 | Tổng quan: | 3130272 |
Phương Tây đã hiểu sai điều gì về phần còn lại của thế giới.
z
Tổng thống Nam Phi Cyril Ramaphosa và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại hội nghị thượng đỉnh ở Johannesburg, tháng 8/2023 - Alet Pretorius / Reuters
Cách đây không lâu, các nhà hoạch định chính sách ở Washington và các thủ đô phương Tây khác vẫn không nghĩ nhiều về khả năng phần còn lại của thế giới có thể có những quan điểm khác biệt với quan điểm của họ. Có một số trường hợp ngoại lệ : các chính phủ mà phương Tây xem là "đối tác tốt" – nói cách khác, những nước sẵn sàng thúc đẩy các lợi ích kinh tế hoặc an ninh của Mỹ và phương Tây – vẫn tiếp tục hưởng lợi từ sự hỗ trợ của phương Tây ngay cả khi họ không cai trị theo các giá trị phương Tây. Tuy nhiên, sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, hầu hết các nhà hoạch định chính sách phương Tây đều kỳ vọng rằng theo thời gian, các nước đang phát triển sẽ áp dụng cách tiếp cận của phương Tây đối với dân chủ và toàn cầu hóa. Rất ít nhà lãnh đạo phương Tây tỏ vẻ lo lắng rằng các quốc gia phi phương Tây sẽ chống đối các chuẩn mực của họ, hoặc xem sự phân bổ quyền lực quốc tế là một tàn tích bất công của quá khứ thuộc địa. Những nhà lãnh đạo bày tỏ quan điểm như vậy, chẳng hạn như Hugo Chávez của Venezuela, thường bị xem là kẻ lập dị với ý tưởng lạc hậu so với thời đại.
Ngược lại, ngày nay, nhiều cuộc thảo luận chính sách của phương Tây đã thừa nhận thực tế là một phương Nam toàn cầu đang tồn tại với quan điểm riêng biệt của mình. Cụm từ này đã trở thành một cách gọi tắt gần như không thể tránh khỏi – các đồng nghiệp của tôi và tôi thường xuyên sử dụng nó tại Nhóm Khủng hoảng Quốc tế, tổ chức mà tôi lãnh đạo. Và, thực sự, nhiều nhà lãnh đạo phi phương Tây bao gồm Narendra Modi của Ấn Độ và Mia Mottley của Barbados đã bắt đầu chỉ ra các ưu tiên của một tập thể phương Nam toàn cầu – dù vẫn còn khá vô định – về các vấn đề như tài trợ khí hậu và vai trò của các thể chế quốc tế. Thất vọng trước việc nhiều nước đang phát triển từ chối thực hiện các bước nghiêm túc để trừng phạt Nga vì cuộc chiến ở Ukraine, các quan chức Mỹ và Châu Âu đã hứa suông trước những lo ngại của các nước phương Nam.
Dù sự thừa nhận lợi ích của phần còn lại của thế giới là một bước tiến đáng hoan nghênh, nhưng nó lại gắn liền với một cách hiểu cụ thể về phương Nam toàn cầu (Global South), vốn là một thuật ngữ khó nắm bắt về mặt khái niệm. Không có một định nghĩa rõ ràng về phương Nam toàn cầu, nhưng nó thường được dùng để chỉ phần lớn các quốc gia ở Châu Phi, Châu Á, và Mỹ Latinh. Nó gộp các thành viên hùng mạnh của G-20, như Brazil và Indonesia, với các nước kém phát triển nhất thế giới, bao gồm Sierra Leone và Timor-Leste. Các quốc gia này có chung một số trải nghiệm lịch sử và mục tiêu tương lai, chẳng hạn như thay đổi cán cân quyền lực trong hệ thống quốc tế. Trong các cuộc trò chuyện với các chính trị gia và quan chức từ các quốc gia được xem là thành viên của phương Nam toàn cầu, tôi đã gặp nhiều quan điểm khác nhau về mức độ gắn kết của khối này. Một số lãnh đạo chấp nhận thuật ngữ này nhưng những người khác thì không. Bởi vì những quốc gia này cũng có thể có những lợi ích, giá trị, và quan điểm rất khác nhau.
Các nhà hoạch định chính sách ở phương Tây đang có nguy cơ đánh mất sự đa dạng mà thuật ngữ phương Nam toàn cầu bao hàm. Bằng cách xem phương Nam là một liên minh ít nhiều có sự gắn kết, họ có thể đơn giản hóa hoặc bỏ qua những mối quan tâm riêng của từng nước trong khối. Các quan chức phương Tây muốn xây dựng quan hệ tốt hơn với các đối tác phi phương Tây có thể bị cám dỗ tập trung vào việc chinh phục một vài quốc gia được cho là dẫn đầu phương Nam toàn cầu, chẳng hạn như Brazil và Ấn Độ. Giả định của họ rất rõ ràng : chỉ cần tăng cường quan hệ với Brasilia hoặc New Delhi và những nước còn lại sẽ làm theo. Chính quyền Biden và các đồng minh đã đầu tư rất nhiều để đảm bảo hội nghị thượng đỉnh G-20 năm ngoái ở Ấn Độ thành công một phần cũng là vì lý do này.
