Thông Luận

Cơ quan ngôn luận của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên

samedi, 20 novembre 2021 07:50

Mạng ảo và tương quan xã hội

Tương quan xã hội bao gồm nhiều ý nghĩa, từ bạn, bè, người ái mộ (fans), kẻ đi theo (followers)… "Bạn" theo ý nghĩa thông thường là những người mà ta thân quen sau nhiều lần giao tiếp. "Bạn" có thể "thân" đủ để có thể chia sẻ những câu chuyện riêng tư (?) mà không e ngại. Bạn "sơ (giao)" có thể là những người quen mặt quen tên nhưng ta vẫn giữ "khoảng cách" ? Những mối liên hệ qua môi trường làm việc, học hành, buôn bán thường bao gồm những người "bạn" này ? Và trong thế giới liên mạng mênh mông ngày nay, "bạn… ảo" có thể lên đến cả ngàn người và ta có thể không biết chi về họ ngoài một vài biệt hiệu/bút danh nào đó; bạn ảo có thể gọi chung chung là "bè" chăng ? Hay "fan" và "follower" cũng gom vào nhóm bạn sơ giao/"bè" này ?

Theo chuyên viên tâm lý Robin Dunbar, con người chỉ có thể tạo ra khoảng 150 mối liên hệ xã hội tương đối (thực sự) "có ý nghĩa" hay "meaningful relationship". Ông ấy định nghĩa mối liên hệ "thành công" này như sau : đây là những người mà ta biết khá rõ, có thể chào hỏi một cách thân thiện mà không cảm thấy ngượng ngùng nếu bất ngờ gặp gỡ. Tạm hiểu là ta có thể "quen biết" khá nhiều người nhưng thực sự, cũng theo ông Dunbar, chỉ có thể thân thiết gần gũi với khoảng 5-15 người. Những người tạm gọi là "bạn" để chia sẻ những câu chuyện (kể cả thầm kín) trong đời sống hàng ngày. Những người khác, bên ngoài cái vòng "thân thiết" vô hình nọ, chỉ là những mối tương quan xã hội hay "bè", tiếng Anh là "network". Tất nhiên ta vẫn thấy những người quảng giao, số bạn bè lên đến cả ngàn người, cuốn "sổ" của họ đầy kín tên tuổi, địa chỉ, số điện thoại, điện thư (emails)…

Ý kiến của ông Dunbar gặp nhiều lời chê bai, nhất là về các con số (nhất định) kể trên. Tuy nhiên, ý tưởng chính về mối tương quan (có) ý nghĩa chỉ có thể xảy ra trong vòng thân mật lại được chấp nhận rộng rãi. Dễ hiểu là ít (người/việc) thì ta mới có thể tập trung thời giờ, năng lực để tìm hiểu rồi vun trồng mối tương quan ấy. Một, hai người bạn thì dễ qua lại thân thiết hơn là chục người bạn. Một, hai việc thì dễ hoàn tất hơn là mười việc vây quanh. Hiểu như thế nhưng sinh hoạt ngày nay với bè bạn ảo, social network, thì lập thuyết "phẩm chất" của ông Dunbar xem ra không thích hợp (hay lỗi thời) ? Mối tương quan trên liên mạng nhắm đến số lượng, quen biết càng nhiều càng tốt, dễ thu góp tin tức về chính trị, thời sự, việc làm, hàng quán, du lịch… dù chưa hẳn những mẩu tin ấy chính xác, có thật hay chỉ ý nghĩ/ước muốn của người viết. Nghĩa là trên liên mạng, bá tánh trao đổi chuyện hằng ngày và tin tức vặt vãnh, chẳng mấy ai cung cấp chi tiết (quan trọng) về cá nhân cả hoặc thực sự ra tay giúp đỡ bạn ảo.

cyber1

Việc kết bạn trên các mạng xã hội đang là trào lưu mới trên thế giới.

Những tin tức vặt vãnh ấy dùng để làm gì thì phe ta chưa biết. Hoặc giả chỉ để nghe cho biết kẻo ta bị bỏ lại sau lưng và trở thành kẻ không thức thời. Nôm na là ta có nhu cầu "bắt mạch" được nhịp sống chung quanh ?!? Xa hơn và chọn lọc hơn là những người thích đọc, thích theo dõi tin tức, thượng vàng hạ cám đầy đủ, món nào cũng có theo kiểu "trivia pursuit" (đuổi bắt những sự kiên tầm thường không mấy giá trị). Theo trị giá ngày nay thì những hiểu biết về nhiều bộ môn lại trở thành đắt giá khi thi đua trên các chương trình đố vui của đài truyên hình, người thắng được món tiền thưởng lên đến bạc triệu và lãnh giải đàng hoàng.

