 | Tổng quan: | 3638439 |
Cơ chế khác biệt khiến không ai tìm hài cốt binh sĩ Việt Nam Cộng Hòa mất tích
Hôm 13 và 14/9/2023, Viện Hòa bình Hoa Kỳ, một cơ quan trực thuộc Quốc Hội Mỹ, tổ chức hội nghị "Đối thoại về Hậu quả Chiến tranh và Hòa bình tại Việt Nam" lần hai. Nhân dịp này, RFA phỏng vấn Tiến sĩ Andrew Wells-Dang, Giám đốc Chương trình Hòa giải và Di sản Chiến tranh Việt Nam tại Viện Hòa bình Hoa Kỳ về các hoạt động của Viện cũng như của hai phía Việt Mỹ trong vấn đề này.
Phiên toàn thể ở Hội nghị về hòa giải và di sản chiến tranh tại Viện Hòa bình Hoa Kỳ hôm 13/9/2023. RFA
RFA : Xin ông cho biết tại sao sau gần 50 năm sau khi chiến tranh kết thúc thì đến gần đây Viện Hòa bình Hoa Kỳ mới có chương trình về hòa giải và hàn gắn vết thương chiến tranh Việt Nam ?
Andrew Wells-Dang : Trước hết tôi xin giới thiệu về Viện Hòa bình Hoa Kỳ. Viện được thành lập năm 1984. Trong những người thành lập Viện, có nhiều người là các cựu chiến binh lúc đó đang là nghị sĩ Quốc hội. Họ nghĩ là Mỹ nên có một Bộ sau đó chuyển thành Viện, tập trung vào việc xây dựng Hòa bình, phòng chống và giảm nhẹ các xung đột bạo lực trên thế giới.
Viện đã làm việc ở nhiều quốc gia khác nhau ở các lĩnh vực liên quan đến chiến tranh trên thế giới. Ở Châu Á thì khoảng 20 năm gần đây Viện tập trung vào khu vực Nam Á như Afghanistan. Nhưng mấy năm gần đây thì Viện đi về phía Đông nhiều hơn, quan tâm đến Ấn Độ - Thái Bình Dương nhiều hơn, trong đó có Trung Quốc và các nước Đông Nam Á như Việt Nam.
Chương trình mà tôi đang làm là về sự hòa giải và hàn gắn vết thương chiến tranh trong cuộc chiến Đông Dương, gồm Việt Nam, Lào, Campuchia nhưng chủ yếu là Việt Nam. Chúng tôi bắt đầu từ 2021, đến giờ đã hai năm. Quốc Hội Mỹ đã từng góp ý là Viện Hòa bình nên có một chương trình như vậy. Hội thảo đầu tiên về Việt Nam diễn ra vào năm 2019. Đến năm 2021 thì tôi mới chuyển đến làm việc ở vị trí này.
Đúng thực ra chỉ sau một thời gian dài thì Viện Hòa bình Hoa Kỳ mới vào cuộc về vấn đề hòa giải và hàn gắn vết thương chiến tranh của cuộc chiến Việt Nam. Nhưng điều đó cũng hợp lý vì gần đây mới có nhiều cơ hội cho việc đó.
Hai năm gần đây, Mỹ có chương trình hỗ trợ tìm kiếm người Việt Nam mất tích trong chiến tranh. Trong cuộc thảo luận bàn tròn tại USIP hôm 14 tháng 9 thì có rất nhiều thảo luận về chương trình đó cũng như về tìm kiếm người Mỹ mất tích trong chiến tranh. Quan điểm của phía Mỹ cũng như của Viện Hòa bình Hoa Kỳ là chúng ta cần tìm kiếm tất cả mọi người đã mất tích trong chiến tranh, gồm cả những người lính và người dân thuộc tất cả các phía khác nhau trong cuộc chiến.
Có rất nhiều thách thức về công nghệ, thông tin, chính trị cần xử lý để thực hiện điều đó. Phải làm nhanh vì nếu không làm nhanh thì mất hết các nhân chứng và nhất là thời tiết có thể làm mất hết hài cốt của những người mất tích. Đó là một ví dụ về những chương trình mà Viện Hòa bình Hoa Kỳ có tham gia như là một đối tác, góp phần giúp cả Mỹ và Việt Nam tìm kiếm người mất tích.
