Thông Luận

Gửi cựu Thượng nghị sĩ Jim Webb & Nhóm Bạn Cửu Long

Dẫn nhập : Cho dù tên tuổi Thượng nghị sĩ Jim Webb đang được sôi nổi nhắc tới qua sự kiện lễ vinh danh và an táng 81 bộ hài cốt các tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa vào 26/10/2019 sắp tới – cũng là ngày Quốc Khánh của nền Đệ nhất Cộng Hòa Việt Nam – nhưng với người viết thì Jim Webb còn là một khuôn mặt nổi bật trong giới lập pháp Hoa Kỳ từ hơn một thập niên trước, như một advocate có tiếng nói mạnh mẽ bảo vệ con sông Mekong và cư dân lưu vực : "Hoa Kỳ và cộng đồng thế giới có một cam kết chiến lược và nghĩa vụ tinh thần nhằm bảo vệ sức khỏe và an sinh của cư dân sống phụ thuộc vào con sông Mekong với nguồn tài nguyên và nếp sống của họ" - Senator Jim Webb’s Press Releases 12/ 08/ 2011

Thủ tướng Hun Sen – người luôn ủng hộ các dự án đập Trung Quốc trên sông Mekong, tiếp Nghị sĩ Jim Webb ngày 19/ 08/ 2009 trong chuyến du hành qua 5 quốc gia Đông Nam Á khảo sát các dự án phát triển Mekong và phương thức sử dụng nước xuyên lưu vực- Ảnh Getty Images

Từ sự kiện 81 tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa 54 năm sau

Hôm 14/09/2019 là một ngày đáng ghi nhớ cho người Việt khi cựu Thượng nghị sĩ Jim Webb, đã gửi một thư ngỏ tới cộng đồng người Việt hải ngoại mời tham dự lễ an táng di hài của 81 chiến sĩ Nhảy dù Quân lực Việt Nam Cộng Hòa. Thượng nghị sĩ Webb viết :

"Tôi muốn chia sẻ với quý bạn bản tin được đăng trong phiên bản điện tử báo USA Today vào ngày thứ Sáu, 13/09/2019, và trong bản báo in cuối tuần. Đây là lần đầu tiên chúng tôi xác định công khai ngày di chuyển hài cốt của các tử sĩ Quân lực Việt Nam Cộng Hòa từ Hawaii về California. Như nhiều bạn đã biết, điều quan trọng đối với chúng tôi là giải quyết toàn bộ những thủ tục pháp lý trước khi thực hiện lễ truy điệu tử sĩ.

Nghi lễ sẽ cử hành tại Westminster, California vào sáng ngày Thứ Bảy, 26 Tháng Mười 2019 ; chúng tôi hy vọng sẽ được gặp một số quý bạn tại đó.

Tôi cũng kèm theo đây một bức ảnh do Đại tá Gino Castagnetti hỗ trợ một binh sĩ Không Quân di quan từ căn cứ Không Quân March đêm qua. Di hài của những người lính Việt Nam Cộng Hòa này, hiện đang ở California, chặng cuối của cuộc hành trình.

Tôi vô cùng biết ơn tất cả những người đã đóng góp cho nỗ lực của chúng tôi và xin thông báo là Hội Lost Soldiers Foundation đã có sự chấp thuận hoàn toàn của IRS với tư cách là một tổ chức từ thiện. Thật là tuyệt vời !

Jim Webb

Đại tá Thủy quân lục chiến Gino Castagnetti [thứ hai từ trái] đang cùng một nhân viên phi hành đoàn khiêng thùng hài cốt của 81 tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa lên chuyến bay từ căn cứ không quân March, Hawaii sang California như trạm dừng chân cuối cùng trong cuộc hành trình dài 54 năm của họ.

Jim Webb chiến binh đồng hành của Quân lực Việt Nam Cộng Hòa

"Chúng tôi không bao giờ quên những người bạn đồng hành trong những ngày gian khổ". Đó là câu nói cảm động trong bài báo của Jim Webb đăng trên USA Today 15/09/2019 : "Soldiers without a country : We're finally honoring South Vietnamese who fought with us".

James H. Webb sinh năm 1946, một cựu chiến binh Thủy Quân Lục Chiến Mỹ với nhiều chiến công trong cuộc Chiến tranh Việt Nam : ngày 10/07/1969 Trung úy Thủy quân lục chiến Jim Webb được tưởng thưởng huy chương cao quý Navy Cross, dành cho Hải quân & Thủy quân lục chiến – chỉ đứng thứ hai sau Medal of Honor là huy chương cao quý nhất của nước Mỹ, do tinh thần chiến đấu anh dũng khi đang còn là Tiểu đội trưởng thuộc Trung đội D, Tiểu đoàn 1 Thủy quân lục chiến trong cuộc hành quân Tìm và Diệt (Search and Destroy, Jim Webb đã bị nhiều vết thương miểng trong cuộc đụng trận này. Jim Webb còn được những huy chương khác : một anh dũng bội tinh ngôi sao bạc, hai ngôi sao đồng và hai chiến thương bội tinh.

