Thông Luận

Báo chí Canada hôm Chủ nhật 13/11/2022 đưa tin quân đội Mỹ muốn đầu tư vào các công ty khai thác quặng mỏ ở Canada. Lầu Năm Góc hy vọng bằng cách đó Mỹ sẽ có thể chống lại điều mà họ xem là một nỗ lực của Trung Quốc nhằm chiếm được các nguồn tài nguyên kim loại hiếm, chẳng hạn lithium, nằm sâu trong lòng đất Canada.

Các mẫu kim loại hiếm được trưng bày ở cơ sở Molycorp, California, Hoa Kỳ. Ảnh chụp ngày 29/06/2015. Reuters/David Becker/File

Trong bài viết "Kim loại hiếm : Lòng đất Canada, chiến trường mới giữa Mỹ và Trung Quốc" đăng ngày 14/11, France 24 cho biết trong khi hai nguyên thủ Mỹ - Trung Joe Biden và Tập Cận Bình tay bắt mặt mừng tại thượng đỉnh G20 ở Bali, Indonesia, với lời hứa "không có chiến tranh lạnh mới", thì quân đội Mỹ đang chuẩn bị lao vào một cuộc tấn công mới nhắm vào Trung Quốc : đầu tư vào lĩnh vực khai khoáng của Canada.

Theo đài CBC News của Canada, Lầu Năm Góc muốn huy động một phần của quỹ mới trị giá hàng trăm triệu đô la để thúc đẩy công cuộc khai thác "made in North America" các loại kim loại hiếm hiện giờ đang được tìm kiếm rất nhiều. Sáng kiến ​​nói trên cho thấy rõ ràng lĩnh vực khai khoáng của Canada đang "ở tâm điểm cuộc chiến địa chính trị quy mô cực kỳ lớn" giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc nhằm tiếp cận các nguồn tài nguyên chiến lược này.

Canada, cường quốc về kim loại hiếm trong tương lai ?

Quả thực, trước Lầu Năm Góc, Bắc Kinh thực sự đã rất quan tâm đến các mỏ kim loại hiếm của Canada. France 24 trích dẫn hãng tin Bloomberg của Mỹ, theo đó "trong 10 năm qua, Trung Quốc đã mua và đầu tư vào 89 công ty của Canada có liên quan đến lĩnh vực khai khoáng". Gần đây nhất là thương vụ tập đoàn khai khoáng Neo Lithium của Canada đã bị đối thủ Trung Quốc, tập đoàn Zijin Mining, mua lại hồi tháng 02 với giá ước tính khoảng 1 tỷ đô la.

Đó là một thương vụ mang tính biểu tượng cao vì diễn ra trong bối cảnh xung đột thương mại gia tăng mạnh giữa Bắc Kinh và Washington, đồng minh chính của Canada. The Diplomat, trang mạng về thông tin địa chính trị Châu Á, nhận định trong bối cảnh đó, việc tập đoàn Trung Quốc thâu tóm được công ty Canada Neo Lithium "có thể khiến Trung Quốc nghĩ rằng Canada ủng hộ các vụ đầu tư như vậy" mà không màng đến bối cảnh.

Đối với Bắc Kinh, thì thương vụ nói trên là một tin tốt lành, là dấu hiệu cho thấy không phải tất cả các đồng minh của Washington đều đóng sập cánh cửa trước các nhà đầu tư Trung Quốc, nhất là vì Canada được xem là có thể có tên trên bản đồ thế giới về các loại kim loại hiếm như lithium hoặc coban.

Trước mắt, Canada vẫn chỉ ở vị thế thứ yếu so với các nhà sản xuất lớn nhất về kim loại hiếm, vốn dĩ là nguồn tài nguyên thiết yếu để chế tạo bình điện xe hơi, bộ trữ năng lượng tái tạo và hàng loạt thiết bị quân sự, trong đó có hệ thống dẫn đường cho tên lửa và rất nhiều lĩnh vực mà Trung Quốc muốn đóng vai trò đầu tầu.

Zeno Leoni, chuyên gia về quan hệ Trung - Mỹ của Đại học King's College London, nhắc lại là các nước có vai trò quan trọng trong lĩnh vực khai thác kim loại hiếm là Nga, Úc và Trung Quốc. Các nước như Argentina, Congo hay Philippines còn sản xuất nhiều kim loại hiếm hơn Canada. Tuy nhiên, chính quyền Ottawa khẳng định trữ lượng kim loại hiếm của Canada rất cao, có thể đưa nước này vào "sân chơi" của các nước cung cấp lớn trên thế giới về lithium, coban, niken và cesium. Một số tỉnh của Canada, chẳng hạn Ontario, thậm chí đã công bố bản đồ các khu mỏ tiềm năng, giới thiệu Canada như vùng đất chứa đầy đất hiếm.

