Thông Luận

Người vô hình không chỉ tồn tại trong các phim truyện viễn tưởng.

Ảnh ghép : Thanh Niên, VnExpress. Thiết kế : Luật Khoa.

Nếu sống ở các thành phố lớn như Sài Gòn hay Hà Nội, chắc chắn bạn phải thường xuyên bắt gặp hình ảnh những người ăn xin ngoài đường. Những đứa trẻ giơ chiếc nón rộng hơn đầu của chúng hướng về phía dòng người xa lạ. Những bà mẹ một tay ẵm đứa bé mới sinh, tay còn lại chìa ra chờ đợi bất kỳ sự ban phát nào. Hay những người già yếu đi lại khó khăn, những người khuyết tật không thể di chuyển, họ chỉ có thể ngồi một chỗ ở góc ngã tư, nhìn dòng xe qua lại với ánh mắt vô hồn tuyệt vọng.

Nếu sống ở các thành phố lớn, ít nhiều chắc bạn đã "luyện" được khả năng nhìn mà không thấy những con người đó. Họ quá nhiều, còn bạn thì không thể giúp được hết. Để bảo vệ lương tri dễ vỡ của mình, chúng ta biến họ thành những người vô hình.

Những người cùng khổ đó, tuy vậy, chỉ là phần rất nhỏ của tảng băng chìm. Trong xã hội hiện đại, có cả một thế giới vô hình nơi những người nghèo tồn tại mà chính quyền và phần còn lại đều không nhìn thấy họ.

Tôi biết đến khái niệm những người nghèo vô hình này, thật ngạc nhiên, không phải từ sách vở của Việt Nam, mà là từ một quyển sách của một tác giả Mỹ nói về người nghèo tại Mỹ.

***

"The Other America" (Một nước Mỹ khác) của Michael Harrington được xuất bản lần đầu tiên vào năm 1962, cách đây gần 60 năm [1].

Vào thời điểm đó, gần hai thập niên sau Thế chiến II, nước Mỹ đang ở trên đỉnh của thế giới : mạnh nhất về mặt quân sự, giàu nhất về kinh tế, và là nơi tập hợp những tri thức tinh hoa bậc nhất của nhân loại.

Vậy nhưng, như tác giả chỉ ra, cứ bốn người Mỹ thì có một người thuộc về một thế giới khác, một thế giới ngầm (underworld) của những người thuộc tầng lớp ngầm (underclass), sống nghèo sống mòn ngay trong ong của những phồn vinh hoa lệ.

Đây tất nhiên không phải là phát hiện riêng của Harrington. Các báo cáo của chính phủ đều có số liệu về thực trạng giàu nghèo của người dân. Nhưng như ông nhiều lần nhấn mạnh trong sách, các con số thống kê không giúp người ta hiểu được bức tranh trần trụi và tàn nhẫn của hiện thực.

Bìa sách "The Other America", cuốn sách làm bùng nổ cuộc tranh luận về những người nghèo vô hình tại Mỹ vào những năm 1960. Sách được tạp chí TIME bình chọn là một trong những cuốn sách có ảnh hưởng nhất mọi thời đại. Nguồn : Amazon.

Theo ước tính của Harrington, khi ấy nước Mỹ có hơn 40.000.000 người sống dưới mức nghèo khổ. Dù gây sốc cho nhiều người Mỹ, nó vẫn chỉ là các con số vô hồn. Mỗi một người nghèo là một bi kịch riêng. Hàng triệu bi kịch đó tồn tại trong một thế giới riêng, tách biệt và vô hình với phần còn lại của xã hội.

Dùng từ của tác giả, chúng ta đều đọc được các thống kê về người nghèo, nhưng ít ai có trải nghiệm trực tiếp với họ.

Tầng lớp trung lưu, vốn chiếm phần lớn, đi làm mỗi ngày trên những tuyến đường cố định, sinh hoạt cùng nhau trong những khu vực biệt lập, và thường không có thời gian lưu tâm đến những gì xảy ra bên ngoài thế giới bận rộn của mình.

Sự phát triển của kinh tế, trái với niềm tin của nhiều người, không nhấc bổng mọi người cùng tiến lên. Đó là vì không phải ai cũng ngồi chung trên một con thuyền. Có những người sinh ra không đúng lúc không đúng chỗ, hoặc lọt tỏm ở một lỗ thủng nào đó trên thuyền, hoặc thậm chí không có chỗ trên đó ngay từ ban đầu.