Jim Webb là một chính trị gia và cũng là nhà văn, tác giả của 10 cuốn sách xuất bản. Cuốn Fields of Fire (1978) được coi như một tác phẩm kinh điển viết về cuộc Chiến tranh Việt Nam.

Bìa cuốn tiểu thuyết Fields of Fire (1978) của Jim Webb được coi như một tác phẩm cổ điển viết về cuộc Chiến tranh Việt Nam [nguồn Amazon.com/Book.]

Jim còn là phóng viên chiến trường trên các trận địa Trung Đông và Afghanistan, được giải thưởng Emmy báo chí với phóng sự cho đài truyền hình PBS về hoạt động của Thủy quân lục chiến Mỹ (1983) tại Beirut, thủ đô Lebanon. Jim còn là một nhà làm phim.

Jim Webb từng là Thượng nghị sĩ, Bộ trưởng Hải quân, Phụ tá Bộ trưởng Quốc phòng thời Tổng thống Ronald Reagan. Tháng 7/2015, Jim Webb ra tranh chức ứng cử viên Tổng thống đảng Dân chủ nhưng sau đó tự rút lui.

Jim Webb tốt nghiệp tiến sĩ luật Đại học Georgetown và hành nghề luật sư. Jim có vợ Việt Nam là Lê Hồng sinh năm 1968, nhỏ hơn Webb 22 tuổi cũng là một luật sư và có một con gái tháng 12/2006.

Jim Webb giữa trận địa Chiến tranh Việt Nam, năm 1969 do chiến công anh dũng Trung úy Thủy quân lục chiến Jim Webb được tưởng thưởng Navy Cross là một huy chương cao quý của Hải quân & Thủy quân lục chiến Mỹ, chỉ đứng thứ hai sau Medal of Honor do Quốc hội vinh danh và Tổng thống Mỹ trao tặng.

Jim Webb, người bạn của cư dân sông Mekong

Cho dù, thời điểm này tên tuổi Jim Webb đang được nhắc tới qua sự kiện sôi nổi về lễ tưởng niệm vinh danh và an táng 81 bộ hài cốt các tử sĩ Nhảy dù Việt Nam Cộng Hòa vào ngày 26 tháng 10, 2019 sắp tới đây, nhưng với người viết thì Jim Webb còn được biết tới từ một thập niên trước như một Advocate for the Mekong. Jim Webb có tiếng nói mạnh mẽ trong giới lập pháp Hoa Kỳ với những cam kết bảo vệ sông Mekong và toàn lưu vực.

Sau Chiến tranh Việt Nam, sự vắng bóng của Hoa Kỳ trong vùng Đông Nam Á đã để lại một khoảng trống địa chính trị, và đây cũng chính là cơ hội để một Trung Quốc đầy tham vọng mau chóng lấp đầy. Với sức bành trướng của Bắc Kinh từ kinh tế tới quân sự ngày càng đè nặng trên 5 quốc gia trong lưu vực sông Mekong, cộng thêm với những động thái hung hãn của Trung Quốc nhằm tiến tới : "Tây Tạng hóa Biển Đông (Tibetization of South China Sea)", nói theo ngôn từ rất tượng hình của B.A. Hamzak, thuộc Viện Hàng hải Mã Lai (Maritime Institute of Malaysia - MIMA), trực tiếp đe dọa tới những quyền lợi thiết thân của nước Mỹ, nên đã đến lúc chính quyền Mỹ không thể không quan tâm tới sự bành trướng của Trung Quốc, một quốc gia đông dân nhất thế giới đang nhanh chóng vươn lên như một siêu cường cả về kinh tế lẫn quân sự. Bắc Kinh không chỉ cạnh tranh ráo riết mà còn tham vọng vượt qua Mỹ trong thập niên tới của thế kỷ này. Nguy hiểm hơn nữa, nói theo ngôn từ của Jane Perlez, báo New York Times, đó là một "cạnh tranh mất-còn (zero-sum game)". Do đó, sự trở lại với khu vực Đông Nam Á của Hoa Kỳ là một tiến trình tất yếu chứ không phải là ngẫu nhiên.

Hoa Kỳ là một trong những nước tài trợ cho Ủy hội sông Mekong, đồng thời cũng đã từng viện trợ cho các quốc gia Mekong, và có tiếng nói quyền uy trên các tổ chức ngân hàng lớn của thế giới như Ngân hàng Thế giới (World Bank-WB) và Ngân hàng ot Châu Á (Asian Development Bank-ADB)… Với tư thế đó cùng với hành động tích cực dấn thân, Hoa Kỳ hy vọng có thể tìm lại thế đứng, hay ít ra cũng có một "vai trò đối trọng" hạn chế được phần nào sức bành trướng của Trung Quốc trong toàn lưu vực.