Ngoài ra, những hậu quả chiến tranh khác, như rà soát bom mìn còn sót lại, thì hợp tác giữa Mỹ và Việt Nam cũng đang tăng lên.
Gần đây nhất, chuyến thăm của Tổng thống Biden để thiết lập Đối tác chiến lược toàn diện với Việt Nam tạo ra những cơ hội mới. Đây là kết quả của rất nhiều năm người dân ở Mỹ và Việt Nam hợp tác và làm bạn với nhau. Sau này chính phủ hai bên mới vào cuộc. Nếu đặt câu hỏi những người Mỹ và người Việt này là ai thì có thể trả lời rằng trước tiên đó là cựu cựu chiến binh. Họ thực sự có vai trò quan trọng. Những người Việt ở Mỹ cũng rất quan trọng. Họ là những người có người thân, gia đình, họ hàng ở Việt Nam. Họ thường xuyên về Việt Nam, hiểu tình trạng ở Việt Nam. Và nhóm người thế hệ hai sinh ra ở Mỹ. Họ là những người có năng lực rất lớn. Ngoài ra còn phải kể đến sinh viên Việt Nam sinh ra sau chiến tranh và du học ở Mỹ.
RFA : Xin ông cho biết những khó khăn tìm kiếm những người mất tích trong chiến tranh.
Andrew Wells-Dang : Khó khăn về thời gian thì tôi đã nói rồi. Càng để lâu càng khó tìm. Về kĩ thuật thì vấn đề như sau. Số lượng lính Mỹ mất tích ở Việt Nam khoảng 2.000 người. Khi tìm được một hài cốt người Mỹ để phân tích ADN thì chúng ta biết chắc họ thuộc về một trong số khoảng 2.000 người đó. Nhưng nếu tìm được hài cốt người Việt Nam thì vấn đề sẽ khác. Không ai biết số lượng cụ thể là gì.
Chính phủ Việt Nam nói họ có khoảng 200 ngàn binh sĩ mất tích. Nhưng con số này chưa bao gồm các nhóm khác như người dân và binh sĩ Việt Nam Cộng Hòa. Nếu tính hết tất cả mọi người đã mất tích thì chắc chắn con số sẽ nhiều hơn. Nếu muốn sử dụng công nghệ ADN để xác định danh tính của những bộ hài cốt tìm được thì cần tạo ra một ngân hàng dữ liệu ADN vô cùng lớn. Cần tất cả gia đình Việt Nam có thân nhân mất tích trong chiến tranh hiến tặng mẫu ADN để làm điều đó. Đó là mới nói đến những gia đình ở Việt Nam, chưa nói đến gia đình người Việt ở nước ngoài. Có thể Chính phủ Việt Nam làm được, nhưng họ có rất nhiều khó khăn về kỹ thuật và truyền thông.
Ngoài ra, còn nhiều khó khăn trong hệ thống nhà nước Việt Nam và Mỹ. Do cấu trúc bộ máy nhà nước hai bên khác nhau nên rất khó làm việc cùng nhau, vì phải xác định đúng ai nói với ai. Ví dụ ở Việt Nam, có thể cơ quan này phải xin phép cơ quan kia. Và ở đâu cũng có yếu tố cá nhân cả. Nếu có những người rất giỏi để kết nối được tất cả các bên thì có thể làm được rất nhiều việc. Nhưng nếu có người sợ hoặc không muốn làm thì việc khó trôi chảy.
RFA : Ông nói rằng Hoa Kỳ và Viện Hòa bình Hoa Kỳ ủng hộ quan điểm tìm hài cốt của người mất tích thuộc tất cả các bên đã liên quan tới cuộc chiến. Quan điểm đó có được phía Việt Nam chia sẻ hay không ?
Andrew Wells-Dang : Ở Mỹ thì có thể nói tất cả chúng tôi đều chia sẻ quan điểm đó. Tôi không muốn nói thay cho phía Việt Nam. Nhưng có thể nói ở Việt Nam có nhiều quan điểm khác nhau.
RFA : Đó có phải là vấn đề còn "nhạy cảm" ở Việt Nam hay còn lý do nào khác không ?