Các dự án nhà chọc trời mọc lên khiến người ta có ảo giác về một sự thay da đổi thịt, đặc biệt nếu nó xuất hiện ở nơi trước kia là khu ổ chuột của những người nghèo. Rốt cuộc thì những người khốn khổ kia giờ đây cũng đã thay cơ đổi vận. Thực tế hoàn toàn ngược lại.

Trong rất nhiều trường hợp, các dự án xây dựng cải tạo đô thị hoành tráng đem lại lợi ích kếch xù cho những người có tiền có quyền, trong khi cải thiện rất ít đời sống của những người nghèo khổ. Nó khiến người nghèo chỉ càng thêm vô hình trong mắt phần còn lại.

Trang phục cũng là yếu tố góp phần vào công cuộc tàng hình hóa cái nghèo. Sản xuất phát triển khiến cho giá cả của quần áo ngày càng rẻ. Nhờ vậy, ai cũng có thể ăn mặc đàng hoàng, dù họ nghèo rớt mồng tơi. Như Harrington viết, "ngay cả người có thu nhập bèo bọt nhất cũng có thể trông giàu có".

***

Có thể bạn sẽ phản đối việc gọi những người còn có ăn có mặc là nghèo.

Đây là điểm chính yếu khác mà Michael Harrington nêu ra trong sách : cái nghèo trong xã hội hiện đại không thể chỉ được định nghĩa bằng các con số.

Không phải dưới một mức thu nhập cố định nào đó thì mới được tính là nghèo. Trong xã hội, những ai phải sống ở dưới mức tử tế (levels beneath those necessary for human decency) đều là nghèo.

Những người nghèo ở Mỹ không thê thảm như những người nghèo ở Châu Phi hay Châu Á, nhưng so với mặt bằng chung của xã hội, họ đang phải sống dưới mức tử tế.

Họ có thể có chỗ ở, nhưng phải chạy lo tiền thuê nhà hàng tháng. Họ có thể có việc làm, nhưng phải chạy ăn từng bữa. Họ có thể có sức khỏe, nhưng chỉ cần một cơn bệnh là đủ khiến cuộc sống chao đảo.

Cái nghèo của những người này không hiển hiện rõ ràng như những người ăn xin ngoài đường mà chúng ta (không) nhìn thấy, nhưng nó là một vòng lặp không kém phần ác ôn.

Harrington mô tả một vòng lặp khốn nạn (vicious cycle) :

"Người nghèo dễ bị bệnh hơn bất kỳ ai trong xã hội. Đó là vì họ sống trong các khu ổ chuột, nêm chật kín người trong các điều kiện thiếu vệ sinh ; họ không có bữa ăn đầy đủ, không được chăm sóc y tế đàng hoàng. Khi bị bệnh, họ bệnh lâu hơn bất kỳ nhóm người nào khác trong xã hội. Vì thường mắc bệnh và bệnh lâu hơn người khác, họ mất thu nhập và việc làm, khó có thể duy trì công việc ổn định. Và vì không có thu nhập ổn định, họ không có tiền để tìm chỗ ở tốt, ăn những bữa đủ chất, hay tìm bác sĩ chữa bệnh. Trong cái vòng lặp này, bất kỳ chuyện gì phát sinh, đặc biệt là những cơn bạo bệnh, đều sẽ khiến họ rớt xuống sâu hơn, và bắt đầu một vòng lặp luẩn quẩn khác, càng lúc càng chúi xuống đáy".

Hệ quả của việc bị nhốt trong cái vòng lặp này không chỉ là những thiệt hại về thể chất hay vật chất. Điều tồi tệ nhất, theo Harington, là nó tạo ra sự tuyệt vọng. Trong cái vòng luẩn quẩn đó, người nghèo không thấy được lối thoát nào dẫn đến một tương lai khác. Mà một người không còn hy vọng sẽ còn lại gì ?

Đừng ngạc nhiên nếu bạn thấy những mô tả về người nghèo tại Mỹ, vào tận 60 năm trước, lại quen thuộc với xã hội Việt Nam thời điểm hiện tại tới vậy.

Đó là vì người nghèo ở đâu thì cũng giống nhau.

Họ giống không phải ở những so sánh tuyệt đối. Như trên đã nói, người nghèo ở nước giàu dĩ nhiên vẫn còn may hơn người nghèo ở vùng trũng của thế giới.

Họ giống nhau ở khuôn thức (pattern) : đều phải sống trong những vòng lặp luẩn quẩn không lối ra, đều trở nên vô hình trong mắt phần còn lại của xã hội, và đều tuyệt vọng.

***

Tôi không giới thiệu quyển sách này với chủ ý mời gọi bạn quan tâm tới số phận của người nghèo tại Mỹ.