Một khởi đầu từ hành pháp

Từ Hội nghị ASEAN [Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á], ngày 23/07/2009, theo yêu cầu của Mỹ đã có thêm một cuộc họp bên lề của Ngoại trưởng 5 nước : phía Mỹ là Hillary Clinton, cùng với 4 ngoại trưởng vùng Hạ lưu sông Mekong bao gồm có Thái, Lào, Cam Bốt và Việt Nam tại Phuket, Thái Lan. Đại diện cho Việt Nam lúc đó là Ngoại trưởng Phạm Gia Khiêm kiêm Phó Thủ tướng.

Ngoại trưởng Mỹ đã nhấn mạnh tới tầm quan trọng của vùng Hạ lưu sông Mekong và vai trò mỗi quốc gia đối với Hoa Kỳ, cùng với cam kết hỗ trợ nhằm thăng tiến hòa bình và thịnh vượng cho khu vực ASEAN như một toàn thể. Ngoại trưởng 4 nước Thái , Lào, Cam Bốt và Việt Nam hoan nghênh sự hợp tác chặt chẽ hơn của Hoa Kỳ với các quốc gia hạ lưu trong những lãnh vực có ý nghĩa hỗ tương nhằm bảo đảm sự phát triển bền vững trong vùng.

Tiếp theo đó là một tuyên cáo, liên quan tới những vấn đề quan tâm chung, đặc biệt là trong các lãnh vực Môi trường, Y tế, Giáo dục, và Phát triển Hạ tầng (infrastructure development) trong khu vực.

Bộ Ngoại giao Mỹ cũng đã lên tiếng bày tỏmối quan tâm về ảnh hưởng tác hại từ những con đập đối với "An ninh lương thực" trong vùng, trong đó phải kể tới tầm quan trọng của nguồn cá sông Mekong là nguồn protein chính đối với cư dân trong lưu vực.

[Tưởng cũng nên nói thêm, tới nay 2019 Trung Quốc đã xây xong 11 con đập thủy điện dòng chính khổng lồ và còn tiếp tục xây thêm chuỗi 19 con đập nữa trên khúc sông Lancang-Mekong thượng nguồn, chưa kể là Bắc Kinh còn sở hữu thêm 4 trong số 11 dự án đập dòng chính nơi vùng hạ lưu sông Mekong trên lãnh thổ hai nước Lào và Cam Bốt].

Ngoại trưởng 5 nước đã thảo luận về các lãnh vực bao gồm biến đổi khí hậu (1) và làm thế nào để đáp ứng có hiệu quả ; phòng chống bệnh truyền nhiễm ; mở rộng ứng dụng kỹ thuật cho giáo dục và đặc biệt quan tâm đến vùng nông thôn ; cũng như phát triển hạ tầng. Các Ngoại trưởng đã xét duyệt những nỗ lực đang tiến hành, và đồng ý mở ra những lãnh vực hợp tác mới ; và đặc biệt hoan nghênh sáng kiến "Kết nghĩa giữa hai Ủy hội sông Mekong và sông Mississippi (Sister-River Partnership)" nhằm chia sẻ kinh nghiệm chuyên môn trong các lãnh vực thích ứng với biến đổi khí hậu, đương đầu với lũ lụt và hạn hán, khai thác thủy điện và lượng giá ảnh hưởng, quản lý nguồn nước và quan tâm tới an ninh lương thực.

Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (Lower Mekong Initiative - LMI) của Ngoại trưởng Hillary Clinton, với mục đích là tạo thuận và phối hợp cách ứng xử với những thách đố trong phát triển của toàn vùng qua các hội nghị trao đổi thông tin kỹ thuật, những cuộc hội thảo huấn luyện, và những thăm viếng khảo sát.

Với 22 triệu USD dự chi – phải nói là ít, cho các chương trình môi sinh của 4 quốc gia hạ lưu sông Mekong ; một phần ngân khoản ấy cũng được sử dụng cho việc "Kết Nghĩa giữa hai Ủy hội sông Mekong và Mississippi" nhằm thăng tiến quản lý nguồn nước xuyên quốc gia, qua kinh nghiệm từ lưu vực sông Mississippi. Số tiền ấy cũng được cơ quan USAID sử dụng cho việc nghiên cứu ảnh hưởng thay đổi khí hậu trên nguồn nước, an ninh lương thực và trên cuộc sống cư dân trong lưu vực.

Theo Aviva Imhof, nguyên Giám đốc truyền thông của Mạngl sông quốc tế (International Rivers) thì Cơ quan Khảo sát địa chất Mỹ (USGS) có thể hỗ trợ phần kỹ thuật trong việc thu thập dữ kiện về thủy văn (hydrology), sinh thái (ecology), lưu lượng phù sa (sediment flows) và phẩm chất nước với bảo đảm rằng những thông tin ấy được phổ biến rộng rãi tới quần chúng.