Andrew Wells-Dang : Có thể hiểu là vấn đề đó vẫn còn vô cùng lớn với Việt Nam. Thứ hai là thông tin thật về cuộc chiến đó vẫn chưa được phổ biến. Dù cuộc chiến đã kết thúc, rất nhiều năm đã qua nhưng vẫn còn trở ngại đó.
Thường thì nguồn lực ở Việt Nam rất hạn chế. Khi nguồn lực hạn chế đó thì vấn đề của chính phủ là xác định thứ tự ưu tiên khi sử dụng nguồn lực đó. Họ phải xác định nguồn lực hạn chế của nhà nước nên được chi vào chỗ nào. Ví dụ nhà nước Việt Nam có chế độ hỗ trợ cho "những người có công với cách mạng" chẳng hạn. Mặc dù trong xã hội, các nhóm khác cũng có nhiều vấn đề về sức khỏe, khuyết tật, nhưng không nằm trong nhóm "những người có công với cách mạng". Nhưng xét từ cách ra quyết định của nhà nước thì họ chỉ có nguồn lực để làm chỉ được một phần, không làm được hết thì mình chỉ nên ưu tiên cho một số nhóm nhất định trước. Nếu Mỹ hay các nước khác có nguồn lực giúp thêm các nhóm khác thì đó lại là câu chuyện khác.
Tôi muốn nói thêm một ý về bên Việt Nam Cộng Hòa trong chiến tranh. Đây là những người Việt Nam. Theo tôi, sau khi Việt Nam thống nhất thì Chính phủ Việt Nam nên có trách nhiệm cho tất cả công dân Việt Nam. Cho dù họ sống ở đâu, làm gì trước 1975 thì họ đều là công dân Việt Nam. Đó là cách nhìn cá nhân của tôi. Nhưng phía Việt Nam có quan điểm khác là những người Việt Nam Cộng Hòa là đồng minh của Mỹ thì Mỹ cần có trách nhiệm với họ chứ không phải Việt Nam. Thực ra quan điểm này có cái lý của nó chứ phải không.
Hài cốt binh sĩ Việt Nam Cộng Hòa mất tích trong chiến tranh trước ngày 30/04/1975 -Ảnh minh họa
RFA : Nhưng về mặt cơ chế thì rất khó để có một cơ quan nào đó trong Chính phủ Mỹ làm nhiệm vụ tìm người Việt Nam mất tích.
Andrew Wells-Dang : Đúng. Cơ quan DPAA của Bộ Quốc phòng Mỹ có nhiệm vụ tìm hài cốt người Mỹ mất tích trong chiến tranh chứ họ không thể tìm người Việt Nam hay đồng minh khác bị mất tích. Cho nên vấn đề được nêu ra như thế thì vô cùng lớn để có thể giải quyết. Đó là một ví dụ cho thấy không chỉ là cơ chế ở Việt Nam mà ở Mỹ cũng là một vấn đề.
Nguồn : RFA, 15/09/2023
Hành trình tìm hài cốt lính Việt Nam Cộng Hòa : "39 năm, anh em nằm dưới nền đất lạnh"
Tháng 3/1972, hạ sĩ Võ Phùng Dương cùng Liên đoàn 3 Biệt động quân được điều động tới An Lộc. Người lính trẻ không hề biết rằng ông sắp bước vào những tháng ngày lịch sử mang tên Mùa hè Đỏ lửa.
Khu mộ tập thể quân nhân chết ở đồi Charlie vào năm 1971 được lập tại Chơn Thành, Bình Phước vào các năm 2014, 2015
"Tụi tôi đến An Lộc vào ngày 4/4/1972", ông kể lại với BBC News Tiếng Việt.
Gần 10 ngày sau, Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam tấn công An Lộc, lúc này đã trở thành một ốc đảo của quân lực Việt Nam Cộng Hòa khi các khu lân cận đều nằm trong tay đối phương.
Biệt động quân cùng các đơn vị bộ binh thuộc Sư đoàn 5 của chuẩn tướng Lê Văn Hưng được lệnh tử thủ An Lộc.
