Thông Luận

"Một xã hội lành mạnh không nên chỉ có một tiếng nói" 

(Bs Lý Văn Lượng)

Trước giao thừa năm Canh Tý (2020), khi Hà Nội chuẩn bị bắn pháo hoa để tiễn năm cũ (con heo) và đón năm mới (con chuột) thì trời bỗng nổi sấm chớp và mưa rào như giữa mùa hè. Một hiện tượng lạ chưa bao giờ thấy ! Dù đó là do biến đổi khí hậu hay Thượng đế báo hiệu điềm gở cho năm mới (như "một năm vi-rút"), biến cố Đồng Tâm gây đổ máu đã được bồi tiếp bằng dịch Vũ Hán gây hoảng loạn, như là "khủng hoảng kép" (double crises).

Coronavirus, nay gọi là Covid-19

Kể từ khi dịch bùng phát tại Vũ Hán cách đây hơn hai tháng, thế giới chỉ biết là Coronavirus, nay gọi là Covid-19. Trung Quốc và thế giới chỉ biết rất ít về vi-rút mới. Trong khi nhiều câu hỏi vẫn chưa được giải đáp, thì vi-rút mới này đã trở thành "yếu tố thay đổi to lớn" làm bộc lộ "gót chân A-Sin" của Trung Quốc. Covid-19 đã tạo ra một cuộc khủng hoảng lớn và bước ngoặt mới cho Trung Quốc sau Thiên An Môn, với những biến số khó lường.

Gót chân Asin

Theo cập nhật của Worldometer (đến 25/2/2020), có 80.354 ca lây nhiễm và 2.707 ca tử vong. Từ khi bùng phát, vi-rút mới từ Vũ Hán đã lan ra 40 quốc gia và lãnh thổ, gồm con tàu Diamond Princess đậu tại cảng Yokohama, với 691 ca lây nhiễm. Đến nay, Việt Nam có 16 ca lây nhiễm trong khi Hàn Quốc có 977 ca. Việt Nam đã công bố tình trạng khẩn cấp về y tế và dừng các chuyến bay tới/từ Trung Quốc, nhưng vẫn chưa đóng cửa biên giới.

Trong khi lãnh đạo WHO kêu gọi các nước chuẩn bị cho đại dịch (pandemic), trong khi chính quyền Mỹ đề nghị Quốc hội chi 2,5 tỷ USD để chống Covid-19, trong khi các nước láng giềng với Trung Quốc (như Hàn Quốc) đang phải vất vả đối phó với nguy cơ dịch bùng phát, thì các quan chức y tế Việt Nam tự tin đã "kiểm soát được vi-rút Covid-19", và các quan chức giáo dục Việt Nam chủ quan quyết định cho học sinh đến trường vào ngày 2/3.

Phải chăng sự chủ quan và tự tin hơi sớm vì bệnh thành tích ? Với Trung Quốc, Việt Nam là nước láng giềng liền kề về địa lý, và "cùng chung vận mệnh" về chính trị. Với Hàn Quốc, Việt Nam cũng có quan hệ gần gũi : có gần 25.000 người Hàn sinh sống ở Việt Nam (là cộng đồng đông nhất), và có gần 200.000 người Việt sinh sống ở Hàn Quốc (rất đông). Mỗi ngày có 11 chuyến bay từ Hàn Quốc về Việt Nam, tiềm ẩn nhiều rủi ro khó lường.

Còn quá sớm để chủ quan và tự mãn rằng "Việt Nam là nước đầu tiên dập được dịch Covid-19". Những kết quả ban đầu của Việt Nam là đáng tự hào vì trong gần 2 tuần chỉ có 16 người bị lây nhiễm và nay đã hồi phục, trong khi không có ca nào bị chết. Nhưng đó cũng có thể là "khoảng lặng trước cơn bão". Một số bác sĩ ở Vũ Hán đã cảnh báo là một số bệnh nhân đã phục hồi vẫn có thể bị tái nhiễm, và thời gian ủ bệnh có thể kéo dài lâu hơn 14 ngày.