Sáng kiến hạ lưu sông Mekong được xem là có phần nào ảnh hưởng tới động lực phát triển trong lưu vực, và gây sự chú ý tới những vấn đề địa dư chính trị đang bị thử thách.

Cho dù thực chất ban đầu là chưa đáng kể, nhưng dấu hiệu tái cam kết của Mỹ với các quốc gia Mekong và ASEAN đã bắt đầu khiến Trung Quốc phải quan tâm nhiều hơn tới các cộng đồng cư dân và các chánh phủ hạ lưu sông Mekong.

Tới Thượng nghị sĩ Jim Webb và giới lập pháp Hoa Kỳ

Cùng với tiếng nói bên Hành pháp, đã có sự cộng hưởng của giới Lập pháp nhất là từ Thượng viện Hoa Kỳ. Thượng nghị sĩ Jim Webb, với tư cách là Chủ tịch Tiểu ban Đông Á và Thái Bình Dương sự vụ của Thượng viện (Senate East Asian and Pacific Affairs Subcommittee), đã rất tích cực từ nhiều năm nhằm ngăn ngừa những tổn hại không thể đảo nghịch về môi trường do hậu quả của các đập thủy điện trên sông Mekong.

Là Thượng nghị sĩ Dân chủ tiểu bang Virginia từ 2006, Jim Webb là một tiếng nói rất năng động, được báo Washingtonian Magazine bầu chọn là một "Ngôi sao đang lên" tại Thượng viện Hoa Kỳ.

Năm 2009, Thượng nghị sĩ Webb đã thực hiện chuyến du hành 2 tuần qua 5 quốc gia Đông Nam Á để khảo sát các dự án phát triển sông Mekong và các phương thức sử dụng nước xuyên lưu vực. Ông cũng vận động lôi kéo được nhiều viên chức ngoại giao Hoa Kỳ, các chánh trị gia hoạch định chánh sách, các chuyên gia môi trường và giới học giả quan tâm tới những nguy cơ phá vỡ sự cân bằng hệ sinh thái của của con sông Mekong và tầm quan trọng của sông Mekong trong phát triển kinh tế và xã hội của vùng Đông Nam Á.

Thượng nghị sĩ Jim Webb cũng đã tổ chức một buổi điều trần ngày 23/09/2010 trước Ủy ban Ngoại giao Thượng viện với đề tài : "Thách Đố về nước và an ninh khu vực Đông Nam Á (Challenge to Water and Security in Southeast Asia)" ngoài tiếng nói của Joseph Yun Phụ tá Thứ trưởng ngoại giao đặc trách Đông Nam Á (Deputy Assistant Secretary of State for Southeast Asia) phía Hành pháp, còn có những tiếng nói thẩm quyền và uy tín từ các tổ chức phi chánh phủ như Richard Cronin [The Stimson Center], Aviva Imhof [International Rivers], Dekila Chungyalpa [Greater Mekong Program World Wildlife Fund for Nature].

Ủy ban Ngoại giao Thượng viện sau đó đã chuẩn thuận nghị quyết của Thượng nghị sĩ Webb kêu gọi các đại diện Hoa Kỳ nơi các ngân hàng phát triển đa quốc gia (multilateral development banks) cần tuân thủ triệt để"những tiêu chuẩn quốc tế về môi trường" trong bất cứ một tài trợ ngân sách nào cho dự án đập thủy điện trên dòng chính sông Mekong. Nghị quyết này như một hỗ trợ cho MRC tuân hành theo thủ tục "tham khảo trước (prior consultation process)" cho mỗi dự án xây đập và đồng thời cũng kêu gọi cả Miến Điện và Trung Quốc gia tăng hợp tác với MRC.

Nghị quyết ấy cũng kêu gọi hoãn xây các con đập dòng chính sông Mekong đồng thời thuyết phục chánh quyền Tổng Thống Obama tăng thêm ngân sách cho Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (LMI), hỗ trợ cho "các dự án xây dựng hạ tầng cơ sở (infrastructure projects)" và tìm giải pháp bền vững thay thế cho các dự án đập thủy điện dòng chính Mekong.

Trong một lá thơ gửi Ngoại trưởng Hillary Clinton vào ngày 27/10/2010, Thượng nghị sĩ Webb đã yêu cầu Bộ Ngoại giao tiến xa hơn nữa trong tăng cường hợp tác và thăng tiến phát triển bền vững đối với các dự án đập thủy điện dòng chính sông Mekong.

Thượng nghị sĩ Webb phát biểu : "Là một thành viên tài trợ cho MRC, Hoa Kỳ chuẩn bị xem xét việc rút lại ngân khoản đóng góp nếu như các chương trình về con đập không đạt được tiêu chuẩn môi trường được quốc tế chấp nhận". Và ông đề nghị Ngoại trưởng Hillary Clinton nêu lên các vấn đề ở mọi cấp bậc, với tất cả các quốc gia thành viên, bao gồm cả Thái Lan và Trung Quốc – là hai quốc gia tài trợ chính cho các dự án đập dòng chính hạ lưu sông Mekong.