Người nghèo tại Mỹ dù gì cũng có nhiều cơ hội hơn hẳn trong việc đảm bảo cuộc sống, tìm kiếm cơ hội vươn lên và đấu tranh cho quyền lợi của mình.

Người nghèo ở Việt Nam không được may mắn như vậy, và đó không chỉ là những người nghèo khổ bám lấy lề đường.

Hơn một năm trước, trước khi bị chính quyền bắt giữ, nhà báo Đoan Trang đã thực hiện một phóng sự về những người cùng khổ như vậy tại Sài Gòn [2].

Tiếp xúc với họ, cô viết, "dường như có cả một tầng lớp đông đảo đang sống cùng chúng ta trong xã hội, nhưng hoàn toàn nằm ngoài thế giới của chúng ta".

Giống như Harrington, Đoan Trang cũng nói về những con người vô hình trong xã hội.

Nhưng đó mới chỉ là những người vô hình dễ nhận ra, và thời điểm một năm trước, dịch bệnh chỉ mới phát tán.

Trong cơn "ngạo nghễ chiến thắng" đó, nếu có ai bảo rằng ang triệu người lao động tự do, các công nhân ở khu công nghiệp, những người nhập cư tại các thành phố lớn, đều là những người nghèo vô hình, hẳn là chẳng mấy người tin.

Nhưng giờ đây, chỉ cần vài tháng sau chính sách phong tỏa cực đoan của thành phố, không ai còn có thể nói rằng không nhìn thấy họ.

Hàng triệu người tháo chạy ra khỏi Sài Gòn để trở về quê khi không thể trả tiền ở trọ, không còn đủ tiền ăn, không còn tiền mua gạo hay sữa cho con. Họ chấp nhận nguy hiểm chết người trên các hành trình ang ngàn cây số trên những chiếc xe máy, ngủ bờ ngủ bụi trên các cây cầu và nằm lăn lóc bên những con đường quốc lộ.

Chỉ đến khi đó, họ mới không còn vô hình.

Người ta không còn có thể nhìn vào hình ảnh hai cha con ngồi ngoài đường cạnh chiếc xe máy giữa cái nắng trưa cùng ăn hộp cơm và bảo họ vô hình.

Hai cha con ăn cơm trên đường về quê ngày 1/8/2021. Ảnh : Thanh Quân/ Báo Thanh Niên.

Khi họ không còn vô hình, câu hỏi tiếp theo là chúng ta sẽ làm gì ?

Michael Harrington viết quyển sách với hy vọng đánh thức lương tri của người Mỹ, kêu gọi tất cả cùng vào cuộc để giải quyết vấn đề nhức nhối này.

Mọi giải pháp đều không thể chỉ dừng lại ở việc giải quyết từng vấn đề lẻ tẻ của người nghèo. Nó phải là một chuỗi chiến lược toàn diện, cùng lúc nhắm đến những thứ căn cơ nhất : đáp ứng nhu cầu ăn uống, nhà ở, chăm sóc sức khỏe và tạo cơ hội học hành.

Điều quan trọng nhất theo ông là nó phải đánh tan được sự bi quan của người nghèo, cho họ thấy là mình không vô hình, rằng họ có thể có một tương lai khác.

Ở Việt Nam, trước khi nghĩ tới chuyện giúp người nghèo khỏi bi quan, có lẽ trước hết chúng ta cần đập bỏ những luận điệu lạc quan tếu, đặc biệt là từ phía chính quyền.

Trước sự thống khổ của hàng triệu con người, nếu vẫn còn những tuyên bố ngạo nghễ như "nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ như ngày nay" thì quả thật người dân phải nghi ngờ tư duy, đạo đức, thậm chí là nhân tính của những người nắm quyền [3].

Những người nghèo khổ, bất kể có ai chịu nhìn thấy họ hay không, đều tồn tại ngay bên cạnh chúng ta. Họ ở trong cùng một chiều không gian, sống trong cùng một thế giới, và chia sẻ cùng một số phận với chúng ta.

Xin được mượn ý những câu thơ của W. H. Auden [4]

Nghèo đói không cho ai lựa chọn

Cho dù là dân thường hay quan chức

Chúng ta hoặc yêu thương nhau, hoặc cùng chết.

Y Chan

Nguồn : Luật Khoa, 17/08/2021

Chú thích :

1.  Harrington, Michael, The Other America : Poverty in the United States,  9780684826783, Amazon.com, Books (2021). Amazon. 