Tuy nhiên, một chính sách tập trung quá nhiều vào một nhóm nhỏ các quốc gia phi phương Tây là không đủ. Nó có thể che khuất những căng thẳng giữa các nước đang phát triển và những áp lực riêng biệt – như nợ nần, biến đổi khí hậu, các lực lượng nhân khẩu học và bạo lực nội bộ – đang định hình nền chính trị ở nhiều nước trong số đó. Một chính sách như vậy cũng có thể che khuất các cơ hội xây dựng quan hệ tốt hơn với các nước vừa và nhỏ bằng cách giải quyết các lợi ích cá nhân của họ. Thuật ngữ "phương Nam toàn cầu" mang lại sự đơn giản hóa đầy hấp dẫn, nhưng có thể gây hiểu nhầm (tương tự như thuật ngữ đối lập của nó là "phương Tây"). Tuy nhiên, việc đối xử với các quốc gia trên khắp Châu Á, Châu Phi, và Mỹ Latinh như một khối địa chính trị thống nhất sẽ không giúp giải quyết các vấn đề mà họ gặp phải, cũng như không mang lại cho Mỹ và các đối tác của nước này ảnh hưởng mà họ tìm kiếm.
Ai đại diện cho Phương Nam toàn cầu ?
Đúng là các quốc gia thuộc phương Nam toàn cầu, như được định nghĩa ở đây, có một số mục tiêu chung cũng như động lực để phối hợp hành động. Hầu hết các nước trong số này đã chiến đấu chống lại chủ nghĩa thực dân (và trong một số trường hợp là sự can thiệp của Mỹ) và hợp tác trong Phong trào Không liên kết và G77, vốn là các liên minh tập hợp các nước đang phát triển lại với nhau trong Chiến tranh Lạnh. Cả hai đều tồn tại với tư cách là các khối chính thức tại Liên Hiệp Quốc. Trong nhiều bối cảnh đa phương ngày nay, các quốc gia phi phương Tây thường lựa chọn đàm phán với tư cách một nhóm, thay vì chỉ đàm phán riêng với Mỹ và các đồng minh của nước này. Sự phối hợp này đã tăng cường quan hệ giữa các quốc gia thất vọng với một trật tự quốc tế thường xuyên đi ngược lại lợi ích của họ.
Các sự kiện toàn cầu gần đây đã khiến những rạn nứt giữa các quốc gia này và phương Tây trở nên rõ rệt hơn. Khi nhiều chính phủ phi phương Tây từ chối chọn phe sau cuộc xâm lược Ukraine của Nga , một số nhà lãnh đạo phương Tây thừa nhận sự cần thiết phải giải quyết các cáo buộc về tiêu chuẩn kép – cụ thể là nhận thức rằng họ chỉ hành xử theo nguyên tắc khi một quốc gia Châu Âu bị tấn công. Rốt cuộc thì, chỉ khi có sự hỗ trợ của một khối lớn các quốc gia thường được xem là một phần của phương Nam toàn cầu, Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc mới có thể thể hiện tình đoàn kết mạnh mẽ với Ukraine. Nhưng các chính phủ phương Tây lại không tìm cách áp dụng bài học này vượt ra ngoài cuộc chiến Nga-Ukraine. Nếu cuộc chiến ở Gaza trở thành bài kiểm tra tiếp theo về việc liệu các nhà lãnh đạo phương Tây có thực sự nắm bắt được tầm quan trọng của việc đối mặt với cáo buộc đạo đức giả hay không, thì những nhà lãnh đạo đó dường như đã thất bại. Trên khắp Châu Phi, Châu Á, và Mỹ Latinh, các quan chức và người dân đều tin rằng Mỹ và một số đồng minh ở Châu Âu đã bật đèn xanh để Israel phá hủy toàn bộ Gaza. Nhận thức về tiêu chuẩn kép đang mạnh mẽ hơn bao giờ hết.
Tuy nhiên, sự tương đồng trong quan điểm không có nghĩa là các quốc gia thường được xem là thuộc về phương Nam toàn cầu sẽ hành động như một khối thống nhất. Tương tự như các nhà lãnh đạo phương Tây, các nhà lãnh đạo phi phương Tây cũng muốn theo đuổi lợi ích riêng của nước mình, và không phải tất cả họ đều xem nước mình là thành viên của một nhóm lớn. Một ví dụ là hành động gần đây của họ tại Liên Hiệp Quốc. Trong các cuộc tranh luận tại Đại hội đồng về chính sách phát triển, một nhóm nhỏ gồm các thành viên G-77 có đường lối cứng rắn, do Cuba và Pakistan dẫn đầu, đã kiên quyết theo đuổi cách tiếp cận cứng rắn trong việc đàm phán cải cách hệ thống tài chính quốc tế với Mỹ và Liên Hiệp Châu Âu, đồng thời tố cáo phương Tây không tuân thủ các cam kết viện trợ trong quá khứ. Phối hợp với nhóm này, Nga đã sử dụng các cuộc thảo luận về Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hiệp Quốc vào năm 2023 làm nền tảng để chỉ trích tác động kinh tế toàn cầu của các lệnh trừng phạt của Mỹ. Tuy nhiên, trong các cuộc trao đổi riêng, nhiều thành viên G-77 khác bày tỏ sự không thoải mái với kiểu ngoại giao cứng rắn này, cho rằng nó đang làm suy giảm nỗ lực tìm kiếm điểm chung với Washington và Brussels để giảm bớt gánh nặng nợ nần của họ.
Sự chia rẽ trong nội bộ phương Nam toàn cầu còn vượt ra ngoài các vấn đề kinh tế. Chẳng hạn, một số quốc gia Mỹ Latinh do các chính phủ tự do lãnh đạo muốn thúc đẩy các chương trình nghị sự tiến bộ về các vấn đề liên quan đến giới và quyền LGBTQ tại Liên Hiệp Quốc, nhưng đã vấp phải sự phản đối của các thành viên G-77 bảo thủ hơn, bao gồm nhiều quốc gia có đa số dân theo đạo Hồi. Brazil và Ấn Độ từ lâu đã theo đuổi các ghế thường trực trong Hội đồng Bảo an, nhưng các đối thủ trong khu vực như Argentina và Pakistan muốn cản trở họ. Và dù các nhà ngoại giao phi phương Tây thường có những lý do thực tế để gắn kết với nhau, những người đại diện cho các nước lớn hơn thường đặt lập trường quốc gia của họ lên trên sự đoàn kết của khối mỗi khi điều đó phù hợp với họ.