"Hoa Kỳ và cộng đồng thế giới có một cam kết chiến lược và nghĩa vụ tinh thần nhằm bảo vệ sức khỏe và an sinh (wellbeing) của cư dân sống phụ thuộc vào con sông Mekong cùng với nguồn tài nguyên và nếp sống của họ".

Ngày 12/08/2011, Ủy hội sông Mekong (MRC) thông báo về quyết định từHội nghị cấp Bộ trưởng tại Siem Reap là hoãn xây con đập Xayaburi, cũng là con đập dòng chính đầu tiên thuộc lưu vực dưới sông Mekong, với lý do để có thêm thời gian nghiên cứu về tác hại môi trường của con đập.

Ngay cùng ngày, từ thủ đô Washington, Thượng nghị sĩ Jim Webb đã phát biểu "Đây là bước quan trọng hướng tới một chánh sách trách nhiệm nhằm bảo vệ những điều kiện kinh tế và môi trường cho hơn 60 triệu cư dân trong lưu vực". Thượng nghị sĩ Webb tiếp : "Những nỗ lực của MRC để duy trì sự ổn định môi trường và kinh tế của vùng hạ lưu sông Mekong chứng tỏ ước muốn tôn trọng quyền hạn về nguồn nước của các quốc gia trong lưu vực và đồng thời cũng quan tâm tới "những tiêu chuẩn chính đáng về môi trường (proper environment standards)" khi đánh giá những dự án xây đập thủy điện" (2).

Bản Nghị quyết 227 của Thượng viện Mỹ

Bản Nghị quyết S. Res. 227 của Thượng viện Hoa Kỳ : Kêu gọi bảo vệ Lưu vực sông Mekong và gia tăng hỗ trợ hoãn xây các con đập dòng chính sông Mekong. Bản Nghị quyết được bảo trợ của các Thượng nghị sĩ Jim Webb, Virginia, và Thượng nghị sĩ James Inhofe, Oklahoma và Thượng nghị sĩ Richard Lugar, Indiana được thông qua ngày 07/07/2011 với toàn văn bản nội dung như sau :

Mekong là con sông dài thứ 12 trên thế giới, bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng và chảy suốt 3 ngàn dặm qua Trung Quốc, Miến Điện, Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam. Khúc sông Mekong hạ lưu là nguồn nước ngọt, nguồn thực phẩm và cơ hội kinh tế cho hơn 60 triệu dân lưu vực.

Sự đa dạng sinh học của sông Mekong chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon, với khoảng 1.500 chủng loại cá trong số đó có hơn 1/3 thuộc loại di ngư (migratory fish), ngược dòng Mekong và các phụ lưu trong chu kỳ sinh sản và tăng trưởng ; đa số thuộc loại cá đánh bắt trao đổi thương mại.

Sông Mekong cũng là cái nôi của 2 quốc gia xuất cảng gạo lớn nhất là Thái Lan và Việt Nam (3) và là vựa cá nước ngọt lớn nhất với 4 triệu tấn mỗi năm trị giá lên tới 9 tỉ USD và cũng chiếm tới 80% lượng protein động vật của cư dân lưu vực.

Trung Quốc đã xây 11 con đập trên dòng chính Mekong thượng lưu ; và còn tiếp tục xây thêm nhiều con đập khác nữa. Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam cũng đang hoạch định xây hoặc tài trợ cho 11 con đập dòng chính trên khúc sông Mekong hạ lưu. Các cuộc nghiên cứu khoa học đã rất quan tâm tới ảnh hưởng tác hại của các con đập dòng chính trên dòng chảy, nguồn cá và sinh vật hoang dã.

Ủy ban sông Mekong (MRC) là một tổ chức bao gồm 4 nước Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam qua một Hiệp định Hợp tác phát triển bền vững được ký kết tại Chiang Rai tháng 04/1995 với thỏa thuận hợp tác quản lý con sông Mekong, phát triển theo hướng bền vững, mang lại lợi ích cho tất cả các quốc gia trong lưu vực.

Mọi thành viên MRC cùng đồng ý "bằng mọi cố gắng phòng tránh, làm nhẹ hay giảm thiểu những hậu quả tác hại trên môi trường, đặc biệt với lượng và phẩm chất nước, hệ sinh thái nước (aquatic ecosystem), và sự cân bằng sinh thái của toàn con sông (river system), do phát triển và xử dụng các nguồn nước Lưu vực sông Mekong" [Điều 7, Mekong Agreement 1995].

MRC đã bảo trợ cho công trình Lượng giá chiến lược môi sinh (Strategic Environmental Assessment) của ICEM [International Centre for Environmental Management Oct 2010], đối với dự án các con đập dòng chính hạ lưu sông Mekong, và đã đi tới kết luận là các con đập có thể gây hậu quả nghiêm trọng về môi sinh bất khả phục hồi, cùng với những tổn thất lâu dài về tính đa dạng sinh học và sự lành mạnh của toàn hệ sinh thái sông Mekong.