2.  Trang, Đ. (2021, July 9), Chết đói trong thế kỷ 21; Luật Khoa Tạp Chí. 

3.  Hiệp, L. (2021, May 8), Tổng bí thư: ‘chúng ta phải đi lên, đứng lại cũng đã là lạc hậu rồi’, báo Thanh Niên. 

4.  Poets.org – Academy of American Poets (2021), September 1, 1939, Academy of American Poets. 

Tuổi trẻ của con người đi qua rất nhanh, và dường như không có gì đáng nhớ, cho dù thành công và thất bại vẫn cứ diễn ra triền miên, nhưng dường như chưa bao giờ thấy buồn vì điều này, và mọi chuyện trôi đi như nó vốn. Nhưng ở tuổi tứ tuần, ngũ tuần, bất kì một chuyện nhỏ nào cũng đủ làm ta mất ngủ, ăn mất ngon, một câu xúc phạm nhẹ nhàng cũng đủ làm người ta suy nghĩ và đau đầu cả tuần.

Dân chủ chưa bao giờ đến với cả giới nghèo khổ, người lao động có thu nhập thấp mặc dù người Việt Nam khát dân chủ còn hơn cả người đi qua sa mạc khát nước.

Có phải vì chúng ta đã đủ chín chắn, đủ suy tư nên đâm ra mọi chuyện trở nên "trầm trọng" ? Không, tôi không nghĩ là vậy, bởi hiện tại, cũng có rất nhiều bạn trẻ không còn trẻ như thế hệ trước, họ có thể cay cú, bực bội vì những chuyện rất ư nhỏ nhặt, cứ như một ông cụ.

Vì sao lại có chuyện thay đổi từ tuổi tác đến thế hệ như vậy ? Xin thưa, chúng ta chưa bao giờ nhìn vào tâm thức của con người như một hồ nước. Một hồ nước sạch, không cặn bã thì cho dù chúng ta có khuấy bao nhiêu lần, có tạo sóng cho nó thì nó vẫn cứ trong veo. Ngược lại, một hồ nước chứa nhiều cặn bã thì chỉ cần khuấy động vài cái đã trở nên ngầu đục, tanh hôi. Tâm thức con người cũng vậy, lúc tuổi thơ, rồi tuổi trẻ, chúng ta là một hồ nước trong, qua thời gian, tuổi càng cao, chúng ta tích càng nhiều cặn bã cuộc đời, cho đến một ngày nào đó, chỉ cần một cú tác động nhẹ thì mọi cặn bã nổi lên, mà khoa học gọi là stress hay đại loại là vậy.

Có lẽ vì vậy mà tuổi càng cao, con người càng trở nên nhạy cảm với bất kì chuyện gì và sự khó tính cứ đến hành hạ chúng ta ! Thế nhưng tuổi trẻ bây giờ, chúng chưa trải qua thời gian, chưa tích cặn bã cuộc đời, sao chúng cũng "nhạy cảm" và dễ nổi nóng, dễ cuồng sả ?

Vấn đề này không đơn giản là qua thời gian nữa mà nó thuộc về thời đại và thế hệ. Và đặc biệt hơn nữa là mọi hành vi có tính máu lạnh, côn đồ hay tàn nhẫn lại trở nên nở rộ từ khi các phong trào dân chủ tại Việt Nam hình thành và nở rộ ! Tôi xin nhấn mạnh là tôi không có ý đánh đồng Dân Chủ và sự Bất An Xã Hội trong một cơ chế hoạt động xã hội nào đó có tính tương quan hay nhân quả ! Mà vấn đề tôi một nói đến ở đây chính là tội lỗi của chúng ta, của những người hiểu biết.

Chúng ta từng và đang thừa nhận với nhau rằng người Cộng sản vẫn chưa thoát khỏi man rợ, họ có đủ các yếu tố xấu xa của một con người xấu xa và cơ thể chính trị Cộng sản là một cơ thể bệnh hoạn. Điều này hoàn toàn đúng cho lịch sử và đúng cho cả hiện tại. Nhưng chúng ta cũng thử nhìn lại các hoạt động dân chủ của chúng ta là gì ?

Đó là nếu nhà cầm quyền tổ chức ra những đội dư luận viên, những nhóm/trung đội/trung đoàn AK47 để chọc khuấy, để chửi các nhà hoạt động dân chủ. Thì ngược lại, các nhà hoạt động dân chủ cũng không tiếc lời mắng nhiếc, chửi lại họ. Nếu nhìn từ bên ngoài, cuộc đấu tranh dân chủ tại Việt Nam có thể bị hiểu nhầm (mà cũng có thể là hiểu đúng) rằng đã sa lầy vào một cuộc chửi vả chính trị nhằm bảo vệ chính kiến bên nào đúng, bên nào sai.