Dù nhiều quốc gia tự cho mình là tiếng nói của phương Nam toàn cầu – tại Liên Hiệp Quốc hoặc những nơi khác – nhưng không quốc gia riêng lẻ nào có thể thực sự đại diện cho cả nhóm. Trong năm qua, Brazil, Trung Quốc, và Ấn Độ đã cố gắng thể hiện mình là những nhà lãnh đạo hiệu quả nhất của khối. Cả ba quốc gia này đều là thành viên sáng lập của BRICS, bên cạnh hai thành viên cốt lõi là Nga và Nam Phi. Trong nhiệm kỳ chủ tịch G-20 năm 2023 của Ấn Độ, Modi đã hứa sẽ đại diện cho "những người bạn đồng hành của chúng tôi ở phương Nam toàn cầu" và giúp Liên minh Châu Phi giành được một ghế thường trực. Trong khi đó, Trung Quốc tập trung vào việc mở rộng BRICS, dẫn đầu nỗ lực mở rộng lời mời tới Ai Cập, Ethiopia, Iran, Ả Rập Saudi và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất. (Argentina đã từ chối lời mời.) Về phần mình, Brazil có kế hoạch sử dụng vai trò chủ tịch G-20 trong năm nay và chủ trì hội nghị thượng đỉnh về biến đổi khí hậu COP30 vào năm 2025 để thúc đẩy những gì Tổng thống Luiz Inácio Lula da Silva (thường gọi là Lula) đã trình bày như một tầm nhìn về một "trật tự đa cực, công bằng, và toàn diện", trong đó các nước phương Nam toàn cầu sẽ có ảnh hưởng lớn hơn hiện nay.
Tuy nhiên, trong lúc các cường quốc này tranh giành vị trí lãnh đạo các nước đang phát triển, một số lựa chọn chính sách đối ngoại gần đây của họ cho thấy họ vẫn ưu tiên các quan hệ khác. Trung Quốc đã âm thầm tăng cường quan hệ với Nga kể từ khi hai cường quốc tuyên bố "quan hệ đối tác không giới hạn" vào năm 2022. Ấn Độ đã tăng cường thương mại với Nga, đồng thời xích lại gần Mỹ và các đồng minh của nước này trong vai trò là một phần của Bộ tứ Quad (Đối thoại An ninh Bốn bên), một diễn đàn an ninh hàng hải có sự tham gia của Australia và Nhật Bản. Chính phủ Modi cũng đã chia rẽ với đa số thành viên của Phong trào Không liên kết tại Liên Hiệp Quốc vào tháng 10, khi từ chối ký vào một nghị quyết của Đại hội đồng kêu gọi ngừng bắn ngay lập tức ở Gaza. Dù New Delhi ủng hộ nghị quyết tiếp theo vào tháng 12, nhưng cuộc bỏ phiếu vào tháng 10 đã chứng tỏ quan hệ ngày càng sâu sắc của Ấn Độ với Israel trong những năm gần đây.
Trong khi đó, Lula có lập trường cứng rắn hơn các nhà lãnh đạo phi phương Tây khác về cuộc chiến Israel-Hamas, so sánh cuộc tấn công của Israel ở Gaza với Thảm hoạ Holocaust – bình luận khiến tổng thống Brazil bị tuyên bố là người không được chào đón ở Israel vào tháng 2. Nhưng Brazil cũng đang tìm cách lấy lòng các cường quốc của thế giới, khéo léo điều hướng những căng thẳng giữa Trung Quốc, Nga và Mỹ để củng cố mối quan hệ với cả ba nước này. Đối với Brazil, Trung Quốc, và Ấn Độ nói riêng, việc tuyên bố lãnh đạo phương Nam toàn cầu mang lại những lợi thế rõ ràng, bao gồm cơ hội mở rộng sức mạnh ngoại giao toàn cầu của họ và củng cố các quan hệ kinh tế. Tuy nhiên, bất chấp những lời lẽ ủng hộ của họ dành cho các quốc gia trong khối này, chính sách thực dụng cứng rắn vẫn thường được ưu tiên hơn.
Các nước khao khát dẫn dắt phương Nam khác có lẽ còn kém khả năng hơn để nắm giữ vị trí này. Ví dụ, Nam Phi dường như đang nghiêm túc xem xét ý tưởng rằng nước này có thể đại diện cho cả khối. Các quan chức Nam Phi đặc biệt mong muốn đóng vai trò kiến tạo hòa bình ở Ukraine. Tổng thống Cyril Ramaphosa đã dẫn đầu một phái đoàn gồm các nhà lãnh đạo Châu Phi tới Moscow và Kyiv vào mùa hè năm ngoái, nhưng không đạt được tiến bộ nào trong việc chấm dứt chiến tranh. Nam Phi được cho là có nhiều ảnh hưởng lớn hơn khi đưa vụ kiện chống lại Israel theo Công ước Diệt chủng trước Tòa án Công lý Quốc tế, một động thái đã định hình các cuộc tranh luận quốc tế về cuộc chiến ở Gaza. Nhưng một Nam Phi vẫn còn chật vật khẳng định vai trò lãnh đạo trên chính lục địa của mình – nơi các cường quốc khác như Kenya và Nigeria thường thích tự vạch ra con đường riêng – sẽ không thấy việc tập hợp một liên minh trải rộng trên toàn cầu trở nên dễ hơn chút nào.