Những thay đổi ấy có thể đe dọa tới "An ninh lương thực" trong vùng, ngăn chặn nguồn di ngư, gây tổn thất trên tính đa dạng sinh học, giảm dòng chảy phù sa, gia tăng nạn nhiễm mặn, giảm lượng nông phẩm, và gây bất ổn cho các nhánh sông rạch và cả gây sạt lở vùng cận duyên đồng bằng sông Cửu Long.

Hoa Kỳ có những quyền lợi đáng kể cả về kinh tế và chiến lược trong lưu vực sông Mekong và những quyền lợi ấy có thể bị đe dọa nếu như việc xây những con đập dòng chính ấy có thể gây bất ổn chánh trị trong vùng.

Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (LMI) do Bộ Ngoại giao Mỹ khởi xướng vào tháng 7/2009 liên kết 4 quốc gia Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam trong những "vấn đề an ninh về nước", xây dựng tiềm năng vùng, và tạo thuận cho hợp tác đa phương trong vấn đề quản trị hữu hiệu các nguồn nước.

Tài trợ cho Sáng kiến hạ lưu sông Mekong khởi đầu chú tâm tới tới ba trụ cột (pillars) : môi trường, y tế, giáo dục, và riêng trụ thứ 4, cơ sở hạ tầng thì hầu như bỏ ngỏ và không có ngân khoản. Trong khi cơ sở hạ tầng là yếu tố thiết yếu thăng tiến khả năng điều hợp việc xây dựng các công trình thủy điện trong vùng.

Ngày 22/09/2010, Lào gửi tới MRC dự án đập Xayaburi để dược xét duyệt ; đây là con đập hạ lưu đầu tiên trong chuỗi 9 con đập dòng chính trong lãnh thổ Lào (4).

Ngày 19/04/2011, các đại diện Ủy ban Liên hợp MRC họp để thảo luận về dự án đập Xayaburi đã không đạt được sự đồng thuận nhưng cũng đồng ý với nhau rằng quyết định sẽ được hoãn lại cho tới kỳ họp cấp Bộ trưởng của 4 nước sắp tới.

Ngày 8/5/2011, chánh phủ Lào đồng ý tạm hoãn công trình Xayaburi với kế hoạch khảo sát thêm về lượng giá môi trường, nhằm đáp ứng mối quan tâm của các quốc gia láng giềng.

Từ những dữ kiện trên, Thượng viện Hoa Kỳ :

1. Kêu gọi chánh phủ Mỹ nhận định rõ sự khác biệt hoàn cảnh giữa các quốc gia ven sông Mekong, bao gồm các khía cạnh năng lượng, tài nguyên thiên nhiên, và đồng thời hỗ trợ cho nền tảng phát triển hiệu quả (cost-effective) đáp ứng được nhu cầu sản xuất điện, tăng trưởng kinh tế và giảm nghèo khó.

2. Kêu gọi các đại diện của Hoa Kỳ trong các ngân hàng phát triển đa quốc gia vận dụng tiếng nói và quyền đầu phiếu đề chống lại việc hỗ trợ tài chính cho các dự án đập thủy điện dòng chính Mekong nếu chưa được phối hợp đầy đủ trong phạm vi vùng và có thể gây những tác hại đáng kể về môi trường, đời sống cư dân, và phát triển kinh tế ven sông và trong lưu vực.

3. Khuyến khích Hoa Kỳ gia tăng cam kết với các quốc gia Mekong qua Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (LMI) và gia tăng hỗ trợ"năng lượng và an ninh nước" thuộc vùng Đông Nam Á.

4. Kêu gọi chánh phủ Hoa Kỳ lãnh đạo Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (LMI) quan tâm nhiều hơn tới khả năng xây dựng các dự án về năng lượng và cơ sở hạ tầng nước.

5. Hoan nghênh quyết định của chánh phủ Lào tạm hoãn xây công trình đập Xayaburi để đáp lại mối quan tâm của các quốc gia lân bang.

6. Hỗ trợ hoãn xây chuỗi các con đập dòng chính Mekong cho tới khi các cuộc lượng giá môi sinh hoàn chỉnh, đồng thời với kế hoạch điều hợp đa phương được hoàn tất.

7. Kêu gọi mọi quốc gia ven sông Mekong, bao gồm cả Trung Quốc tôn trọng quyền của các quốc gia khác trong lưu vực và cần quan tâm tới bất cứ sự bất đồng hay mối e ngại nào đối với các dự án đập sông Mekong.

8. Khuyến khích các thành viên của MRC tôn trọng thủ tục "tham vấn trước (prior consultation)" qua tiến trình xây đập trải với các giai đoạn như : Thủ tục Thông báo (Procedures for Notification), Tham vấn trước (Prior Consultation(, Chuẩn thuận (Agreement).