Theo James Palmer (Foreign Policy, 12/2/2020), việc tăng đột xuất số ca lây nhiễm và tử vong chủ yếu là do Trung Quốc thay đổi cách chẩn đoán và thống kê, trong khi vi-rút này vẫn là một bí ẩn được che đậy làm người ta nghi ngờ. Neil Ferguson (một chuyên gia về dịch) cho rằng đến nay mới phát hiện được 10% số ca lây nhiễm và con số tử vong còn khá xa sự thật. Có 3.000 nhân viên y tế ở Vũ Hán bị lây nhiễm (gấp đôi con số đã thông báo).

Theo báo cáo của trường đại học Imperial College London (21/2/2020), "khoảng 2/3 số ca lây nhiễm Covid-19 xuất phát từ Trung Quốc chưa được phát hiện trên thế giới". Năm triệu người đã rời khỏi Vũ Hán trước khi thành phố bị phong tỏa (ngày 23/1). Theo ông Tedros Adhanom Ghebreyesus (Tổng giám đốc WHO) "cửa sổ cơ hội đang khép lại" với việc kiểm soát Covid-19, và các nước cần chuẩn bị cho tình huống có đại dịch (pandemic).

Covid-19 là một tai họa bất ngờ cho Trung Quốc, không chỉ thách thức y học hiện đại mà còn đe dọa "trò chơi vương quyền" của Tập Cận Bình, làm bộc lộ những tử huyệt như "gót chân A-Sin" của Trung Quốc. Lần này, chắc Trung Quốc không đủ nguồn lực mà họ đã dựa vào để phục hồi sau khủng hoảng SARS 17 năm trước. Người Trung Quốc, từ lãnh đạo đến dân thường, từ bác sĩ đến bệnh nhân, nay đều "bình đẳng" trước Covid-19 và tử thần.

Covid-19 còn mạnh hơn cả một đạo quân lớn với vũ khí hiện đại. Nó không chỉ lây nhiễm trong nước và trong quân đội Trung Quốc, làm suy yếu sức chiến đấu của PLA, mà còn lan ra khắp thế giới (đến nay là 37 quốc gia và vùng lãnh thổ). Nó đe dọa bùng phát tại một số nước khác, với làn sóng "bài Trung" làm cô lập Trung Quốc, và có thể làm tê liệt các chương trình mang dấu ấn Tập Cận Bình như "Vành đai Con đường" và "MIC 2025".

Theo Richard Haass (Chủ tịch CFA), "Tác động lâu dài nhất đối với Trung Quốc là về chính trị"… Hệ quả của nó có thể làm tê liệt hệ thống khi Tập củng cố quyền lực, làm các quan chức địa phương không dám nói thật và làm thật. "Chương trình chống tham nhũng của Tập thay thế các quan chức có năng lực bằng các quan chức trung thành" (1).

Nay Trung Quốc phụ thuộc quá nhiều vào xuất khẩu để duy trì nền kinh tế. Khoảng 20% GDP của Trung Quốc là từ xuất khẩu. Mỹ là thị trường lớn nhất của Trung Quốc. Nếu chiến tranh thương mại tiếp tục gia tăng sẽ biến khó khăn kinh tế thành khủng hoảng chính trị. Trung Quốc sẽ bị cô lập và suy thoái bởi hai "đòn kép" (twin blows) là chiến tranh thương mại và Covid-19. Hệ quả là "bất an về kinh tế sẽ dẫn đến những vấn đề về an ninh".

Dịch Covid-19 bùng phát tuy không phải là vấn đề địa chính trị hay sự kiện chính trị, nhưng nó có hệ quả địa chính trị và dẫn đến các sự kiện chính trị. Căng thẳng xã hội có thể làm suy xụp về chính trị (political implosion). "Covid-19 là giọt nước tràn ly, có thể biến đổi vị thế quốc tế của Trung Quốc, và làm thay đổi căn bản hệ thống quốc tế" (2).