Sự phát triển rộng rãi và dễ dãi của liên mạng mang theo nhiều hệ lụy nhưng điều hiển nhiên nhất có lẽ là việc con người "nói chuyện" với nhau suốt ngày đêm. So với thời trước, lúc chưa có liên mạng hay mạng ảo, chẳng mấy ai "nói" nhiều như thế, ta ít lời và chỉ nói với một vài người chung quanh. Trung bình, con người có vài ba câu chuyện hằng ngày trừ khi diễn thuyết trước đám đông, chẳng mấy ai nói chuyện với cả trăm người. Bài diễn thuyết ấy có thể được thu âm và dù hay đến đâu đi nữa ta cũng chẳng có cách nào để chuyển đi ý tưởng trình bày đến hàng triệu người thế giới như ngày nay. Nói giản dị là môi trường liên mạng đem lại cho con người cơ hội tìm hiểu tin tức, sự kiện xảy ra chung quanh, loại môi trường (quảng bá) trước đây chỉ dành riêng cho các công ty buôn bán rộng lớn (qua việc quảng cáo).

Liên mạng thế giới, the world wide web, khởi đầu trong thập niên 1990s của thế kỷ trước, đã tiếp tục mở mang và cho đến những năm 2010 thì việc kiểm soát, điều hành những cuộc tranh luận/chửi bới chốn công cộng đã chuyển từ giới truyền thông, nhà cầm quyền và công ty thương mại lớn qua tay cư dân. Đến hôm nay thì ai cũng có thể trưng bài viết (như phe ta đây), hình ảnh, phim ảnh…trên liên mạng mà không cần sự ủng hộ, kiểm nhận của bất cứ tổ chức truyền thông, quảng bá nào. Tạm kết luận là liên mạng giữ vai trò quan trọng trong xã hội kỹ thuật ngày nay.

Mối tương quan trực tiếp giữa hai cá nhân được gọi là "disintermediation" vì giữa hai người chẳng có người thứ ba làm "gạch nối", "môi giới" hay "intermediary". Tuy nhiên, liên mạng xã hội trong khi nối kết trực tiếp người nói/kẻ nghe lại trao mọi chi tiết cá nhân của cả hai bên cho công ty (cung cấp) liên mạng, cung cấp môi trường giao tiếp như : Facebook, Google, Twitter, LinkedIn, Instagram, v.v… Các công ty này thu góp mọi chi tiết (tuổi tác, nơi cư ngụ, thói quen, sở thích…) về người dùng khi ta tìm kiếm (search), đăng bài, bấm vào hình ảnh, bài hát, phim… và sử dụng để quảng cáo cho chính xác.

mxh-2

Dữ liệu cá nhân đang trở thành một "kho báu" để các công ty cung cấp mạng xã hội khai thác.

Kho chi tiết cá nhân kia mỗi ngày một nhiều, megascale, và không có vẻ gì là sẽ sút giảm trong tương lai vì 56% trẻ em trong tuổi niên thiếu cũng đã từng "trò chuyện" với người lạ trên liên mạng theo bài tường trình của Hiệp Hội Nhi Khoa Huê Kỳ (The American Academy of Pediatrics). Khách hàng sử dụng và ưa thích liên mạng hôm nay sẽ tiếp tục là khách hàng trong tương lai - kiểu làm ăn ‘trồng cây, ăn trái’. Không lạ là các công ty này rủ rê bá tánh sử dụng trang nhà/môi trường liên mạng do họ cung cấp. Bằng cách này hay cách khác, ta "trả giá" cho việc sử dụng liên mạng của mình.

Xa hơn, để khuyến khích, công ty liên mạng trả "lương" cho những người chịu ngày đêm đăng đàn trưng bày hình ảnh, kể lể chi tiết cá nhân từ nếp sống xa hoa, thân mình khêu gợi, vật dụng trong nhà đến tài nấu nướng, thưởng thức món ăn thức uống, phong cảnh đường xa xứ lạ… Khi có nhiều người theo dõi (followers) là người viết bài (blogger) được trả tiền để tiếp tục giúp vui cho bá tánh, cư dân mạng.