Cuộc chiến Ukraine làm hé lộ "mối họa" Trung Quốc

Trước đây, chiến lược của Trung Quốc là đầu tư đón đầu cuộc tranh giành các nguồn tài nguyên của Canada. Theo chuyên gia về quan hệ Mỹ - Trung, Zeno Leoni, kế hoạch của Bắc Kinh là sử dụng sức mạnh tài chính khiến sau này khi các hoạt động khai khoáng được tiến hành thì Canada sẽ lệ thuộc Trung Quốc về kinh tế và buộc Canada ngả sang Trung Quốc, thay vì ngả sang Mỹ.

Washington đã để Bắc Kinh làm như vậy trong suốt một thời gian dài. Ngay cả trong nhiệm kỳ tổng thống của Donald Trump, khi chính quyền Mỹ tuyên bố tiến hành một cuộc "chiến tranh thương mại" với Trung Quốc, Bắc Kinh vẫn có thể tiếp tục đầu tư vào lĩnh vực khai khoáng ở Canada.

Phải đợi đến khi chiến tranh Ukraine nổ ra thì Washington mới tỉnh thức. Khi Nga và Ukraine, vì xung đột, cạn nguồn xuất khẩu các linh kiện thiết yếu, chẳng hạn neon, để phục vụ lĩnh vực chế tạo thiết bị bán dẫn, Hoa Kỳ đã thấy họ lệ thuộc nhiều đến thế nào vào một số nguồn tài nguyên đôi khi do các quốc gia thù địch kiểm soát.

Riêng về kim loại hiếm, Jean-François Dufour, chuyên gia về kinh tế Trung Quốc và cũng là nhà đồng sáng lập Sinopole, một trung tâm chuyên về giải mã các chiến lược công nghiệp và chính trị của Trung Quốc, nhắc lại rằng Trung Quốc "đã sản xuất hơn 70% lượng pin lithium trên thế giới".

Theo chuyên gia này, các đầu tư của Trung Quốc vào lĩnh vực khai khoáng, từ Úc, đến Congo, Argentina và Canada, "chứng tỏ Bắc Kinh muốn kiểm soát toàn bộ dây chuyền". Và chính điều đó khiến Washington phải "lạnh sống lưng", bởi vì Bắc Kinh "trước đây đã từng sử dụng vũ khí cấm vận đất hiếm để gây sức ép đối với một nước khác". Đó là vào năm 2010, khi Trung Quốc muốn Nhật Bản chịu khuất phục trong một vụ xung đột về quyền đánh bắt cá ở vùng biển mà hai nước đều tuyên bố chủ quyền.

Khi Canada tỏ thái độ cứng rắn trước Trung Quốc

Chính vì lẽ đó, đầu tư của Trung Quốc vào lĩnh vực khai khoáng của Canada ngày càng gây nhiều tranh cãi. Và Canada là nước đầu tiên lên giọng cứng rắn với Bắc Kinh. Hồi tháng 10, chính quyền Justin Trudeau đã sửa đổi luật để ngăn chặn các công ty có liên hệ với các chính phủ đầu tư vào các tập đoàn khai khoáng của Canada. Đó là cách Canada nhắm mục tiêu vào Trung Quốc, bởi hầu hết những công ty và ngân hàng Trung Quốc đầu tư vào nước ngoài đều có liên hệ với chính phủ, dù không công khai. Để thông điệp gửi đi rõ ràng hơn, bộ trưởng Công nghiệp Canada, François-Philippe Champagne, hồi đầu tháng 11/2022 đã yêu cầu 3 tập đoàn Trung Quốc rút vốn khỏi các công ty khai khoáng của Canada.

Chuyên gia về kinh tế Trung Quốc, Jean-François Dufour, lưu ý mối quan tâm của Lầu Năm Góc đối với lĩnh vực khai khoáng của Canada là đầu tư phòng ngừa để ngăn cản tham vọng khai khoáng của Trung Quốc ở Mỹ.

Và để làm được điều đó, quân đội Mỹ có thể phải sử dụng khoản tiền 500 triệu đô la trong kế hoạch đầu tư vào khí hậu do tổng thống Joe Biden ban hành hồi tháng 08/2022. Kế hoạch này nhằm thúc đẩy lĩnh vực khai thác kim loại hiếm ở Mỹ, vốn dĩ "có vai trò thiết yếu đối với các công nghệ trọng tâm để phát triển bền vững". Nhà Trắng đã viện dẫn Đạo luật Sản xuất Quốc phòng, một đạo luật có từ năm 1950, cho phép quân đội Mỹ đầu tư trực tiếp để tăng cường năng lực sản xuất như đang ở thời chiến. Đài CBC News nhắc lại đạo luật này "cũng liên quan đến Canada, bởi vì Canada từ nhiều thập niên nay là ‘căn cứ công nghiệp quân sự’của Mỹ".