Từ giấc mơ đến ác mộng

Theo Minxin Pei và Nicholas Kristof, Trung Quốc không học được bài học kinh nghiệm SARS (2002-2003) để đối phó với Civid-19 tại Vũ Hán (2019-2020) (3).

Vũ Hán, tâm chấn của Covid-19, có vị trí chiến lược và thu nhập bình quân cao (20.000 USD), nhưng khi vi-rút bùng phát thì Bắc Kinh không phản ứng kịp thời. Kết quả là năm triệu người hoảng loạn rời Vũ Hán trước khi bị phong tỏa. Theo Minxin Pei, "Bắc Kinh không sẵn sàng đối phó với bùng phát có quy mô lớn như vậy". Sau dịch SARS, "chưa thấy có sự biến chuyển thực sự nào về cách thức Trung Quốc xử lý các cuộc khủng hoảng lớn".

Mixin Pei nói rằng trong vòng một tháng (từ giữa tháng 12/2019 đến giữa tháng 1/2020) Trung Quốc đã để mất "cơ hội vàng" khi chính quyền thẩm vấn và kỷ luật tám bác sĩ về tội "tung tin đồn" khi họ cảnh báo về vi-rút lạ. Sau mấy tuần bất động và lúng túng (đến 20/01/2029) số người lây nhiễm đã tăng gấp đôi. Covid-19 làm người ta nhớ tới tiểu thuyết "The Eyes of Darkness" của Dean Koontz (1981), làm xuất hiện các thuyết âm mưu.

Thế giới "hậu sự thật" mà Yuval Harari cảnh báo, với những tin vịt (fake news) làm thật giả lẫn lộn (half truth) là mảnh đất tốt cho các thuyết âm mưu. Nhưng không ai có thể xác nhận những thông tin của tỷ phú lưu vong Quách Văn Quý (Guo Wengui) có cơ sở hay không, hoặc khẳng định bà Thạch Chính Lệ (Shi Zhengli) phụ trách phòng thí nghiệm P4 ở Vũ Hán có liên quan đến bùng phát dịch Covid-19 và trở thành "con dê tế thần" hay không.

Nguyên nhân chính là "lỗi hệ thống" của chế độ tìm cách bưng bít thông tin để che dấu sự thật, đẫn đến sự "mù lòa của chuyên chế" (authoritarian blindness). Khi vi-rút mới được phát hiện tại Vũ Hán (8/12/2019) chính quyền đã bịt miệng các bác sĩ và nhà báo. Khi bắt đầu có người bị chết (11/01/2020) chính quyền vẫn phủ nhận vi-rút mới có thể lây từ người sang người. Tình trạng bất động và lúng túng làm cho vi-rút bùng phát, không thể kiểm soát.

Khi tình hình đã bị mất kiểm soát, với hàng chụcngàn người bị lây nhiễm và tử vong (đến 20/1) chính quyền buộc phải có "hành động quyết liệt", nhưng đã quá muộn. Ngày 6/2, bác sĩ Lý Văn Lượng (Li Wenliang), một trong tám bác sĩ ở Vũ Hán bị thẩm vấn, đã chết vì Covid-19 như một kẻ "tử vì đạo", làm bùng lên một làn sóng phẫn nộ và tuyệt vọng. Tập Cận Bình và lãnh đạo Bắc Kinh đã bị bất ngờ và lúng túng đối phó với cơn bão truyền thông.