9. Kêu gọi các chánh phủ Miến Điện và Trung Quốc cải thiện hợp tác với MRC, chia sẻ thông tin về lưu lượng nước và tham dự vào các tiến trình quyết định trong vùng (regional decision-making processes), trong phát triển và sử dụng sông Mekong. Và

10. Hỗ trợ các quốc gia hạ lưu sông Mekong thu thập dữ kiện và phân tích ảnh hưởng các dự án phát triển dọc theo sông Mekong.

Liệu Sáng kiến hạ lưu sông Mekong đã trở thành quá khứ ?

Sự trở lại khu vực Đông Nam Á của Hoa Kỳ qua Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (LMI) cho đến nay đã qua 10 năm, nhưng vẫn còn mang tính cách rất tượng trưng với một ngân khoản đầu tư chưa tương xứng so với tầm vóc của chánh sách và nhu cầu của các quốc gia trong lưu vực. Lại càng chưa thể nói là có khả năng "đối trọng" đối với áp lực bành trướng ngày càng gia tăng của Trung Quốc, khi mà Bắc Kinh đang ở thế thượng phong trong Đại tiểu vùng sông Mekong (Greater Mekong Subregion - GMS) so với Hoa Kỳ trong nhiều lãnh vực :

- Trung Quốc có một địa dư tiếp cận, sở hữu một nửa chiều dài con sông Lancang-Mekong chảy xuyên suốt qua 6 quốc gia thay vì với Hoa Kỳ là cả một khoảng cách đại dương.

- Trung Quốc đang và sẽ sở hữu thêm những con đập dòng chính khổng lồ trên thượng nguồn khiến con sông Mekong trở "thành tháp nước và nhà máy điện" của Trung Quốc.

- Trung Quốc đã và đang mở rộng những đặc khu kinh tế SEZs (Special Economic Zones) "Made in China" trong lưu vực [Lào, Cam Bốt, Việt Nam] với nhân lực tài lực và các hạ tầng cơ sở có khả năng bám trụ lâu dài.

- Trung Quốc có một lực lượng quân sự được quyền ngang nhiên tuần tra trên sông Mekong bên ngoài lãnh thổ Trung Quốc từ tháng 12/2011 nhằm bảo vệ an ninh và những đặc quyền kinh tế.

- Trung Quốc đang tận khai thác tình trạng phân hóa khối ASEAN và các quốc gia Mekong, điển hình là sự rạn vỡ của ba nước Đông Dương với Cam Bốt và tiếp theo là Lào đang tách rời Việt Nam để đi dần vào quỹ đạo của Bắc Kinh.

- Trung Quốc có một nguồn tiền gần như vô hạn, là chủ nợ của Hoa Kỳ, và dư khả năng để tài trợ cho các công trình cơ sở hạ tầng và cả những con đập dòng chính hạ lưu sông Mekong.

Ngoài nguồn tiền từ Trung Quốc, khai thác thủy điện sông Mekong nay có phần dễ dàng hơn nhiều khi mà số vốn đầu tư còn có thể đến từ những ngân hàng thương mại trong vùng như Thái Lan, Mã Lai, Việt Nam… thay vì như trước đây phải được tài trợ từ các tổ chức tài chánh quốc tế lớn mà Mỹ rất có ảnh hưởng như Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển Châu Á.

Mike Pompeo và Sáng kiến hạ lưu sông Mekong

Mười năm sau Ngoại trưởng Hillary Clinton (2009), ngày 1/8/2019 trong cuộc họp các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN ở Bangkok, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo nhắc lại Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (Lower Mekong Initiative) (5), Mike Pompeo lên tiếng chỉ trích Trung Quốc đã xây các đập thủy điện dòng chính sông Mekong gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến các quốc gia hạ nguồn.

"Mực nước của con sông đang ở mức thấp nhất trong một thập kỷ qua, một vấn đề có liên quan đến quyết định đóng nước từ thượng nguồn của Trung Quốc", Ngoại trưởng Pompeo phát biểu tiếp.

Pompeo cũng nói đến việc Trung Quốc cho nổ mìn, nạo vét lòng sông, tuần tra dòng sông bên ngoài khu vực thuộc Trung Quốc, tìm cách áp đặt các luật lệ lên việc quản lý dòng sông, và do đó làm yếu đi vai trò của Ủy hội sông Mekong.

Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo (thứ ba từ trái), Ngoại trưởng Việt Nam Phạm Bình Minh (thứ hai từ phải) tại Hội nghị cấp Bộ trưởng ở Bangkok, Thái Lan hôm 1/8/2019 trong dịp kỷ niệm 10 năm Sáng kiến Hạ lưu Mekong [nguồn : US Embassy in Vietnam]

Ngoại trưởng Pompeo cũng nói đến cam kết của Hoa Kỳ và Nhật Bản trong việc hợp tác với các nước thuộc lưu vực sông Mekong để đối phó với những khó khăn. Đối tác năng lượng Mekong Nhật Bản – Hoa Kỳ [JUMP - Japan-U.S. Mekong Power Partnership], sẽ xây dựng các mạng lưới dẫn điện trong khu vực, và Hoa Kỳ cam kết sẽ đóng góp hơn 29 triệu đô la.