"Đánh nhau rất ác liệt và thiệt hại sinh mạng rất nhiều. Liên đoàn 3 của tôi mất hai đại đội. Riêng đại đội tôi bị nhẹ nhất cũng mất 30 người", hạ sĩ Võ Phùng Dương nhớ lại. "Tụi tôi vừa chiến đấu vừa chôn đồng đội ngay giữa chiến trường. Lấy vải dù bọc lại rồi chôn".
Sau ba tháng giằng co, Việt Nam Cộng Hòa giữ được An Lộc. Tướng Hưng được thưởng huân chương. Hạ sĩ Võ Phùng Dương được thăng hạ sĩ nhất. Nhưng có tới hơn 2.000 quân nhân Việt Nam Cộng Hòa nằm lại đây.
"Chúng tôi chôn họ ở đó rồi xuống giải tỏa Bình Tuy, Phước Tuy, Long Khánh, Dầu Giây, Xuân Lộc…", ông Võ Phùng Dương kể.
Vào Mùa hè Đỏ lửa 1972, hạ sĩ Dương không ngờ rằng gần 40 năm sau ông sẽ trở lại An Lộc để tìm xương cốt đồng đội.
BBC News Tiếng Việt tìm đến những cựu nhân quân, những người thân của lính Việt Nam Cộng Hòa đã hy sinh để hiểu được hành trình tìm xương cốt đồng đội, thân nhân của mình trong bóng tối và lặng lẽ.
Ở về phía bị lãng quên
Cuộc chiến tranh khốc liệt kết thúc ngày 30/4/1975 với tổn thất nhân mạng nặng nề cho tất cả các phía. Thống kê chính thức của chính phủ Việt Nam cho biết có tới 849.018 liệt sĩ.
Phía Mỹ có khoảng 58.200 quân nhân thiệt mạng.
Riêng Việt Nam Cộng Hòa, số liệu của Mỹ và các nhà sử học độc lập ước lượng có khoảng 220.000 đến 319.000 quân nhân Việt Nam Cộng Hòa chết trong suốt cuộc chiến.
Một phần không nhỏ trong tổn thất nhân mạng này là những người "mất tích".
Sau chiến tranh, các nỗ lực tìm kiếm hài cốt liệt sĩ của chính phủ Việt Nam đã giúp quy tập được hàng ngàn hài cốt.
Người Mỹ cũng triển khai chương trình POW/MIA để tìm kiếm tù binh và quân nhân mất tích của họ. Chương trình đặc biệt được thúc đẩy từ sau năm 1995, khi Việt Nam và Mỹ bình thường hóa quan hệ và hợp tác giữa hai nước được cải thiện. Số liệu cập nhật năm 2019 cho thấy Mỹ vẫn còn 1.587 mất tích, giảm từ con số ban đầu là 2.646.
Trong khi đó, những người lính chết trận và mất tích ở phía Việt Nam Cộng Hòa, chính thể đã sụp đổ vào tháng 4/1975, ít được biết tới và nhiều lúc đã trở thành đề tài cấm kỵ tại Việt Nam thời hậu chiến.
Đoàn cựu quân nhân Việt Nam Cộng Hòa tìm kiếm hài cốt trên đồi Charlie ở Kon Tum
Bị chính quyền mới ghẻ lạnh, đồng minh Mỹ lãng quên, các quân nhân Việt Nam Cộng Hòa tử trận chỉ được người thân, đồng đội cũ tưởng nhớ và kiếm tìm.
"Thân nhân vẫn đi tìm, tìm bằng mọi giá, bằng mọi cách cả trước 1975 và sau này", cựu quân nhân Huỳnh Công Thuận chia sẻ. "Nhưng việc tìm kiếm sau năm 1975 rất khó khăn, rất khổ sở vì manh mối vô cùng ít. Dù biết đi nữa thì cũng khó có điều kiện để đi lấy cốt".
Ông giải thích thêm : "Đâu phải họ chết ở nơi phố thị. Họ chết ở nơi rừng heo hút gió hoặc bên kia biên giới, bên Lào, bên Campuchia. Chỉ có những người bạn, người đồng đội hồi xưa chôn cất giùm, đánh dấu rồi sau này dẫn trở lại mới tìm được. Nhưng trường hợp như vậy không nhiều".