Khi các quan chức Trung Quốc đứng trước một vấn đề, "họ thường xem vấn đề đó thực chất là kỹ thuật hay chính trị". Nếu là chính trị, "họ sẽ đá vấn đề đó lên trên, để chờ quyết định, thường là rất chậm trong một thể chế quá tập trung". Trong khi Ian Johnson coi "chủ nghĩa hành động" (actionism) "là nhu cầu chính trị để cho người khác thấy mình có hành động", thì Minxin Pei coi hành động quyết liệt của Bắc Kinh là "quân sự hóa chính quyền".

Chiến tranh thương mại của Mỹ đánh vào kinh tế Trung Quốc khi nó đang chu kỳ suy thoái. Covid-19 bồi tiếp một đòn nữa làm Trung Quốc lao đao. Sau kỳ nghỉ Tết Nguyên Đán, chứng khoán Trung Quốc giảm mạnh : Shanghai composite giảm 7,7%, và Shenzhen Component Index giảm 8,5%. Goldman Sachs dự báo tăng trưởng GDP giảm 0,4% và S&P dự báo tăng trưởng 5% (năm 2020), và Financial Times dự báo tăng trưởng 4% (năm 2024). 

Trung Quốc đóng góp tới 1/3 tăng trưởng toàn cầu (còn lớn hơn cả Mỹ, EU và Nhật cộng lại), nên tác động toàn cầu của Covid-19 bùng phát "còn lớn hơn nhiều so với dự kiến" và có thể dẫn đến sự kiện "Thiên nga đen" (black swan). Covid-19 bùng phát làm thay đổi triệt để động lực của kinh tế Trung Quốc" (4). 

Nhưng điều làm lãnh đạo Trung Quốc lo nhất là sự bưng bít của chính quyền địa phương về dịch Covid-19, sẽ xô đẩy người dân Trung Quốc chĩa sự phẫn nộ và tuyệt vọng của họ vào hệ thống chuyên quyền của Đảng. Vì vậy, Tập phải "chiến đấu trên hai mặt trận" là chống vi-rút Corona và vi-rút chính trị (5).

Giáo sư Hứa Chương Nhuận (Xu Zhangrun ) của Đại học Thanh Hoa đã bày tỏ sự phẫn nộ và tuyệt vọng khi viết bài tiểu luận "Báo động lây lan : Khi phẫn nộ vượt qua sợ hãi". Theo ông, "cả hệ thống đã bất lực. Điều còn lại là tâm trạng vô vọng". Đó là "tình trạng thoái hóa giai đoạn cuối" và "sự vô năng của lú lẫn về tổ chức và bất lực của hệ thống" (6).

Để đối phó, Bắc Kinh đã thay các quan chức đứng đầu Hồ Bắc và Vũ Hán bằng người thân tín của Tập (13/2/2020), và trấn áp tiếng nói phản biện của trí thức Trung Quốc, là nạn nhân của Covid-19 và chế độ chuyên quyền. Hơn 60 học giả các trường đại học lớn trên thế giới vừa ký vào bức thư ngỏ gửi Tập Cận Bình do giáo sư Andrew Nathan khởi xướng (22/2/2020) để phản đối việc bắt giam luật sư Hứa Chí Vĩnh (Xu Zhiyong) và nhóm trí thức.

Covid-19 đã tạo ra thách thức nghiêm trọng đầu tiên trong nước đối với quyền lực của Tập. Trước sự rạn nứt của Bắc Kinh, Tập đang đứng trước một cuộc khủng hoảng chính trị tiềm ẩn. Trấn áp xã hội dân sự càng làm bộc lộ sự bất cập và bất lực của hệ thống khi bị khủng hoảng như SARS hay Corona. Nói cách khác, Trung Quốc là "người khổng lồ chân đất sét" (Does China Have Feet of Clay, Joe Nye, Project Syndicate, April 4, 2019).