Thu lợi nhiều như thế nhưng các công ty làm ăn qua liên mạng lại nhanh chóng chối bỏ trách nhiệm, điển hình là Facebook. Họ biểu rằng ngày ngày tin tức thật/giả lên đến cả triệu thứ nên kiểm soát, chứng thực không xuể. Môi trường truyền thông của họ là môi trường… tự do, ai nói bậy bạ chi cũng xong trừ việc chửi tục, đăng hình khiêu dâm! Và họ chỉ có thể kiểm nhân tin giả, chuyện bậy sau khi mẩu tin/câu chuyện kia đã xuất hiện nhiều giờ, nhiều ngày trên liên mạng! Lúc ấy thì tin giả đã bay xa nghìn dặm và đã được cả triệu con người nhìn ngắm và tin là thật !

Trên thực tế, ngày ngày trên liên mạng, ta có cả kho dữ kiện trưng bày trước mắt; kho dữ kiện ấy có thể là tin tức thật và cũng là một núi rác khổng lồ. Việc tiếp xúc trên liên mạng giữa người trưng và kẻ ngó xảy ra trong tích tắc, dễ dàng nhanh chóng nên bạn (thực sự) trông giống y hệt kẻ sơ giao hoặc người bàng quan ghé ngang nói bâng quơ vài câu. Ấy là những mẩu chuyện vui, thích thú hoặc vô thưởng vô phạt nên không tạo ảnh hưởng lâu dài hoặc sâu đậm. Nhưng các bài viết kêu gọi "theo thượng đế", thúc dục lòng trắc ẩn trừ gian diệt bạo… xem ra dễ thu hút người đọc. Bài viết nào "đụng" đến nỗi sợ hãi, lo âu của kẻ đọc và hứa hẹn thiên đàng càng thu hút hơn, lôi cuốn hơn, lôi cuốn rồi dẫn dụ. Chính liên mạng đã giúp quân khủng bố mời gọi, rủ rê những người bất an, cần lý tưởng để sống, có "bạn bè" đồng ý kiến… tin theo. Liên mạng cũng đã giúp kẻ lường gạt lấy tiền bạc, lòng thương yêu của người cả tin… Người già, trẻ em, kẻ "thường thường bậc trung" đều có thể bị lôi cuốn lừa gạt như các câu chuyện xảy ra hằng ngày.

Liên mạng đầy đủ hay/dở như thế thì làm thế nào để gạn đục khơi trong, chọn lựa cho mình và cho con em trong tuổi vị thành niên những môi trường lành mạnh ? Thời giờ đâu để ta tìm kiếm và kiểm nghiệm sự đúng/sai của từng câu chuyện? Phụ huynh, thân nhân, thầy cô băn khoăn lo âu lắm mà chưa biết giải quyết sao cho ổn thỏa và đành thúc đẩy nhà cầm quyền chịu vai trò "kiểm duyệt".

Hiện nay, khuynh hướng bảo vệ trẻ em, bảo vệ người tiêu thụ từ nhà cầm quyền nhắm vào các công ty làm ăn trên liên mạng, bắt họ chịu trách nhiệm về các dữ kiện xuất hiện trên liên mạng của công ty là điểm khởi đầu. Facebook, Twitter, TikTok… đã phải ra điều trần về cách làm ăn trước cơ quan lập pháp tại Huê Kỳ cũng như Liên Âu.

Kế tiếp có thể là việc "bẻ" các công ty lớn thành những công ty nhỏ, mỗi công ty nhỏ "chia" bớt khách hàng, thay vì kho rác khổng lồ, ta có nhiều kho rác nhỏ nên dễ dọn dẹp hơn ? Giải pháp dường như hữu hiệu nhất là làm thế nào để thuyết phục người tiêu thụ bớt sử dụng liên mạng ? Bớt nói về "cái ta", bớt trưng bày trước công chúng những chi tiết riêng tư và nhất là bớt kết bè kết bạn bừa bãi ? Nhưng bạn ơi, giải pháp này xem ra bất khả thi khi con người lò mò lên các trang mạng truyền thông xã hội để giải sầu, tiêu xài bớt thời giờ thừa thãi hoặc cô đơn quá nên cần người trò chuyện qua bàn phím.