39 năm dưới nền đất lạnh
Hạ sĩ nhất Võ Phùng Dương rời chiến cuộc với một chân bị mất vào tháng 2/1975 trong trận đánh ở Chơn Thành. Ông còn phải vào trại cải tạo ở Phú Khánh (nay là Phú Yên) 5 năm. Khi ông trở về nhà tại quận 4 vào năm 1980, Sài Gòn đã trở thành Thành phố Hồ Chí Minh và ông cũng không thể ở trong ngôi nhà của mình nữa.
"Tôi về Sài Gòn, trình diện ở quận 4, sau đó họ không cho tôi ở nên tôi lên vùng kinh tế mới, đi tự túc. Lúc trước có quen một cô ở Chơn Thành, tôi lên đây ở, rồi thành vợ chồng. Hai người đi làm mướn, đi cạo mủ cao su".
Thương phế binh Võ Phùng Dương đã dành nhiều năm tìm kiếm hài cốt đồng đội.
"Tôi ở đây, vẫn nhớ anh em còn nằm lại An Lộc", ông bắt đầu kể về hành trình thầm lặng của mình. "Suốt thời bao cấp khổ cực và nguy hiểm, tôi nhớ mấy chỗ đó nhưng không dám đụng vô. Lúc đó mình mới đi cải tạo ra, coi như là ra tù, còn nhiều khó khăn. Hồi đó đụng vô mấy chuyện này là ghê lắm, bị xử bắn chứ không đùa".
Đến năm 2011, ông Dương mới trở lại An Lộc để bốc cốt. An Lộc xưa giờ đã thành thị xã Bình Long sầm uất. Chiến trường ngày ấy đổi thay hoàn toàn, nhưng ông vẫn nhận ra những nơi chốn mà ông đã chôn đồng đội.
"Gần 40 năm, nhiều nơi người ta xây nhà, cốt anh em nằm dưới nền đất lạnh, đào mất thời gian lắm. Nhiều nơi họ ban đất, mình tới trình bày, nói ở đây hồi xưa có chôn anh em, thì họ cho đào. Có khi trong nền nhà có 5-7 người nằm, họ cũng đào lên rồi giao cho mình", ông thuật lại.
Trong vòng 3 năm, từ 2011 đến 2013, ông Võ Phùng Dương cùng một số anh em, bạn bè đã cải táng được 65 bộ hài cốt, chủ yếu là thành viên của Liên đoàn 3 Biệt động quân và một số đơn vị khác. Ông cũng kết nối được nhiều gia đình người thân.
"Đào lên thì có người được nhận diện qua thẻ bài, có người qua các di vật", ông chia sẻ. "Trong số 65 bộ hài cốt, có 10 bộ là vô danh, còn xác định được hết. Tôi viết tên anh em ra giấy rồi photocopy, xong đem xuống Long Khánh, Hố Nai, Biên Hòa… hỏi tìm thân nhân. Cũng tìm được một số. Đến nay đã có mười mấy gia đình đến nhận".
"Người thân đa số vào thăm, họ khóc, thắp nhang, rồi họ để lại đó chứ không đem về. Họ nói đem về cũng khó khăn, bốn mươi mấy năm rồi, thôi ở lại đó với anh em", ông Dương kể.
Người về từ Charlie
Sau khi đưa những "chiến hữu" từ An Lộc trở về an táng, năm 2014, ông Võ Phùng Dương lại cùng các cựu quân nhân Việt Nam Cộng Hòa lên Kon Tum.
Đồi Charlie là một điểm nóng khác trong Mùa hè đỏ lửa 1972. Nơi đây được biết đến nhiều hơn qua ca khúc "Người ở lại Charlie" do nhạc sĩ Trần Thiện Thanh viết về Trung tá Nguyễn Đình Bảo, Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 11 Nhảy dù, tử trận ngày 12/4/1972.
"Có anh ở Kon Tum dẫn mấy anh em đi tìm. Lên trên đồi đào được một hố chôn tập thể. Có tới 20 bộ hài cốt quân nhân Việt Nam Cộng Hòa", ông Dương kể. "Ngoài ra tụi tôi còn tìm thấy 5-6 hài cốt bộ đội nên báo cho chính quyền".