Hiện giờ, đây là một cách phòng thủ của Mỹ để hất Trung Quốc ra khỏi các mỏ tiềm năng trong tương lai của Canada. Thế nhưng, Lầu Năm Góc cũng đã đề nghị Quốc hội Mỹ cho phép họ đầu tư trực tiếp vào hoạt động khai thác kim loại hiếm ở Úc và Anh. Chuyên gia Zeno Leoni nhấn mạnh là có thể Mỹ cũng muốn "lập một liên minh quốc tế để phá vỡ thế gần như độc quyền của Trung Quốc về các loại đất hiếm", và nếu làm được như vậy, Washington "sẽ buộc Bắc Kinh phải xét lại toàn bộ chiến lược phát triển công nghệ" của Trung Quốc. 

Thùy Dương

Kim loại hiếm là nguyên liệu của thế kỷ 21. Là nguồn cung cấp đến 95 % đất hiếm cho toàn thế giới, Trung Quốc nắm giữ vận mệnh của nhân loại trong tay. Trên đây là kết luận được nhà báo Guillaume Pitron đưa ra trong tác phẩm Chiến Tranh Kim Loại Hiếm, Mặt Trái Của Tiến Trình Chuyển Đổi Năng Lượng và Kỹ Thuật Số - Nhà xuất bản LLL vừa ra mắt độc giả vào tháng Giêng 2018.

Kim loại hiếm tại tỉnh Giang Châu được xuất khẩu sang Nhật. AFP

Than đá là nguyên liệu của thế kỷ 19. Thế kỷ 20 là thời đại của dầu lửa. Bước vào thế kỷ 21, mọi hy vọng tiến hành một cuộc cách mạng công nghiệp mới được đặt vào hơn 30 kim loại hiếm - 17 trong số này thuộc dòng đất hiếm, mà tới nay đã được khám phá và bắt đầu được biết đến với những tên gọi khá lạ tai : beryllium, vanadium, gallium…

Tính chiến lược cao

Kim loại hiếm không chỉ là nguyên liệu của thế kỷ 21 do chiếm một vị trí ngày càng lớn trong đời sống hàng ngày, cho phép sản xuất từ bóng đèn LED đến tivi màn ảnh phẳng, từ điện thoại di động đến máy tính bảng, xe hơi điện hay pin mặt trời, mà chúng còn mang tính chiến lược cao. Từ ngành công nghệ không gian đến hạt nhân dân sự và quân sự đều không thể phát triển nếu thiếu đất hiếm, kim loại hiếm.

Trong phần mở đầu, Guillaume Pitron viết : Không phải vì lo cho trái đất bị hâm nóng mà các vị tướng lỗi lạc của Mỹ đã quan tâm đến vế chuyển đổi năng lượng trong lĩnh vực quân sự. Chính xác hơn là giới này chú ý đến "tiến trình chuyển đổi về mặt chiến lược" (tr. 19)

Năng lượng xanh nhưng không sạch

Điểm thứ nhì nổi bật trong cuốn Chiến Tranh Kim Loại Hiếm, tác giả nhận xét : Vào lúc mà nhân loại đang cuống cuồng đi tìm những nguồn năng lượng mới để thay thế các năng lượng hóa thạch thải ra hàng tỷ tấn carbon làm hâm nóng trái đất, kim loại hiếm được xem là một vị cứu tinh.

Nhưng năng lượng xanh không đồng nghĩa với năng lượng sạch, bởi như tên gọi của chúng, đấy là những "kim loại hiếm", mà đã hiếm thì cần phải chắt lọc trước khi có được vài milligramme của chất lutecium, indium ...

Trung Quốc giữ chiếc chìa khóa chính

Một phần lớn cuốn sách của Guillaume Pitron đã tập trung để nói về Trung Quốc, nguồn cung cấp lớn nhất và gần như độc quyền trên thế giới về kim loại hiếm. Trung Quốc đang kiểm soát gần như toàn bộ đất hiếm được sử dụng trên hành tinh, chẳng những do được thiên nhiên ưu đãi, mà còn biết tung tiền ra mua những mỏ kim loại hiếm của các nước "bạn".

Bắc Kinh đã có những tính toán chiến lược tinh vi và đã đi trước phương Tây đến mấy nước cờ. Sau hơn 30 năm chấp nhận là xưởng cung cấp nguyên liệu cho thế giới trong lĩnh vực này, Trung Quốc đã làm chủ công nghệ cao và đang trở thành một nguồn tiêu thụ đất hiếm, kim loại hiếm ngang tầm với các nước công nghiệp tiên tiến. Trong tương lai, Trung Quốc sẽ làm chủ luôn cả dây chuyền công nghiệp, kiểm soát từ khâu cung cấp một loại nguyên liêu thiết yếu đến thành phẩm.

Tác giả cuốn Chiến Tranh Kim Loại Hiếm kết luận : "tất cả chúng ta rồi sẽ phải đi xe điện của Trung Quốc".