Dường như không còn ứng viên nào khác cho vị trí lãnh đạo phương Nam. Các quốc gia Ả Rập vùng Vịnh nhỏ nhưng có ảnh hưởng đã họp kín tại Liên Hiệp Quốc với các quốc gia đang phát triển trong Phong trào Không liên kết và G-77, và họ đã sử dụng những mối quan hệ này để thu hút sự ủng hộ cho chính nghĩa của người Palestine trong cuộc chiến Israel-Hamas. Nhưng các quan chức Ả Rập có xu hướng trình bày lợi ích của họ riêng biệt với các nước phương Nam toàn cầu, do tăng trưởng kinh tế và ổn định chính trị tương đối ở khu vực Ả Rập. Nga cũng đã cố gắng giành được sự ủng hộ của các nước phi phương Tây và sử dụng luận điệu chống thực dân để biện minh cho cuộc đối đầu với Châu Âu và Mỹ. Nhưng nhiều quan chức ở các nước phương Nam đánh giá Moscow quá thất thường và hiếu chiến để họ có thể tin tưởng hoàn toàn, và đặc biệt là Kenya đã chỉ trích Nga tiến hành chiến tranh đế quốc ở Ukraine.
Khắc phục các vấn đề thực sự
Sau cùng thì, việc cố gắng xác định xem ai có thể lãnh đạo phương Nam toàn cầu là điều không mấy giá trị. Khi các quan chức ở các nước nghèo xem xét dàn ứng viên, họ thường đặt câu hỏi liệu mình có điểm gì chung với các siêu cường và cường quốc tầm trung đó hay không. Như một chính trị gia Châu Phi gần đây đã nói với tôi, các nước nhỏ hơn, nghèo hơn đang lo lắng về việc bị đẩy vào vai trò "phương Nam của phương Nam toàn cầu" : những nước cần sự hỗ trợ từ bên ngoài và phải đối mặt với thái độ trịch thượng không chỉ từ các nhà cai trị thuộc địa cũ, mà còn từ các quốc gia phi phương Tây giàu có hơn.
Trò chơi tìm nhà lãnh đạo phương Nam toàn cầu cũng khiến người ta mất tập trung vào những thách thức thực sự mà các quốc gia vừa và nhỏ đang phải đối mặt. Trong lúc các học giả phương Tây bắt đầu suy đoán về những loại quyền lực mới mà các quốc gia đang phát triển có thể phát huy với tư cách là một khối, thì vận mệnh của nhiều quốc gia phi phương Tây riêng lẻ lại trở nên tồi tệ hơn. Gần 2/3 các nước kém phát triển nhất thế giới hiện đang phải đối mặt với tình trạng nợ nần nghiêm trọng. Một số nước nghèo nhất – trong đó có một số nước ở Tây Phi – đang trải qua tình trạng bất ổn chính trị và suy giảm an ninh, vốn chỉ làm trầm trọng thêm những khó khăn kinh tế của họ. Các cơ quan cấp khu vực được thành lập để hòa giải các vấn đề chính trị, chẳng hạn như Liên Hiệp Châu Phi và Tổ chức Các quốc gia Châu Mỹ, đã đánh mất uy tín do những cuộc tranh cãi nội bộ giữa các thành viên. Giúp đỡ các quốc gia dễ bị tổn thương – đặc biệt là những quốc gia phải đối mặt với xung đột và thảm họa nhân đạo – vượt qua các cú sốc liên tiếp về bạo lực, lạm phát, mất an ninh lương thực, biến đổi khí hậu, và những ảnh hưởng kéo dài của đại dịch còn cấp bách hơn việc xác định họ tuân theo gợi ý của cường quốc nào trong ngoại giao quốc tế.
Chính những quốc gia muốn lãnh đạo Châu Phi, Châu Á, và Mỹ Latinh cũng đang phải đối mặt với những rạn nứt nội bộ nghiêm trọng, chẳng hạn như mức độ tỷ lệ tội phạm cao ở Brazil và Nam Phi hay các xung đột sắc tộc bùng nổ gần đây ở vùng đông bắc Ấn Độ. Vị thế của Ethiopia có thể đã tăng lên nhờ lời mời tham gia BRICS, nhưng đất nước này vẫn đang hồi phục sau cuộc nội chiến đẫm máu và phải đương đầu với nhiều cuộc nổi dậy khác nhau. Chính phủ của nhiều cường quốc phi phương Tây lớn đang cố gắng đảm nhận vai trò lớn hơn trên trường quốc tế trong lúc phải đối mặt với tình trạng bất ổn dai dẳng hoặc ngày càng gia tăng trong nước. Dù điều tương tự cũng có thể xảy ra với một số nền kinh tế tiên tiến ở phương Tây, nhưng trong cả hai trường hợp, đây không phải là công thức cho sự lãnh đạo và giải quyết vấn đề một cách nhất quán.
Sự gia tăng các cuộc thảo luận gần đây về phương Nam toàn cầu chí ít cũng góp phần làm nổi bật những vấn đề ngày càng gia tăng mà các quốc gia phi phương Tây phải đối mặt – những vấn đề đòi hỏi nỗ lực toàn cầu để giải quyết. Để ngăn chặn sự bất ổn trong tương lai, Mỹ và các đồng minh phải nỗ lực giảm bớt cuộc khủng hoảng nợ quốc tế và giúp các quốc gia dễ bị tổn thương giải quyết các xung đột nội bộ và các vấn đề quản trị. Để đạt tiến bộ, đòi hỏi phải có các cuộc đàm phán đa phương nhằm cải cách cấu trúc tài chính toàn cầu – trong đó các nước đang phát triển có thể sẽ tiếp tục hoạt động như một khối – và tăng cường sự chú ý đến hoàn cảnh kinh tế và chính trị cụ thể của mỗi quốc gia hoặc khu vực. Với việc các sáng kiến của Trung Quốc như Quỹ Hợp tác Nam-Nam và Ngân hàng Phát triển Mới BRICS đưa ra các giải pháp thay thế cho tài chính công phương Tây, những nỗ lực thực sự của Washington và các đối tác nhằm giải quyết mối lo ngại của các quốc gia này sẽ đặc biệt quan trọng.