Và chính phủ Mỹ đang làm việc với Quốc hội để cung cấp một khoản trợ giúp trị giá 14 triệu đô la cho các nước sông Mekong đối phó với tội phạm xuyên quốc gia, buôn người, ngăn chặn việc buôn bán động vật hoang dã, đối phó với sự lan rộng của việc buôn lậu thuốc phiện từ khu vực Tam Giác Vàng. Đó là những chương trình trợ giúp mang tính nhân đạo nhưng xét về giá trị chiến lược thì rất manh mún…

Và người viết không thể không tự hỏi : vị trí chiến lược của Hoa Kỳ hiện nay là ở đâu trên Bàn cờ sông Mekong ?

Thiếu thực chất chiến lược (short on substance), thiếu một chính sách liên tục và nhất quán từ phía Hoa Kỳ : đó là thực trạng từ nhiều năm nay của Sáng kiến hạ lưu sông Mekong (LMI).

Các viên chức Mỹ từ Hành pháp tới Lập pháp bấy lâu đã nói nhiều về cam kết vai trò mở rộng của Hoa Kỳ trong lưu vực sông Mekong [Sáng kiến hạ lưu sông Mekong của Bộ Ngoại giao, Nghị quyết Res. 227 của Thượng viện] nhưng rồi với chính sách luôn "xoay trục", và với "tổng số đầu tư thì chưa đáng kể" cả về phẩm lẫn lượng. Cũng trong suốt 10 năm qua, Hoa Kỳ gần như tê liệt, không có động thái tích cực và hiệu quả nào ngăn chặn khi Trung Quốc liên tục cung cấp vốn đầu tư, kỹ thuật và trang bị xây đập để Lào có thể cắt đoạn dòng chính sông Mekong với các con đập Xayaburi, Don Sahong tới Pak Beng, Pak Lay và sắp tới đây là con đập lớn Luang Prabang – và thật trớ trêu với đa phần vốn đầu tư là từ PetroVietnam, một Việt Nam đang cầm súng tự bắn vào chân mình !

Hoa Kỳ càng ngày càng bị Trung Quốc lấn lướt không chỉ trên toàn lưu vực sông Mekong mà cả Biển Đông. Để có thể tranh giành ảnh hưởng với Bắc Kinh, dĩ nhiên, có một cái giá tương xứng phải trả về phía Hoa Kỳ có thể phục hồi ảnh hưởng và uy tín tại khu vực Đông Nam Á với thế mạnh và có khả năng đối trọng hữu hiệu với Trung Quốc.

Ngô Thế Vinh

Nguồn : VOA, 27/09/2019

Ghi chú của người viết :

(1) nhưng ngót một thập niên sau, climate change đã hoàn toàn bị Donald Trump, Tổng thống Mỹ đương nhiệm phủ nhận.

(2) trong thực tế năm 2019 chỉ 8 năm sau, con đập dòng chính Xayaburi cũng đã được xây xong cùng với con đập Don Sahong, và còn thêm 3 dự án đập dòng chính nữa là : Pak Beng, Pak Lay và mới đây Luang Prabang đang được chính phủ Lào cho triển khai, đang là những báo hiệu một tương lai rất ảm đạm của con sông Mekong và Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam.

(3) vựa lúa của Thái Lan chủ yếu phụ thuộc vào đồng bằng Châu thổ sông Chao Phraya chứ không phải sông Mekong.

(4) 2 con đập Stung Treng và Sambor trong lãnh thổ Cam Bốt.

(5) LMI do Bộ Ngoại giao Mỹ khởi xướng vào tháng 7/2009.

Tham khảo :

1. Challenge to Water and Security in Southeast Asia ; U.S. Senate Committee on Foreign Relations ; Presiding : Senator Webb, Thursday, September 23, 2010

2. Press Releases : Senator Webb : Mekong River Commission Announcement on Xayaburi Dam "Important Step Toward Responsible Policy" ; December 8, 2011 

3. Sen. Webb Calls on Sec. Clinton to Strengthen Cooperation to Avert Crisis in Mekong River Region of Southeast Asia. Says U.S. should consider withdrawing funding for Mekong River Commission if environmental standards are not met.

4. In The Senate of The United Stated : The full text of S.Res. 227 (as passed July 7, 2011), (Mr. Webb, Mr. Inhofe, and Mr. Lugar) A resolution calling for the protection of the Mekong River Basin and increased United States support for delaying the construction of mainstream dams along the Mekong River.

5. China Sees U.S. as Competitor and Declining Power, Insider Says ; By Jane Perlez, April 2, 2012