Không có Facebook, Twitter, TikTok, Instagrams, LinkedIn… thì các văn phòng của chuyên viên tâm lý (behavioral therapists) sẽ chật kín thân chủ ?!?

Tường Huy

(20/11/2021)

Published in Quan điểm

Mạng xã hội ra đời là một tiến bộ của nhân loại khi cho phép mọi người, bất cứ ở đâu và với bất cứ thân phận nào đều có thể nói lên tiếng nói của mình.

Mạng xã hội đang cạnh tranh với các cơ quan báo chí truyền thống. Mạng xã hội có ưu điểm là nhanh chóng, tiện lợi và dễ dàng vì ai cũng có thể làm người đưa tin chỉ với một chiếc điện thoại thông minh có kết nối internet. Trên mạng xã hội thì ai cũng có thể là một nhà báo, sản xuất và truyền tải thông tin. Công việc này trước đây là độc quyền của các cơ quan báo chí và truyền thông chuyên nghiệp.

Tuy nhiên mạng xã hội giống như một cái chợ, từ thượng vàng đến hạ cám đều có. Vì là cái chợ nên người tham gia mạng xã hội cũng phong phú và hổ lốn như một cái chợ. Người thông minh, lương thiện và tử tế có; kẻ ngu dốt, dối trá và lừa đảo cũng có.

Mạng xã hội vừa là đồng minh vừa là kẻ thù của dân chủ. Nhờ mạng xã hội mà tiếng nói của những kẻ thấp cổ bé họng và những người đang đấu tranh cho dân chủ có cơ hội được biết đến và lắng nghe. Tuy nhiên các chính quyền độc tài, với nguồn lực to lớn của mình, họ cũng biết cách dùng mạng xã hội để ru ngủ quần chúng. Tất nhiên những lời sự thật và tôn trọng lẽ phải có sức mạnh vô biên, sớm muộn cũng sẽ chiến thắng những luận điệu dối trá và mị dân của các chế độ độc tài.

network1

Mạng xã hội giống như một cái chợ, từ thượng vàng đến hạ cám đều có.

Đảng cộng sản Việt Nam luôn tìm cách bịt miệng báo chí tự do và mạng xã hội, họ nhiều lần dọa đóng cửa Facebook là vì thế. Tất nhiên là không thể có chuyện đó vì kinh tế Việt Nam phụ thuộc rất nhiều vào thị trường Mỹ nên không thể tùy ý đóng cửa các đại công ty của Mỹ. Dù vậy thì Facebook cũng phải hợp tác ít nhiều với chính quyền Việt Nam vì quyền lợi của chính họ. Doanh thu từ quảng cáo của Facebook tại Việt Nam gần một tỉ USD hàng năm với 60 triệu tài khoản người dùng. Không ít trường hợp các tài khoản của giới bất đồng chính kiến Việt Nam bị khóa tài khoản trong đó có bản thân người viết.

Mạng xã hội cho phép mọi người, với trình độ và hiểu biết khác xa nhau có thể cùng tham gia một cuộc thảo luận và điều này không phải lúc nào cũng tốt. Thường thì sẽ dẫn đến bất đồng và cãi nhau. Kiến thức khác nhau, nhân sinh quan và thế giới quan khác nhau nên cách nhìn nhận vấn đề cũng khác nhau. Câu chuyện "thầy bói (mù) xem voi" là một ví dụ. Người sờ vào cái tai voi thì cho rằng voi giống như cái quạt, người sờ vào chân voi thì cho rằng voi giống cái cột đình… Nhiều cuộc thảo luận nghiêm túc và đứng đắn về chính trị trên mạng xã hội đã bị phá hỏng bởi những kẻ quấy rối, có thể là dư luận viên cũng có thể là từ những kẻ thiếu hiểu biết. Cũng vì thế các mạng xã hội đều cho phép lập các nhóm (diễn đàn) riêng và các chức năng hạn chế người tham gia.