Phát biểu tại hội nghị thượng đỉnh về trí tuệ nhân tạo toàn cầu (9/7/2017 tại Trung Quốc), sử gia Yuval Harari cảnh báo : "thuật toán có nguy cơ tạo ra nền độc tài số…Điều đó có thể kết thúc rất tồi tệ… Họ đặt nền văn minh nhân loại trước rủi ro, nếu không có giải pháp, chúng ta sẽ gặp vấn đề rất lớn... Chúng ta không bao giờ được đánh gía thấp sự ngu xuẩn của con người" (7).

Nay người Trung Quốc nhận thấy rằng họ đang phải trả giá cho hệ thống kiểm duyệt thông tin của Bắc Kinh, rằng chỉ có minh bạch và tự do ngôn luận mới cứu được họ. Vì không kiểm soát được vi-rút Corona, Bắc Kinh đang cố kiểm soát vi-rút chính trị để bảo vệ giới lãnh đạo. Điều đó có nghĩa là chính danh của Tập Cận Bình đang gặp nguy hiểm. Vậy làm thế nào để Việt Nam tránh được con đường mòn của Trung Quốc và thoát khỏi nguy cơ ?

Biến số khó lường

Khi nói về Trung Quốc, chúng ta phải nghĩ đến Việt Nam. Khủng hoảng Covid-19 làm bộc lộ sự bất lực của thể chế chính trị lỗi thời, với những nút thắt làm tắc nghẽn dòng năng lượng như các khối u ác tính. Ông Trần Quốc Vượng có lý khi nói (2/12/2019) "Cơ đồ ta xây dựng 75 năm nay sụp đổ hay không cũng do chúng ta thôi, chẳng phải do kẻ thù đâu. Chẳng ai xâm lược mình… Chẳng ai lật đổ chúng ta đâu. Ta không làm tốt thì tự ta lật đổ ta thôi".

Năng lực xử lý khủng hoảng của Việt Nam vẫn yếu vì thể chế lỗi thời và quản trị kém. Hiện nay, khách Trung Quốc nhập cảnh Việt Nam không cần visa nên rất rủi ro. Sau bùng phát Covid-19 và sau khi WHO tuyên bố tình trạng khẩn cấp về y tế toàn cầu, Việt Nam buộc phải hạn chế nhập cảnh, tuy chưa tuyên bố đóng cửa biên giới với Trung Quốc (như Nga và Triều Tiên) vì sợ làm mất lòng Trung Quốc và đình trệ xuất khẩu qua biên giới.

Sau Tết càng rủi ro vì có nhiều lễ hội truyền thống, làm người dân ham vui chơi và các công ty du lịch ham kinh doanh, nên có thể "trên bảo dưới không nghe". Từ sau Tết Nguyên Đán, học sinh được nghỉ học tiếp đến hết tháng hai. Nếu Bộ Giáo Dục định cho học sinh đi học trở lại vào ngày 2/3 là một quyết định rất rủi ro. Tình trạng Covid-19 lây lan nhanh với nguy cơ bùng phát ở Hàn Quốc là một cảnh báo cho Việt Nam về rủi ro tiềm ẩn. 

Trong bối cảnh phải đối phó với sức ép từ hai phía, Chính phủ Việt Nam "tiến thoái lưỡng nan" (như "catch-22"), nhưng cần quyết đoán để thoát hiểm. Việc hạn chế hay đóng cửa biên giới để ngăn chặn dịch lây lan, hay mở cửa vì sức ép của Trung Quốc và cộng đồng doanh nghiệp, là một quyết định rất khó khăn. Tình trạng khan hiếm khẩu trang là một ví dụ Việt Nam có thể đối phó thế nào với khủng hoảng Covid-19 và nạn ô nhiễm không khí.

Việt Nam buộc phải phong tỏa một số địa điểm (như ở Vĩnh Phúc) và dừng một số hoạt động (như du lịch và giáo dục). Theo các chuyên gia kinh tế, GDP của Việt Nam năm 2020 sẽ giảm ít nhất 0,4% (còn 6%), vì phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc. Du lịch chiếm 7% GDP, nên sẽ bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi Covid-19 (dự kiến sẽ mất 6-7 tỷ USD trong 3 tháng tới). Khách Trung Quốc chiếm 1/3 tổng số khách du lịch, nên sẽ giảm ít nhất là 90%. 