Cái giá mà Trung Quốc phải trả cũng đắt không kém. Guillaume Pitron đã tận mắt trông thấy những "ngôi làng ung thư" trong vùng Nội Mông, lò cung cấp đến ¾ đất hiếm do Trung Quốc lọc ra. 10% diện tích đất canh tác nhiễm kim loại nặng ; 80 % sông ngòi ngấm chất hóa học độc hại.

Mời quý thính giả theo dõi phần phỏng vấn nhà báo Pitron tác giả cuốn La Guerre Des Métaux Rares đã dành cho ban Việt ngữ RFI sau đây :

RFI : Cảm ơn Guillaume Pitron dành thời giờ cho buổi nói chuyện hôm nay. Tại sao ngay phần mở đầu cuốn sách, anh đã khẳng định rằng thế kỷ 21 là thời đại của các kim loại hiếm ?

Guillaume Pitron : Kim loại hiếm cần để phát triển công nghệ kỹ thuật số và công nghệ xanh. Trong tương lai chúng ta càng cần nhiều kim loại hiếm nơn nữa để tạo ra năng lượng sạch. Để sản xuất từ cánh quạt gió đến pin mặt trời hay xe hơi điện, chúng ta đều bắt buộc phải có kim loại hiếm. Mặt khác, cuộc sống mà được "connected" tức là càng kết nối chừng nào thì chúng ta lại càng sử dụng nhiều kim loại hiếm chừng nấy với những phương tiện như là điện thoại cầm tay, máy tính bảng ... Sau nữa là các mảng công nghệ mới từ thông minh nhân tạo đến công nghệ robot đều không thể phát triển nếu không có kim loại hiếm. Nói tóm lại, thể kỷ 21 là thế kỷ của kim loại hiếm và chúng ta ngày càng lệ thuộc vào sản phẩm này.

RFI : Chỉ riêng với chất cobalt : Lãnh đạo tập đoàn khai thác cobalt Glencore đang thương lượng với Trung Quốc để bán lại mỏ cobalt tại Cộng Hòa Dân Chủ Congo và một khi kim loại hiếm này rơi vào tay Trung Quốc thì "Châu Âu không còn sản xuất được đầu máy xe hơi điện nào hết". Vậy phải chăng tiến trình chuyển đổi năng lượng, giảm khí thải gây hiệu ứng lồng kính làm hâm nóng trái đất bị đe dọa ?

Guillaume Pitron : Chị nói đến chất cobalt, đúng là như vậy. Không có cobalt thì không thể nói tới chuyện chế tạo động cơ điện cho xe hơi. Để làm ra một chiếc xe điện, ta cần 22 kí lô cobalt. Mỗi cái điện thoại cầm tay cần 8 gr chất kim loại hiếm này. Mà đã gọi là kim loại hiếm tức là chúng ta phải đi qua các khâu sàng lọc rồi chắt lọc để từ hàng tấn đất, đá mới lấy ra được một lượng vô cùng nhỏ. Các khâu sàng lọc đó đòi hỏi phải sử dụng nhiều chất hóa học khác, vừa độc hại vừa gây ô nhiễm cho môi trường. Tôi muốn nói rằng trước khi kim loại hiếm được dùng để phục vụ cho ngành công nghiệp xanh, thì chúng ta cũng đã gây ô nhiễm không ít cho thiên nhiên.

Khâu lọc kim loại hiếm từ đất, đá là cả một quá trình thải ra nhiều chất bẩn không thể tưởng tượng nổi. Đâu đó để đạt đến đích cuối cùng, là tạo ra năng lượng sạch, thì ngay từ phần gốc của dây chuyền sản xuất là đã hoàn toàn không sạch chút nào.

RFI : Do đâu Trung Quốc lại chiếm thế gần như là độc quyền trên thị trường kim loại và đất hiếm ?

Guillaume Pitron : Kim loại hiếm có ở khắp mọi nơi, nhưng chỉ có Trung Quốc từ những năm 1980 tập trung vào việc khai thác và xuất khẩu. Để rồi giờ đây Trung Quốc là đối tác quan trọng nhất và thậm chí là chiếm thế độc quyền. Khi mà cả một mảng công nghệ của thế giới lệ thuộc vào kim loại hiếm, đương nhiên là Trung Quốc đã khai thác lá chủ bài này để phục vụ mục đích phát triển công nghiệp và ở đây còn có cả vấn đề địa chiến lược nữa. Chỉ cần Trung Quốc ngưng xuất khẩu đất hiếm, kim loại hiếm cho một khách hàng nào đó là đủ gây ra tê liệt. Tất cả vấn đề đặt ra là làm sao bảo đảm được nguồn cung cấp kim loại hiếm để phát triển công nghệ xanh và kỹ thuật số trong tương lai.