Tuy nhiên, vấn đề về thuật ngữ vẫn còn hiện diện. Dù nhiều nhà hoạch định chính sách phương Tây nghĩ rằng nên xem thế giới phi phương Tây như một khối thống nhất, nhưng họ nên đặc biệt thận trọng khi sử dụng cụm từ "phương Nam toàn cầu". Những động lực cụ thể bên trong và giữa các quốc gia Châu Phi, Châu Á, và Mỹ Latinh sẽ định hình tương lai chính trị của họ nhiều hơn là bản sắc của họ với tư cách là một nhóm. Phương Tây phải nhìn nhận những quốc gia này như họ vốn có, không nên mắc sai lầm khi cho rằng họ hoạt động như một thực thể duy nhất về mặt địa chính trị.
Comfort Ero
Nguồn : "The Trouble With "the Global South", Foreign Affairs, 01/04/2024
Nguyễn Thị Kim Phụng biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 12/04/2024
Comfort Ero là Chủ tịch và Giám đốc điều hành của Nhóm Khủng hoảng Quốc tế.
Cách phân loại này khơi gợi nhiều cảm xúc, nhưng về cơ bản, nó là một cách phân loại sai.
Chúng ta cần nói về "Phương Nam toàn cầu" (global south). Nhưng không phải về hơn 120 quốc gia thường được xếp vào danh sách này, mà về chính ý tưởng phương Nam toàn cầu – và cách mà nó đã thống trị diễn ngôn quốc tế trong những năm gần đây. Trước tiên, cần đặt một câu hỏi cơ bản : Có tồn tại cái gọi là phương Nam toàn cầu hay không ?
Việc xếp hơn một nửa nhân loại vào một nhóm chung duy nhất không chỉ là một cách phân loại chứa nhiều sai sót, mà còn là một trở ngại cho sự can dự nghiêm túc với thế giới phi phương Tây, bất chấp những ý định dường như tốt đẹp của các học giả, chính trị gia, và các nhà hoạch định chính sách khi sử dụng thuật ngữ này. Nhưng đừng hy vọng ý tưởng này biến mất – lợi ích của việc duy trì ảo tưởng về một tập thể phi phương Tây là quá lớn, cả ở phương Tây lẫn phần còn lại của thế giới.
Gộp thế giới phi phương Tây rộng lớn, đa dạng, và phân tán rộng khắp vào một phạm trù duy nhất, với những lợi ích tương tự nhau đã trở thành một lối tắt thuận tiện trong các cuộc tranh luận về mọi vấn đề, từ chính sách khí hậu, ứng phó với đại dịch COVID-19, đến cuộc chiến của Nga ở Ukraine. Trong lúc nhiều quốc gia không thuộc phương Tây đang cùng nhau chống lại Israel tại các cuộc bỏ phiếu của Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc, ý tưởng cho rằng tồn tại một phương Nam toàn cầu đối lập với một phương Bắc toàn cầu lại càng thu hút được nhiều sự chú ý hơn.
Tuy nhiên, sử dụng phương Nam như một phạm trù và hệ quy chiếu chung sẽ gây khó khăn cho việc hiểu những thực tế phức tạp của các quốc gia và khu vực khác nhau. Dù thuật ngữ này đang được sử dụng ngày một nhiều, những thiếu sót phân tích khách quan của khái niệm phương Nam toàn cầu vẫn sẽ hiện rõ ngay khi bạn tìm hiểu về nó. Trung Quốc có điểm gì chung với Peru ? Qatar với Haiti ? Thái Lan với Sierra Leone ? Việc gộp các quốc gia này vào một danh sách duy nhất – rồi sau đó định nghĩa danh sách này là khác biệt về bản chất với phương Bắc toàn cầu – là một rào cản ngăn trở việc hiểu một thế giới cực kỳ phức tạp.
Một con đường chạy qua các tuabin gió tại một nhà máy điện ở Ngong Hills thuộc Hạt Kajiado, Kenya, vào ngày 09/05/2021. © Donwilson Odhiambo. Getty Images
Phương Nam là một thuật ngữ khó nắm bắt về mặt nhận thức, nhưng lại rất giàu cảm xúc, chứa đựng nhiều hy vọng – và đối với một số nước, chứa đựng cả những lo ngại – về một thế giới công bằng hơn về chính trị và kinh tế. Thuật ngữ này nảy sinh từ các tranh luận hậu thuộc địa giữa phương Tây và phần còn lại của thế giới, dựa trên nhiều trục so sánh khác nhau – phát triển và đang phát triển, giàu và nghèo, mạnh và yếu. Một ủy ban do cựu Thủ tướng Đức Willy Brandt đứng đầu đã hệ thống hóa sự phân chia này trong bản báo cáo công bố năm 1980, một báo cáo đã vẽ một đường màu đen phân chia trên bản đồ thế giới theo đúng nghĩa đen. Và thế là cái gọi là Đường Brandt (Brandt Line) đã tồn tại như một cách để tư duy về quan hệ giữa phương Tây và phần còn lại của thế giới. Sau một thời gian bị giới học thuật cho "ngủ đông" trong thời kỳ hoàng kim của toàn cầu hóa vào những năm 1990 và đầu những năm 2000, ý tưởng về một phương Nam toàn cầu đã bùng nổ trở lại trong diễn ngôn quốc tế chính thống trong những năm gần đây.