Một vấn nạn dù không mới nhưng đã nở rộ thời gian qua trên mạng xã hội là nạn tin giả (fake news), nhất là từ sau khi Donald Trump đắc cử tổng thống Mỹ năm 2016. Donald Trump là người tấn công mạnh mẽ vào hệ thống báo chí truyền thống Mỹ khi gọi báo chí là "kẻ thù của nhân dân". Trump cũng là người thường xuyên gọi các tin tức bất lợi cho ông từ báo chí là tin giả. Với Trump thì tin gì bất lợi cho ông hoặc ông không thích nghe thì đều là tin giả trong khi đó chính ông là người phát tán và đưa ra nhiều tin giả nhất. Theo tờ Washington Post thì trong gần 4 năm làm tổng thống, Trump đã nói dối và nói sai hơn 20.000 lần, nhất là về đại dịch Covid-19.

Sau hiện tượng Donald Trump thì các mạng xã hội cần phải có những bộ qui tắc ứng xử chung cho người tham gia cũng như việc phát hiện và xử lý tin giả kịp thời. Tất nhiên nguyên tắc cốt lõi là phải tôn trọng tự do ngôn luận vì đó là một trong những quyền căn bản của con người mà Bản Tuyên ngôn Nhân quyền Phổ cập của Liên Hợp Quốc đã minh định (năm 1948).

Chống tin giả là một nhiệm vụ cấp bách và quan trọng của các mạng xã hội như Facebook và Twitter. Hiện tại hai trang mạng này đã có những cố gắng và bước đi đầu tiên khi gắn nhãn "tin chưa được kiểm chứng" lên các status của Donald Trump.

(FILE) USA TRUMP FEDERAL TAXES

Theo tờ Washington Post thì trong gần 4 năm làm tổng thống, Trump đã nói dối và nói sai hơn 20.000 lần, nhất là về đại dịch Covid-19.

Nạn tin giả không chừa một ai nhưng có lẽ người Việt Nam là bị ảnh hưởng nhiều nhất. Sự chia rẽ vì nạn tin giả xung quanh Donald Trump là một điều rất đáng buồn. Càng đáng buồn hơn khi sự chia rẽ đó cũng rất lớn ngay trong phong trào dân chủ Việt Nam. Nhiều người tranh đấu cho dân chủ có uy tín cũng bị cuốn theo tin giả và khiến họ trở nên cực đoan. Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên cũng là nạn nhân của tin giả khi bị tấn công, chửi bới từ những người cuồng Trump. Chúng tôi đã cố gắng im lặng và chịu đựng bằng sự kiên nhẫn và bao dung trong suốt thời gian qua. Chúng tôi tin rằng thời gian sẽ trả lời và trả lại mọi sự thật về đúng bản chất của nó.

Tin giả cũng như hàng giả. Hàng giả nhìn thì rất đẹp nhưng không bền. Tin giả mới nghe qua thì rất hay, rất sướng tai nhưng nó làm người nghe u u mê mê và cuối cùng là không phân biệt được đâu là đúng, đâu là sai. Hàng giả cũng như tin giả đều có hại cho mỗi người.

Cách chống tin giả dễ nhất là phải chọn nguồn tin để theo dõi và chia sẻ. Thường thì các cơ quan truyền thông báo chí lâu đời là những nguồn tin có uy tín vì có thâm niên và có tiếng tăm. Điều này đúng ngay cả với truyền thông của người Việt. Những tổ chức hoặc các cơ quan báo chí đã có thâm niên và uy tín thường cẩn trọng và đưa tin trung thực hơn là những cá nhân. Uy tín là thứ cần phải xây dựng và được thời gian kiểm chứng.

Việt Nam là một trong những mảnh đất màu mỡ cho tin giả. Làm thế nào để ngăn chặn tin giả và sự lan truyền của nó ? Có lẽ mô hình chống tin giả của Đài Loan là một cách để chúng ta tham khảo và học hỏi trong tương lai (1).

Trên thực tế đã có nhiều mạng lưới quốc tế thuộc các tổ chức dân sự độc lập đảm nhiệm chức năng kiểm chứng các tin giả như FactCheck.org, Snopes.comPolitifact.com

Có một số nguyên tắc và chỉ dẫn để mỗi người có thể nhận biết được tin giả như sau :

1. Tiêu đề bài viết : Tiêu đề của các tin giả (fake news) thường rất hấp dẫn, viết in hoa kèm dấu chấm than mang tính chất khẳng định. Nếu bạn thấy một tiêu đề nghe có vẻ khó tin, thì có lẽ nội dung của bài cũng vậy thôi.