RFI : Trung Quốc đã rất khéo khai thác lợi thế đó để bắt bí thiên hạ.

Guillaume Pitron : Trung Quốc do có đất và kim loại hiếm nên có được lợi thế ở nhiều cấp. Ở cấp thứ nhất, Trung Quốc có thể tăng giá bán cho các khách hàng. Tức là "thách giá" đến cỡ nào, các hãng lớn trên thế giới khi cần thì vẫn phải mua. Ở nấc thứ nhì là các công ty của Trung Quốc được cung cấp đất và kim loại hiếm với giá rẻ và cần bao nhiêu cũng có. Như vậy, hàng của Trung Quốc rẻ hơn so với các sản phẩm tương đương của nước ngoài. Nhưng Trung Quốc không có tất cả các kim loại hiếm, cho nên từ nhiều năm qua, quốc gia này đã chuẩn bị sẵn nhiều nước cờ, để bảo đảm nguồn cung ứng.

Ở trên chúng ta đề cập tới cobalt : Trung Quốc mua lại mỏ cobalt của Công hòa Dân Chủ Congo. Quốc gia này nắm giữ 60 % trữ lượng cobalt của toàn cầu, mà chủ yếu là để xuất khẩu. Trung Quốc vừa ký một loạt các hợp đồng mua trọn 80 % cobalt của Congo. Châu Âu, Pháp và Mỹ chậm bước, không hề có tầm nhìn xa và có một sự chuẩn bị nào từ trước để bảo đảm được các nguồn cung ứng. Ngược lại thì Trung Quốc không chỉ làm chủ các mỏ kim loại hiếm trên sân nhà, mà còn chi tiền ra để thâu tóm hết nguồn nguyên liệu này.

RFI : Nói cách khác, trong tương lai Trung Quốc sẽ kiểm soát từ đầu tới cuối những công nghệ sạch, chữ sạch ở đây được để trong ngoặc kép, và kể cả những ngành công nghệ mũi nhọn và chiến lược như năng lượng nguyên tử, không gian...

Guillaume Pitron : Đúng vậy. Trung Quốc không chỉ là một nhà cung cấp kim loại hiếm, tức là một nguồn cung cấp vật liệu cơ bản để cho những quốc gia khác làm ra điện thoại di động, đầu máy mô tơ điện hay pin mặt trời, mà chính Trung Quốc đang trở thành một mắt xích then chốt của nền công nghiệp thế giới. Trung Quốc khát tăng trưởng, khát công nghệ mới, mà kim loại hiếm là chìa khóa cho phép đạt được tất cả các mục tiêu này. Điện thoại Trung Quốc, pin mặt trời Trung Quốc đã tràn ngập thị trường thế giới và trong tương lai rất gần ông khổng lồ Châu Á này nhờ có kim loại hiếm sẽ làm chủ luôn cả thị trường xe hơi điện của thế giới ; Các hãng của Mỹ, Nhật hay Châu Âu có tài giỏi tới đâu đi chăng nữa mà không có cobalt thì không thể sản xuất ra xe hơi điện. Nhờ có kim loại hiếm, Trung Quốc sẽ làm chủ trọn dây chuyền sản xuất công nghiệp. Không ai ngạc nhiên nếu như trong tương lai, tất cả chúng ta đều phải dùng xe hơi điện của Trung Quốc !

RFI : Một điểm cuối trong cuốn sách gần 300 trang của anh : La Guerre Des Métaux Rares đã đề cập tới thái độ giả dối của nhiều nước phương Tây, đẩy các ổ ô nhiễm sang Trung Quốc để rồi sẽ phải trả cái giá đắt thưa anh ?

Guillaume Pitron : Đương nhiên là có thể tìm thấy đất hiếm ngay ở Pháp hay bất kỳ một quốc gia Tây phương nào khác. Nhưng từ những năm 1980 phương Tây đã chọn lấy hướng đi, tức là để cho Trung Quốc độc quyền khai thác mảng này, bởi đơn giản Âu, Tây không muốn phải gánh chịu hậu quả về ô nhiễm môi trường, những hậu quả đối với sức khỏe con người do công nghiệp khai thác mỏ kim loại hiếm. Đâu đó như thể phương Tây để được tiếng khen là phát triển công nghệ sạch, đã khoán cho Trung Quốc khai thác kim loại hiếm, "xuất khẩu" ô nhiễm sang Trung Quốc.

Thanh Hà thực hiện

Đầu thế kỷ 21, lo ngại về các đảo lộn khí hậu do năng lượng hóa thạch, nhân loại đang tìm cách chuyển nền "kinh tế xanh", thân thiện với môi trường, với các công nghệ điện gió, điện mặt trời… đang ngày càng hoàn thiện hơn. Tuy nhiên, ẩn đằng sau cuộc chuyển đổi mô hình kinh tế mang lại hy vọng này là sự lên ngôi của một nguồn nguyên – nhiên liệu mới : các kim loại hiếm. Nhiều chiến lược gia gọi đây là "dầu mỏ" của thế kỷ 21.