Theo ông Akira Kawamoto  (Project Syndicate, 12/2/2020) việc đóng cửa sẽ gây sốc lớn cho chuỗi cung ứng toàn cầu tại Châu Á. Về xuất khẩu, Đài Loan sẽ bị ảnh hưởng nhiều nhất, kế đến là Việt Nam, Malaysia, và Hàn Quốc. Về du lịch, Thailand, Việt Nam, Singapore sẽ bị thiệt hại lớn nhất. Nhưng ông cho rằng "chia sẻ thông tin với công chúng có thể hiệu quả trong việc kiềm chế bùng phát, hơn là cách hạn chế tự do đi lại một cách khắt khe".

Có người lo ngại dịch Covid-19 bùng phát làm "Đồng Tâm có thể bị lãng quên" và "EVFTA có thể là câu chuyện của hành tinh khác". Tuy lo ngại đó phản ánh nguy cơ của Covid-19, nhưng chưa thấy hàm ý và quan hệ nhân quả của các sự kiện đối với Việt Nam. Ngày 12/2/2020, 401 nghị sĩ EU đã bỏ phiếu thuận cho EVFTA, với 192 phiếu chống, và 40 phiếu trắng. EVFTA là cơ hội tốt để Việt Nam giảm phụ thuộc quá nhiều vào Trung Quốc.

Lời cuối

Tại Trung Quốc, Covid-19 đã trở thành yếu tố thay đổi to lớn (a huge game changer), biến "Giấc mơ Trung Quốc" thành cơn ác mộng Vũ Hán, báo hiệu "màn chót" đang tới gần một sự suy xụp về kinh tế và chính trị. Tại Việt Nam, biến cố Đồng Tâm được bồi tiếp bằng dịch Vũ Hán gây kinh hoàng như "khủng hoảng kép". Vô hình trung Covid-19 đang giúp Việt Nam một cơ hội tốt và động lực mới để "thoát Trung", như "hệ quả không định trước".

Khi Peter Navaro viết cuốn sách "Chết dưới tay Trung Quốc", chắc ông không biết có ngày Vũ Hán bị Covid-19 biến thành tử địa. Nay người dân Vũ Hán và các nơi khác ở Trung Quốc đang trở thành nạn nhân của Covid-19. Đó là điều mà Bắc Kinh tự chuốc lấy khi lãnh đạo của họ không xử lý được, để dịch mới bùng phát và biến thành khủng hoảng lớn. Với ý nghĩa đó, Covid-19 có "công lớn" làm cho người dân Trung Quốc đang tỉnh ngộ.

Không biết khi nào thì Covid-19 sẽ được kiểm soát và lặng lẽ rút lui sau khi gây tổn thất to lớn. Có thể vi-rút khác sẽ xuất hiện vì loài người đã tàn phá và đảo lộn tự nhiên. Covid-19 còn làm cho các người ta hiểu rằng muốn hoạch định kinh tế trong tương lai phải hiểu về dịch học. Trung Quốc chắc sẽ không còn giống như trước, và khó có thể bịt được miệng người dân. Đó là bước ngoặt khi "phẫn nộ vượt qua sợ hãi", khi bác sĩ Lý Văn Lượng đã nói lên một sự thật đơn giản trước khi chết : "Một xã hội lành mạnh không nên chỉ có một tiếng nói".