Vì thế, khái niệm này chỉ là bình mới rượu cũ, là một trong vô số những ý tưởng và chủ nghĩa được phát triển từ cuộc gặp gỡ giữa Châu Âu với phần còn lại của thế giới, vốn đã bắt đầu cách đây 5 thế kỷ. Trong thế kỷ 20, cuộc gặp gỡ đó đã tạo ra một số phong trào, nhóm, và hệ tư tưởng xuyên quốc gia, bao gồm chủ nghĩa liên Á, chủ nghĩa liên Ả Rập, chủ nghĩa liên Phi, chủ nghĩa liên Hồi giáo, Phong trào Không Liên kết, Thế giới Thứ Ba, và G-77. Một số ý tưởng – như Thế giới Thứ ba – là sản phẩm của giới tinh hoa học thuật phương Tây, nhưng số khác đến từ phần còn lại của thế giới. Và quan trọng là không có ý tưởng nào sống sót sau cuộc chạm trán nghiêm túc với thế giới thực.
Những hệ tư tưởng cực đoan, chống phương Tây, và hậu thuộc địa này chắc chắn đã đụng độ với chủ nghĩa dân tộc, vốn phủ nhận nhiều bản sắc siêu quốc gia mà những người đề xướng các hệ tư tưởng này đã tìm cách tạo ra trong nỗ lực chống lại phương Tây. Ngay cả ở cấp độ khu vực, bất kỳ bản sắc chung nào về tôn giáo và sắc tộc cũng không thể che đậy xung đột giữa các nhóm chủ nghĩa dân tộc khác nhau. Chẳng hạn, trong Khủng hoảng Kênh đào Suez năm 1956, Thủ tướng Pakistan lúc đó là Huseyn Suhrawardy đã gọi sự đoàn kết của thế giới Ả Rập là "0 cộng 0 cộng 0". Vấn đề xây dựng sự thống nhất của các nước Ả Rập vẫn tồn tại cho đến ngày nay.
Khác biệt đáng kể về lợi ích kinh tế, đường hướng phát triển, lựa chọn tài nguyên, và truyền thống chính trị cũng đi ngược lại ý tưởng về một phương Nam toàn cầu như một nhóm gồm những nước ngang hàng. Quả thực, nhiều cuộc xung đột trên thế giới ngày nay đang diễn ra giữa và trong nội bộ các quốc gia đang phát triển. Bất chấp những nỗ lực lặp đi lặp lại nhằm đặt họ vào khuôn khổ một cuộc đối kháng Bắc-Nam rộng lớn, những xung đột giữa và trong nội bộ các quốc gia này vẫn tiếp tục thống trị chính trị của thế giới phi phương Tây.
Để theo đuổi các mục tiêu kinh tế và an ninh, giới tinh hoa phi phương Tây hầu như không có vấn đề gì khi phải bắt tay với phương Tây. Vì lo lắng về Ấn Độ, Pakistan đã gia nhập liên minh Chiến tranh Lạnh do Mỹ dẫn đầu. Về phần mình, Ấn Độ lo ngại bá quyền của Trung Quốc nên đã hợp tác với Mỹ. Hoặc như Việt Nam, dù có ý thức hệ cộng sản tương tự Trung Quốc, nhưng lại đang xây dựng quan hệ đối tác chiến lược với Mỹ để tăng cường quyền tự chủ trước những hành vi của Trung Quốc trong khu vực.
Công nhân tan ca rời khỏi công trường xây dựng mỏ dầu Petrobras ngoài khơi Angra dos Reis, Brazil, vào ngày 21/08/2008. © Vanderlei Almeida. Getty Images
Xét trên khía cạnh kinh tế, việc xây dựng một liên minh chống lại phương Tây chưa bao giờ là dễ dàng đối với cái gọi là phương Nam toàn cầu. Khác biệt là quá rõ. 50 năm trước, lệnh cấm vận dầu mỏ của các nước Ả Rập và việc thành lập OPEC được coi là một đòn giáng của Thế giới Thứ Ba – thuật ngữ tương đương với phương Nam toàn cầu ở thời đại đó – chống lại phương Tây, nhằm có được mức giá tốt hơn cho hàng hóa của mình. Tuy nhiên, việc dung hòa những lợi ích trái ngược nhau của nhà sản xuất hàng hóa và người tiêu dùng trong thế giới phi phương Tây vẫn luôn là điều khó khăn, kể cả ngày ấy lẫn bây giờ. Chẳng gì khiến cuộc sống của người dân ở các nước đang phát triển không có dầu mỏ trở nên khó khăn hơn việc giá cả tăng vọt.
Tương tự, quan hệ kinh tế của Ấn Độ và Trung Quốc với Cộng hòa Dân chủ Congo ngày nay về cơ bản không khác biệt so với quan hệ kinh tế của Châu Âu hay Nhật Bản với Congo – công ty công nghiệp nào cũng cần đồng, cobalt, và các nguyên liệu đầu vào khác. Về chính sách khí hậu cũng đang có sự chia rẽ toàn cầu sâu sắc. Một số nước phương Nam đứng về phía Mỹ và Châu Âu, ủng hộ loại bỏ nhiên liệu hóa thạch. Nhưng hầu hết các quốc gia đang phát triển cần nhiều năng lượng hơn để giúp người dân thoát nghèo, và nhiều quốc gia trong số đó, chẳng hạn như Ấn Độ, muốn tiếp tục sử dụng than và các nhiên liệu hóa thạch khác. Và các nước sản xuất dầu mỏ ở Trung Đông, Châu Phi, và Mỹ Latinh vẫn chưa sẵn sàng từ bỏ nguồn tài sản chính của mình.