Nền kinh tế phụ thuộc vào kim loại hiếm chứa đầy hiểm họa, theo phân tích của nhà báo Guillaume Pitron trong cuốn sách vừa ra mắt "Guerre des métaux rares" (1) (tạm dịch là : Đại chiến kim loại hiếm). Le Monde số ra ngày 12/01/2018 có bài giới thiệu.

Tại sao gọi kim loại hiếm là "nguyên liệu" của thế kỷ 21 ?

Sau động cơ chạy bằng hơi nước, rồi động cơ nhiệt điện, các công nghệ "xanh" đang đưa nhân loại bước vào cuộc cách mạng năng lượng lần thứ ba. Giống như hai lần trước (dựa vào than đá và dầu mỏ), cuộc cách mạng công nghiệp lần này cũng phải dựa vào một nguồn tài nguyên thiết yếu, các kim loại hiếm.

"Từ trà đến dầu lửa, từ hạt nhục đậu khấu đến hoa tuy-líp, từ nitrat đến than đá, (việc phát hiện ra – người viết) các nguyên liệu khi nào cũng đi kèm với các khai thác quy mô lớn, các đế chế và chiến tranh. Chúng thường xuyên ngăn trở dòng chảy lịch sử. Giờ đây, đến lượt mình, các kim loại hiếm đang làm biến đổi thế giới. Không chỉ làm ô nhiễm môi trường, các kim loại hiếm còn đặt các cân bằng kinh tế và nền an ninh toàn cầu trong tình trạng nguy hiểm. Chính các kim loại hiếm đã giúp Trung Quốc củng cố vị thế hàng đầu thế giới ở thời điểm bước sang thiên niên kỷ mới, đồng thời đẩy mạnh đà suy yếu của phương Tây".

Kim loại hiếm được khai thác khi nào và sử dụng thế nào ?

Theo Guillaume Pitron, "trong một thời gian dài, con người khai thác các kim loại phổ biến, như sắt, vàng, bạc, đồng, chì hay nhôm… Tuy nhiên, từ những năm 1970, người ta bắt đầu biết cách sử dụng các phẩm chất kỳ diệu về hóa học, về điện từ của hàng loạt kim loại hiếm, vốn ẩn chứa trong các loại quặng, với tỉ lệ hết sức nhỏ". Các kim loại hiếm với những tên gọi bí ẩn như "graphite, vanadium, germanium, platinoïdes, tungstène, antimoine, béryllium, fluorine, rhénium, prométhium…" trong tự nhiên thường trộn lẫn với các quặng kim loại phổ biến nhất. "Để chiết ra được một cân vanadium cần đến 8,5 tấn quặng, phải 16 tấn mới có được một kilô cerium, 50 tấn cho một cân gallium, và phải 1.200 tấn mới có được một kilô lutécium".

Một số loại kim hiếm - Ảnh : Wikipedia

Tương tự như "tinh dầu hoa hồng", được chiết ra rất khó khăn từ hàng núi cánh hoa, để cho ra mùi hương kỳ diệu, với các tác dụng trị liệu lớn, các kim loại hiếm với trữ lượng vô cùng nhỏ, trở thành hy vọng nền kinh tế thế kỷ 21, khi chúng không chỉ là nguyên liệu cho nền công nghệ tin học hay các công nghệ mới, mà còn là "nguồn năng lượng điện từ" quan trọng.

Tác giả ghi nhận, "chúng ta đang đa dạng hóa việc sử dụng các kim loại hiếm trong hai lĩnh vực chủ chốt của cuộc chuyển đổi mô hình năng lượng : các công nghệ mà chúng ta gọi là "xanh" và kỹ thuật số. Điều mà người ta thường giải thích hiện nay là nhờ ở các công nghệ xanh/green techs và tin học, mà một thế giới tốt đẹp hơn sẽ ra đời. Các công nghệ như điện gió, pin mặt trời, xe chạy điện – sử dụng rộng rãi các kim loại hiếm – tạo ra một nguồn năng lượng không thải ra các-bon, được đồng thời tải đi qua các mạng lưới điện được ca ngợi là "siêu hoàn hảo" có thể cho phép tiết kiệm đáng kể năng lượng. Các hệ thống này được điều khiển bởi các công nghệ số, về phần mình, cũng sử dụng rất nhiều kim loại hiếm".