2. Quan sát đường link : Đường link chứa tin giả thường mô phỏng lại một trang tin đáng tin cậy nào đó, chỉ khác một vài ký tự trong đường dẫn. Bạn nên chú ý kỹ ở điểm này, có thể vào chính trang tin đó để đối chiếu lại.

3. Kiểm tra nguồn tin : Cần đảm bảo rằng tin tức đến từ một nguồn đáng tin cậy.

4. Kiểm tra định dạng bài viết : Các tin tức giả thường không được chỉnh chu, dễ có lỗi chính tả và ngữ pháp hết sức ngớ ngẩn. Ngoài ra, định dạng bài viết sẽ khá lộn xộn, không thống nhất.

5. Kiểm tra ảnh : Tin tức giả thường đi kèm ảnh và video để tăng sự tin tưởng. Tuy nhiên, đa số toàn là ảnh trên mạng, nên bạn cần làm thao tác tìm kiếm hình ảnh đó trên Internet để truy ra nguồn gốc của nó.

6. Kiểm tra thông tin thời gian : Tin giả có những mốc thời gian rất vô lý, thậm chí được sửa đổi hết sức trắng trợn.

7. Kiểm tra lại thông tin bằng chứng : Kiểm tra nguồn tin của tác giả về độ chính xác. Nếu thiếu bằng chứng, đó nhiều khả năng là tin giả.

8. Kiểm tra các trang tin chính thống : Nếu không có bất kỳ trang tin nào đăng tải, đó là dấu hiệu cho thấy đó là tin giả.

9. Xem lại tính chất nguồn tin : Đôi khi, người đọc có thể nhầm lẫn giữa một tin giả và một bài viết mang tính chất bông đùa. Hãy kiểm tra lại nguồn đăng tin.

10. Một số bài viết hết sức chặt chẽ, nhưng cố tình bóp méo sự thật. Cần phải có tư duy phản biện tốt để nhận biết tính khách quan và đáng tin cậy của bài viết và chia sẻ (share) một cách có trách nhiệm (2).

network3

Thật ra để kiểm chứng một tin giả không khó, khổ nổi khi yêu ai hoặc thích ai rồi thì đâu còn muốn tin vào những điều người khác nói.

Thật ra để kiểm chứng một tin giả không khó, khổ nổi khi yêu ai hoặc thích ai rồi thì đâu còn muốn tin vào những điều người khác nói. "Con tim mù lòa" khi yêu là thế. Thậm chí càng bị chỉ trích thì càng yêu, càng tin vào những gì mình đã thích. Tình yêu dành Trump là một ví dụ. Cảm xúc đã thay thế cho lý trí. Chỉ có thời gian mới là liều thuốc chữa lành cho mọi vết thương và sự mê muội. Người Việt từ hai phía (yêu và ghét Trump) nên kiên nhẫn chờ đợi và nếu có phản bác thì cũng nên dùng lý lẽ thay vì cảm xúc.

Một sự "độc hại" nữa của mạng xã hội là đã góp phần thổi bùng lên làn sóng dân túy trên khắp thế giới, từ Châu Á tới Châu Âu, từ Châu Phi tới Châu Mỹ mà hiện tượng Donald Trump là một ví dụ. Ông ta đã dùng mạng Twitter để "nói chuyện trực tiếp" với người dân và đưa ra những thông báo quan trọng như việc thay đổi nhân sự cấp cao trong Nhà Trắng. Điều này có thể làm người dân háo hức nhưng lại làm cho hệ thống chính quyền suy yếu và bối rối. Mỗi lời nói của vị nguyên thủ quốc gia đều rất quan trọng và ảnh hưởng đến nhiều người. Các quyết định của chính quyền phải được bàn bạc và thảo luận trước trong nội bộ và do người phát ngôn công bố để đảm bảo sự nghiêm túc và đứng đắn.

Muốn chống được tin giả thì người nghe, người đọc phải có kiến thức và trí tuệ. Người Việt dễ bị tin giả chi phối vì bản tính nông nổi và hời hợt. Không ai có thể giúp và nâng mỗi người lên tầm cao của trí tuệ, ngoài chính bản thân người đó.    

Việt Hoàng

(24/11/2020)

(1) Mạnh Kim, "Đài Loan chống tin giả như thế nào ?", The NewViet, 18/11/2020

(2) Telegraph, The Guardian, "Cách phân biệt tin giả trên mạng", Thư Viện Hoa Sen, 17/11/2020

Published in Quan điểm