Những định hướng phát triển khác nhau trong cái gọi là phương Nam toàn cầu cũng tạo ra những mối quan hệ khác nhau với các nước giàu. Đông Á đã trở nên thịnh vượng nhờ tìm được điểm chung với tư bản phương Tây để nhanh chóng nâng cao mức sống của người dân. Hàn Quốc đã gia nhập hàng ngũ các nước giàu, trong khi Trung Quốc ngày càng được coi là đối thủ ngang hàng về kinh tế và công nghệ của phương Tây.
Quả thực, quá trình trỗi dậy của Trung Quốc để trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới cũng mang một màu sắc riêng. Bất kể bản chất của cuộc xung đột giữa Trung Quốc và phương Tây là gì, điều không thể chối cãi là chính phương Tây đã mở đường cho sự trỗi dậy của Trung Quốc. Trong lúc Trung Quốc còn mải tranh cãi với phương Tây, Ấn Độ đã học theo sách giáo khoa của Trung Quốc, háo hức đón nhận nguồn vốn và công nghệ từ phương Tây với hy vọng tận dụng chúng để tăng trưởng nhanh chóng.
Điều này đưa chúng ta đến một lỗ hổng phân tích khác : ranh giới vô định của phương Nam toàn cầu và các tiêu chí mơ hồ để xác định nhóm này. Trung Quốc, vốn là đối tác cấp dưới của Liên Xô trong thế kỷ 20, hiện là đối tác cấp trên của Nga – và tuyên bố của Bắc Kinh rằng họ vẫn là một quốc gia đang phát triển cũng đang gây tranh cãi. Với việc Trung Quốc ủng hộ cuộc chiến của Nga ở Ukraine, còn NATO đang vươn tới Châu Á, tiến trình hội nhập an ninh đang diễn ra ở Châu Âu và Châu Á – thường được thúc đẩy một cách tích cực bởi chính các quốc gia Châu Á – càng làm suy yếu ý tưởng về thế giới phi phương Tây như một đối trọng thụ động của phương Bắc toàn cầu. Một loạt các quan hệ tiểu đa phương mới đã dễ dàng vượt qua ranh giới Bắc-Nam. Và thay vì nằm yên trong danh sách mà các chuyên gia đã xếp họ vào, các cường quốc mới nổi ở khắp nơi trên thế giới đang ngày càng có ảnh hưởng đến cân bằng quyền lực giữa các chủ thể an ninh truyền thống.
Quang cảnh đường chân trời Dubai nhìn từ Burj Khalifa, tòa nhà cao nhất thế giới, vào ngày 05/05/2021. © Giuseppe Cacace. Getty Images
Kể từ khi khái niệm phương Nam toàn cầu lần đầu tiên có được chỗ đứng, sự khác biệt giữa các nước đang phát triển đã ngày càng trở nên sâu sắc hơn. Các quốc gia Vùng Vịnh đã có được khối tài sản khổng lồ ; Dubai hiện được xếp hạng là một trung tâm tài chính lớn cùng với New York, London, Thượng Hải, Hong Kong, và Singapore. Thủ đô Vùng Vịnh đang thúc đẩy tăng trưởng kinh tế trên khắp Trung Đông và Châu Phi. Nó cũng trao cho các vương quốc Vùng Vịnh sự tự tin để tích cực can thiệp vào các cuộc xung đột nội bộ và khu vực khác nhau, chẳng hạn như ở Yemen. Ai dám khẳng định rằng chủ nghĩa can thiệp ở phương Nam toàn cầu chỉ là truyền thống của phương Tây ?
Việc gieo rắc nỗi sợ hãi ở phương Tây càng làm trầm trọng thêm sự nhầm lẫn trong phân tích do thuật ngữ phương Nam toàn cầu tạo ra. Nỗi sợ hãi phi lý về "những kẻ man rợ" đã khiến nhiều người ở phương Tây tin vào một phiên bản khác của việc gộp chung toàn bộ thế giới phi phương Tây. Năm 2018, Tổng thống Mỹ lúc bấy giờ là Donald Trump đã diễn đạt một cách thô thiển bằng cách nhắc đến "các nước hố phân" (shithole countries) khi thảo luận về vấn đề người nhập cư từ Châu Phi và Haiti. Cũng đừng quên những lo lắng của Cao uỷ Ngoại giao Châu Âu Josep Borrell về "những người rừng phi phương Tây" đang xâm chiếm khu vườn thịnh vượng và trật tự của Châu Âu. Theo cách nào đó, quan điểm bảo thủ về một phương Nam toàn cầu man rợ và quan điểm tiến bộ hơn nhấn mạnh đến các nạn nhân và cảm giác tội lỗi của phương Tây là hai mặt của cùng một đồng tiền đã quy giản một nhóm nhân loại rộng lớn, đa dạng vào một phạm trù tinh thần duy nhất.
Đối với những người theo chủ nghĩa tự do ở phương Tây, phương Nam toàn cầu là một phương tiện để dễ dàng thể hiện sự đồng cảm với thế giới phi phương Tây. Tuy nhiên, sự đồng cảm luôn luôn đi kèm thái độ trịch thượng. Phương Tây phủ nhận quyền tự quyết của mỗi quốc gia phi phương Tây bằng cách coi họ như một khối, và thường giả định rằng khối này sẽ thúc đẩy một loạt các mục tiêu tự do của phương Tây – từ chính sách khí hậu đến tầm nhìn về công bằng xã hội – bất kể các quốc gia trong khối được dán nhãn đó có thực sự tán thành chúng hay không. Dù các đế quốc đã biến mất, nhưng xu hướng chung ở phương Tây, cả cánh tả lẫn cánh hữu, vẫn là rao giảng, phán xét, và trừng phạt.