Tốc độ phát triển các công nghệ mới là rất mau lẹ. "Trong vòng 10 năm qua, năng lượng gió tăng gấp 7 lần, điện mặt trời tăng gấp 44 lần. Năng lượng tái tạo chiếm tỉ trọng 19% tiêu thụ năng lượng toàn cầu, và châu Âu dự kiến tăng tỉ trọng này lên 27% vào ngưỡng cửa 2030. Ngay cả các công nghệ sử dụng động cơ nhiệt điện hiện nay cũng phụ thuộc vào các kim loại hiếm, bởi cho phép chế ra được các phương tiện đi lại, máy bay hiệu quả hơn, nhẹ hơn, tiêu thụ ít hơn năng lượng hóa thạch".

Vì sao nói "mô hình kinh tế kim loại hiếm" đe dọa vận mệnh "phương Tây" ?

Tác giả cuốn "Đại chiến kim loại hiếm" điểm lại : "Nếu như vào thế kỷ 19, nước Anh thống trị thế giới nhờ vị thế bá chủ trong lĩnh vực sản xuất than, thì một phần thế kỷ 20 có thể được giải thích qua việc Hoa Kỳ và Ả Rập Xê Út tăng cường khai thác dầu mỏ và kiểm soát các tuyến đường lưu thông huyết mạch để bảo vệ nguồn năng lượng này. Đối với thế kỷ 21, có một quốc gia đang thống trị các nguồn tài nguyên kim loại hiếm và đi đầu trong việc tiêu thụ. Đó là Trung Quốc".

Tác giả nhấn mạnh : Trước hết xét về mặt kinh tế, công nghiệp, cùng lúc với việc nỗ lực chuyển đổi nền kinh tế, hướng sang "kinh tế xanh", "chúng ta đang tự nhảy vào miệng con rồng Trung Quốc", bởi quốc gia này độc quyền chiếm hữu các mỏ kim loại hiếm, là cơ sở cho hai trụ cột của nền kinh tế mới, công nghệ ít phát thải khí gây ô nhiễm và kỹ thuật số. "Hành động như vậy, phương Tây đang đặt số phận các công nghệ xanh và kỹ thuật số - phần tinh hoa nhất của nền công nghiệp tương lai" vào tay Trung Quốc. "Chỉ cần (Bắc Kinh) siết chặt việc xuất khẩu các nguồn kim loại này, hậu quả kinh tế và xã hội tại Paris, New York hay Tokyo sẽ là nghiêm trọng".

Trung Quốc hiện nay đang độc quyền chiếm hữu các mỏ kim loại hiếm

"Muốn giải thoát của nền kinh tế phụ thuộc vào các năng lượng hóa thạch, ô nhiễm, chuyển sang một thế giới mới, nhân loại trên thực tế, đang trên đường rơi vào một sự phụ thuộc mới, còn nặng nề hơn nữa. Hàng loạt lĩnh vực như người máy, trí tuệ nhân tạo, bệnh viện điện tử, an ninh mạng, công nghệ y học, đồ vật kết nối, công nghệ nano, xe hơi không người lái…" đều phụ thuộc vào các kim loại hiếm (2).

Vì sao nói Trung Quốc độc quyền lĩnh vực kim loại hiếm ?

"Hàng năm, cơ quan điều Mỹ United States Geological Survey (USGC), thuộc bộ Nội Vụ (…) công bố một báo báo có tầm quan trọng toàn cầu : "Mineral Commodity Summaries". 90 loại nguyên liệu cần thiết hàng đầu với nền kinh tế thế giới đương đại được xem xét tỉ mỉ, trên phương diện trữ lượng trong thiên nhiên, nguồn dự trữ, và đặc biệt là thực trạng khai thác hiện nay. Thông tin về thực trạng khai thác đáng báo động. USGC cho chúng ta biết Bắc Kinh sản xuất 44% indium được tiêu thụ trên thế giới, 55% về vanadium, gần 65% spath fluor và graphite tự nhiên, 71% về germanium và 77% antimoine".

"Ủy Ban Châu Âu, về phần mình, cũng đưa ra một con số tương tự : Trung Quốc sản xuất đến 61% lượng silicium, và 67% lượng germanium thế giới. Tỉ lệ đạt tới 84% đối với tungstene và 95% đối với các loại đất hiếm".

Trung Quốc không chỉ đứng đầu thế giới về sản xuất các kim loại hiếm, mà còn cả về tiêu thụ. "Để phục vụ nhu cầu của thị trường 1,4 tỉ dân, Trung Quốc hút tới 45% sản lượng kim loại hiếm toàn cầu, cũng tương tự với các sản phẩm nông nghiệp, dầu mỏ, sữa bột hay rượu vang"…

"Mô hình kinh tế kim loại hiếm" đe dọa đảo lộn gì ?