Nguyễn Quang Dy

Nguồn : viet-studies, 25/02/2020

Ghi chú :

(1) How the coronavirus crisis destroyed the Xi’s myth, Gordon Watts, Asia Times, February 19, 2020

(2) The Geopolitics of the Novel Coronavirus, George Friedman, Geopolitical Futures, February 4, 2020

(3) The Coronavirus Is a Disease of Chinese Autocracy, Project Syndicate, January 25, 2020 ; Coronavirus Spreads and the World Pays for China’s Dictatorship, New York Times, January 29, 2020

(4) Coronavirus economic impact : Australia could be among world’s hardest hit nations, Martin Farrer, Guardian, February 7, 2020

(5) Coronavirus : what Xi fears most is Chinese turning on the Communist Party, Wang Xiangwei, South China Morning Post, February 8, 2020

(6) Viral Alarm : When Fury Overcomes Fear, Xu Zhangrun , China File, February 10, 2020

(7) Humans are a post-truth species, Yuval Harari , Guardian, August 5, 2018

Tham khảo :

1. The Wuhan Virus : How to Stay Safe, Laurie Garrett, Foreign Policy, January 25, 2020

2. Xi’s one-man Rule Hamstrings Coronavirus Response, Katsuji Nakazawa, Nikkei Asian Review, January 30, 2020

3. Coronavirus Outbreak Highlights Cracks in Beijing’s Control, Lenora Chu, Christian Science Monitor, January 31, 2020

4. Weak and Undemocratic Governance is Dangerous for Your Health, Joshua Kurlantzick, Globalist, February 1, 2020

5. Coronavirus will hit global growth, Rana Foroohar, Financial Times, February 3, 2020.

6. Coronavirus Crisis Shows China’s Governance Failure, Li Yuan, NYT, February 4, 2020

7. The Geopolitics of Novel Coronavirus, George Friedman, Geopolitical Futures, Feb 4, 2020

8. Coronavirus economic impact : Australia could be among world’s hardest hit nations, Martin Farrer, Guardian, February 7, 2020).

9. China’s Leader Wages a War on Two Fronts : Viral and Political, Jeremy Page and Lingling Wei, Wall Street Journal, February 7, 2020

10. Where’s Xi ? China’s Leader Commands Coronavirus Fight From Safe Heights, Chris Buckley  and Steven Lee Myers , New York Times, February 8, 2020

11. The coronavirus outbreak has exposed the deep flaws of Xi’s autocracy, Richard McGregor, Guardian, February 9, 2020.

12. Coronavirus : China’s Chernobyl moment ? Peter Frankopan, London Times, Feb 9, 2020

13. Viral Alarm : When Fury Overcomes Fear, Xu Zhangrun , China File, February 10, 2020

14. As Numbers Soar, Here’s Everything We Dont Know About the Coronavirus, James Palmer, Foreign Policy, February 12, 2020.

15. Economic Consequences of Coronavirus, Akira Kawamoto , Project Syndicate, Feb 12, 2020 

16. A virus called Wuhan-400 causes outbreak in a Dean Koontz thriller from 1981, Kate Whitehead, South China Morning Post, February 13, 2020

17. Is Political Change Coming to China ? Yuen Yuen Ang , Project Syndicate, Feb 14, 2020

18. Political carnage of China’s coronavirus outbreak is just beginning, Minxin Pei, Nikkei Asian Review, February 19, 2020 

19. How the coronavirus crisis destroyed the Xi’s myth, Gordon Watts, Asia Times, Feb 19, 2020

20. China’s Leaders Obsessed With Secrecy, Frank Ching, YaleGlobal, February 20, 2020 

21. How the Coronavirus Revealed Authoritarianisms Fatal Flaw, Zeynep Tufekci, Atlantic, February 22, 2020

22. Vietnam is set to lose billions of dollars due to coronavirus, and it's already feeling the impact of the deadly outbreak, Kate Taylor, Business Insider, Februảy 24, 2020,

23. Wall Street Is Finally Waking Up to the Damage Coronavirus Could Do, Neil Irwin, New York Times, February 25, 2020 

24. Coronavirus là tai họa cho Trung Quốc năm 2020, Nguyễn Quang Dy, Viet-studies, February 3, 2020