Giới tinh hoa không thuộc phương Tây cũng có lý do riêng để tán thành phương Nam toàn cầu. Đổ lỗi cho phương Tây luôn là cái cớ thuận tiện cho những thất bại của họ, và việc trở thành kẻ chống lại phương Tây luôn mang lại lợi thế về mặt chính trị. Cả hai chiến lược đều bắt nguồn từ câu chuyện hậu thuộc địa về các nạn nhân, và cả hai đều bỏ qua những tiến bộ phi thường đã đạt được ở nhiều nơi trên thế giới phi phương Tây trong vài thập niên vừa qua. Chúng bác bỏ khả năng ngày càng lớn của thế giới phi phương Tây trong việc thay đổi các điều khoản can dự với phương Tây. Sự trỗi dậy của Trung Quốc trong ba thập niên qua là một ví dụ nổi bật. Ấn Độ, bất chấp những luận điệu được hồi sinh nhằm thúc đẩy phương Nam toàn cầu, vẫn đang đàm phán các điều khoản xích lại gần phương Tây.
Phần lớn các luận điệu về phương Nam toàn cầu đều cố gắng lý giải cách mà Trung Quốc, Ấn Độ, các quốc gia Vùng Vịnh, các con hổ Châu Á, và các cường quốc phi phương Tây khác trỗi dậy và thâu tóm quyền lực để gây ảnh hưởng đến trật tự khu vực và toàn cầu. Vậy thì tại sao Bắc Kinh và New Delhi lại ủng hộ ý tưởng về một phương Nam toàn cầu ? Rõ ràng, đây là một phần trong cuộc chiến giành ảnh hưởng toàn cầu. Đối với Trung Quốc, luận điệu về phương Nam là nhằm huy động thế giới phi phương Tây tham gia vào cuộc cạnh tranh chiến lược với Mỹ. Trong khi đó, Ấn Độ đang tỏ ra cảnh giác trước sự xâm lấn ngày càng tăng của Trung Quốc vào khu vực lân cận của mình, và đang cố gắng giành lại quyền bình đẳng chính trị truyền thống trong thế giới phi phương Tây.
Tổng thống Nga Vladimir Putin, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, và Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi đến tham dự Đối thoại giữa các Thị trường Mới nổi và các Nước Đang phát triển bên lề Hội nghị thượng đỉnh BRICS ở Hạ Môn, Trung Quốc, vào 05/09/2017. © Mark Schiefelbein. Getty Images
Nhưng trái ngược với nhận thức phổ biến ở phương Tây, Ấn Độ – trước đây là động lực thúc đẩy Phong trào Không Liên kết vốn đã không còn tồn tại – sẽ không quay trở lại với con đường cũ của mình. Như Ngoại trưởng Ấn Độ Subrahmanyam Jaishankar đã nói, quan điểm truyền thống cho rằng phương Tây là kẻ xấu không phản ánh thực tế phức tạp hiện tại. Jaishankar đã nhắc đến sự tập trung sản xuất toàn cầu ở Trung Quốc và việc Bắc Kinh vũ khí hóa lợi thế kinh tế của mình. New Delhi đang cạnh tranh để giành ảnh hưởng ở Châu Á, Châu Phi, và những nơi khác với Bắc Kinh, chứ không phải Washington – điều này một lần nữa đi ngược lại với cấu trúc phân chia Bắc-Nam toàn cầu.
Trái ngược với hình ảnh về một phương Nam toàn cầu bất lực, ngay cả những quốc gia nhỏ nhất trong thế giới phi phương Tây cũng đã nhận ra không gian mới để có thể hành động. Khác với thời điểm giữa thế kỷ 20, khi giới tinh hoa phi phương Tây phần lớn bị chi phối bởi ý thức hệ, ngày nay họ rất thực dụng. Họ sẵn sàng tham gia các thỏa thuận song phương với các đối tác phương Tây, nhưng đồng thời vẫn tán thành quan điểm về chính nghĩa của một tập thể phương Nam bất cứ khi nào quan điểm đó phù hợp với họ về mặt chính trị hoặc tài chính.
Với việc mổ xẻ những bất cập của một thuật ngữ phổ biến như vậy, có lẽ tôi đang đánh nhau với cối xay gió. Bất chấp lời kêu gọi của tôi và của nhiều người khác về việc ngừng sử dụng "phương Nam toàn cầu", thuật ngữ này sẽ không sớm biến mất khỏi kho từ vựng quan hệ quốc tế. Đối với nhiều người ở phương Tây, nó là một cách để phân biệt họ với phần còn lại của thế giới. Còn đối với tầng lớp tinh hoa ở phần còn lại của thế giới, nó là một cách để truyền tải sự phẫn nộ sâu sắc chống lại sự thống trị của phương Tây. Đối với các cường quốc mới nổi như Trung Quốc và Ấn Độ, việc bảo vệ cái gọi là phương Nam toàn cầu là một phương tiện để mở rộng ảnh hưởng toàn cầu của họ. Nhưng đừng nhầm lẫn : Việc sử dụng một phạm trù rộng rãi, không rõ ràng, khái quát hóa quá mức như vậy sẽ giúp người ta che giấu được nhiều điều, nhưng nó có rất ít giá trị giải thích hoặc dự báo trong việc tìm hiểu thế giới của chúng ta.
C. Raja Mohan
Nguyên tác : "Is There Such Thing as a Global South ?", Foreign Policy, 09/12/2023
Nguyễn Thị Kim Phụng biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 15/12/2023
C. Raja Mohan là chuyên gia bình luận của Foreign Policy, nghiên cứu viên cấp cao tại Viện Chính sách Xã hội Châu Á và là cựu thành viên Ban Cố vấn An ninh Quốc gia Ấn Độ.