Theo nhà báo Guillaume Pitron, Bắc Kinh ý thức được rất rõ giá trị của các kim loại nói chung, kim loại hiếm nói riêng đối với nền kinh tế thế giới. Đa số các lãnh đạo Trung Quốc đều làm việc trong các ngành nghề liên quan đến khai mỏ, hay kỹ sư. Trong thời gian ở Pháp, Đặng Tiểu Bình từng làm việc tại một xưởng đúc, sáu chủ tịch và thủ tướng sau đó, ngoại trừ thủ tướng đương nhiệm Lý Khắc Cường (Li Keqiang) (là luật gia), còn lại đều được đào tạo về kỹ sư hay địa chất học. "Dựa vào một hệ thống chính trị độc đoán và ổn định (…), Đặng Tiểu Bình và những người kế nhiệm đã tạo lập cơ sở cho một chính sách bảo vệ các nguồn nguyên liệu đầy tham vọng".

"Trong vòng một vài thế kỷ, Trung Quốc đã mở rất nhiều mỏ trong nước, mặt khác khởi sự xây dựng một "con đường tơ lụa mới" trên biển và trên bộ, nhằm bảo vệ hành lang vận tải khoáng sản từ châu Phi". Tác giả ghi nhận : "Mỗi lần Bắc Kinh mưu toan mở rộng phạm vi ảnh hưởng, các thị trường toàn cầu và cân bằng địa chính trị lại rung chuyển". Bắc Kinh không chỉ là "một tác nhân của thị trường kim loại hiếm", mà chính là đang trở thành "một thế lực tạo tác" các thị trường này".

Theo kiểu Trung Quốc, hàng loạt quốc gia cũng đang nổi lên theo hướng độc quyền khai thác một thứ quặng kim loại hiếm. Ví dụ như Congo sản xuất tới 64% colbalt, Nam Phi cung ứng 83% platine, iridium và ruthénium, hay Brazil, khai thác 90% niobium. Châu Âu cũng phụ thuộc chặt vào nước Mỹ, nơi cung ứng 90% beryllium của thế giới.

Các đe dọa là rõ ràng đối với các hệ sinh thái, bởi tốc độ tăng trưởng kinh tế giới hiện nay dựa rất nhiều vào việc khai thác nguồn tài nguyên hiếm hoi này. Tốc độ khai thác kim loại hiếm cứ mỗi 15 năm lại tăng gấp đôi. Nguy cơ kiệt quệ kim loại hiếm lơ lửng.

Về mặt quân sự và địa chính trị, nạn khan hiếm kim loại hiếm đặc biệt tác động đến lĩnh vực quốc phòng. Hàng loạt các phương tiện quân sự tối tân của phương Tây, như người máy, vũ khí tin học, phi cơ chiến đấu F-35… đang phụ thuộc một phần vào "thiện chí" của Trung Quốc. "Trong lúc các cộng sự của tổng thống Mỹ Donald Trump dự đoán "chắc chắn" sẽ có chiến tranh giữa Mỹ và Trung Quốc tại Biển Đông, thì vấn đề kim loại hiếm là nỗi đau đầu của các cơ quan tình báo Mỹ. Cuộc cạnh tranh khai thác kim loại hiếm vốn đã gây thêm căng thẳng… trong tương lai có thể đưa các xung đột chủ quyền đến các khu vực, cho đến nay vẫn được coi là các ốc đảo bình yên".

"Cơn khát kim loại hiếm" sẽ càng bị kích thích với đà dân số tiếp tục tăng lên đến cực điểm với khoảng 8,5 tỉ người vào khoảng 2030, cùng với phương thức tiêu thụ kỹ thuật số đang ngày càng trở nên phổ biến, và mức độ hội nhập kinh tế ngày càng mạnh mẽ giữa các nước phương Tây và các quốc gia đang trỗi dậy.

Trọng Thành

Nguồn : RFI, 12/01/2018

----

(1) Cuốn "Guerre des métaux rares", với phụ đề "Mặt trái của cuộc chuyển đổi sang mô hình kinh tế xanh và kỹ thuật số", do nhà xuất bản Les Liens qui libèrent (gọi tắt là LLL) ấn hành, ra mắt hôm 10/01/2018. Tác giả, nhà báo Guillaume Pitron đoạt giải thưởng Erik-Izraelewicz. Ông làm việc cho báo Le Monde Diplomatique và Geo, National Geographic.

(2) Trích phần giới thiệu của nhà xuất bản về "Guerre des métaux rares" : "…Cuốn sách này là một nỗ lực xem xét lại tiến trình (của nhân loại trong hàng chục năm gần đây – người viết) tìm cách thoát khỏi nền kinh tế dựa vào năng lượng hóa thạch. Đó là một nỗ lực nhìn nhận lại cuộc phiêu lưu công nghệ vĩ đại của nhân loại - vốn mang lại rất nhiều hứa hẹn -, nhưng đồng thời cả những mặt khuất của cuộc truy tầm đầy khát vọng và đầy thiện chí ấy, mà cho đến nay cũng chứa chất trong mình biết bao hiểm họa khổng lồ, không kém gì so với các hiểm họa mà người ta vốn đặt mục tiêu phải vượt thoát".