Thương phế binh Nguyễn Công Lý và kỷ vật chiến tranh đem về sau chuyến tìm kiếm hài cốt ở Lào
Ông Dương và nhóm tìm kiếm đi hai lần lên Kon Tum. Những hài cốt quân nhân vô danh từ đó được đưa về táng chung trong một ngôi mộ ở Chơn Thành, Bình Phước với tấm bia tưởng niệm ghi "Memory - Charlie - Hill", cùng tên của Trung tá Nguyễn Đình Bảo. Thông tin trên bia còn cho biết các quân nhân trong ngôi mộ tập thể thuộc Sư đoàn 23 Bộ binh. Xung quanh là 13 ngôi mộ của tử sĩ do ông Dương đưa về từ An Lộc.
"Mấy bộ hài cốt từ An Lộc là tôi mang về lúc khó khăn, không đưa đi chôn trên đó được. Tôi bỏ cốt trong hũ rồi đậy kín, để anh em ở trong nhà mình, một thời gian sau tìm thêm các anh em khác mới đưa ra đây táng".
"Chỗ này hồi trước có nhiều anh em đến viếng. Sau mọi người tổ chức tưởng niệm, rồi có người chụp hình đưa lên mạng, về sau bị cấm luôn, không vào được nữa", ông Dương cho biết.
Câu chuyện của ông Dương là một lát cắt nhỏ trong vô vàn những hành trình âm thầm tìm kiếm quân nhân Việt Nam Cộng Hòa mất tích thời chiến tranh. Có những cuộc tìm kiếm có kết quả, cũng có nhiều người tới chiến trường xưa chỉ để lấy một nắm đất trở về.
Năm 2016, sau nhiều nỗ lực và với sự giúp đỡ tài chính của nhiều người, bà quả phụ Nguyễn Văn Đương đã sang tỉnh Savannakhet (Lào) để tìm hài cốt chồng. Đại úy Đương, nhân vật trong bài hát "Anh không chết đâu anh", đã tự sát khi đơn vị của ông bị vây trên đồi 31 trong chiến dịch Lam Sơn 719 vào năm 1971.
"Chúng tôi mang trái cây, hoa từ Sài Gòn, sang đó đặt mua xôi và gà đem lên đồi cúng cho tất cả vong linh", ông Nguyễn Công Lý, cựu quân nhân nhảy dù cùng đi với bà quả phụ Nguyễn Văn Đương sang Lào, kể lại. "Bây giờ chết rồi thì không còn phân biệt cộng hòa với cộng sản. Chúng tôi khấn cho tất cả, rồi bà Đương lấy một nắm đất trên đồi mang về Việt Nam, đưa vào chùa, coi như đó là một phần xương cốt của người đã khuất".
Chiến tranh khép lại đã 45 năm, nhưng những cuộc kiếm tìm vẫn tiếp diễn trong âm thầm.
"Các gia đình, các hội nhóm cựu quân nhân, rồi nhà thờ vẫn kết nối, hỗ trợ nhau tìm kiếm, cải táng cho các tử sĩ", ông Huỳnh Công Thuận chia sẻ. "Một điều động viên lớn đó là lớp con cháu sau này cũng tham gia, hỗ trợ cho những người đã già như tụi tôi".
Bà quả phụ và con trai đi kiếm hài cốt Đại úy Nguyễn Văn Đương trên đồi 31 ở Lào
"Mình còn sống là may mắn lắm, nên làm được gì cho anh em thì làm", cựu quân nhân Võ Phùng Dương tâm sự. "Mình tật nguyền nhưng tay vẫn cầm cuốc đào được, tâm mình không có tật, chỉ nghĩ phải làm gì đó cho anh em, để vậy thì thương lắm".
Một ngày 30/4 nữa đến gần, trong lòng những người như ông Dương lại chất chứa nỗi niềm. "Mộ anh em ở đấy, khi nào nhớ nhớ thì tôi vào thắp nhang. Không có ngày giỗ. Tôi cũng tránh mấy ngày lễ kẻo rắc rối, chỉ đi vào ngày thường".
Bùi Thư
Nguồn : BBC, 28/04/2020