Và những thể hệ trẻ trong thế giới có tương tác với mạng xã hội, nếu họ không đủ bản lĩnh, sau khi quá ngán ngẫm, thất vọng với môi trường giáo dục, họ phải chứng kiến thêm cuộc chửi vả, tranh luận giữa các nhà dân chủ và các nhóm phản dân chủ từ phía nhà nước… Thật là tai họa cho họ ! Họ đang thụ động đón nhận mọi cặn bã cuộc sống, xã hội do chính thế hệ đi trước, do giáo dục và do cả những cuộc giằng co dân chủ - phi dân chủ để lại. Hậu quả của nó là càng ngày, các hoạt động dân chủ tại Việt Nam càng sa lầy vào chửi vả, tranh luận gay gắt và hung hăng.

Nhưng, điều mà chúng ta cần nỗ lực để đi đến một xã hội dân chủ hoàn toàn không nằm trong tất cả những gì chúng ta đã làm và đang cố gắng làm. Bởi chúng ta chọn nhầm phương tiện ngay từ đầu.

Giáo sư Carl Thayer, cho rằng dân chủ không đến được với giới trung lưu Việt Nam nên Việt Nam khó có dân chủ. Nhưng đó là quan sát từ xa, tôi cho rằng dân chủ chưa bao giờ đến với cả giới nghèo khổ, người lao động có thu nhập thấp mặc dù người Việt Nam khát dân chủ còn hơn cả người đi qua sa mạc khát nước. Nhưng họ không thể chịu cảnh vừa bị chính quyền bóp ngạt, lợi dụng mọi thứ, lại vừa bị "các nhà dân chủ" dùng họ như một quân bài !

Thử nghĩ, vụ dùng cờ vàng ba sọc để biểu tình kêu gọi bảo vệ môi trường tại Nghệ An, cuối cùng, người biểu tình được gì ? Họ bị nhà cầm quyền cho công an đến bắt bớ, uy hiếp, khủng bố tinh thần, khủng bố sức khỏe vì tội "phản động". Trong khi đó, cái gọi là "thành tích dân chủ" chỉ có ở một nhóm người nào đó. Và kết cục của câu chuyện này chính là những người từng biểu tình cảm thấy họ bị lợi dụng, bị bỏ rơi và họ nhận lãnh mọi hậu quả. Và với cung cách làm việc như vậy, các nhà hoạt động dân chủ mang lại thứ gì cho người dân ?

Đây chỉ mới là một đơn cử, một ví dụ nhỏ để tôi muốn nói đến một vấn đề khác, đó là suy cho cùng, dân chủ cần những cái máy hút cặn bã, thanh lọc cặn bã xã hội hơn là những cái máy khuấy dộng mặt nước, tạo sóng. Bởi cơ thể xã hội Việt Nam trải qua chiều dài lịch sử gần một thế kỉ nhận chịu cặn bã cộng sản xã hội chủ nghĩa, chỉ cần khuấy nhẹ một chút thì mọi thứ trở nên ngầu đục. Một khi các nhà hoạt động dân chủ chọn tâm thế đối đầu, sẵn sàng đấu khẩu với các nhóm AK47 hoặc dư luận viên cộng sản thì mọi việc nghe có vẻ như đang khuấy động nhiều hơn là thanh lọc cặn bã.

Và điều này dẫn đến hệ quả là các thế hệ sau càng lún sâu hơn vào thù hận, lằn ranh bên ta – bên địch ngày càng giãn rộng. Hay nói cách khác, các thế hệ nối tiếp đang thụ động nhận lãnh cặn bã của các thế hệ đi trước. Và không có gì nguy khốn cho dân tộc Việt, không có gì làm suy yếu dân tộc Việt hơn là sự thù hận và những thế hệ kế tiếp với tâm thức chứa đầy cặn bã tiền nhân !

Hơn bao giờ hết, xã hội Việt Nam cần có dân chủ, cần có một mô hình dân chủ cùng với một hệ thống các chỉ tiêu, qui chế, tiêu chí, mục tiêu, mục đích đậm tính dân chủ - nhân văn, dân tộc – khai phóng. Dân chủ không thể là một sới đấu, càng không thể là một chiếc bánh, mà dân chủ là một dưỡng chất cần thiết, tích tụ trong máu huyết dân tộc theo thời gian để cơ thể tự trưởng thành một cách lành mạnh.

Thiết nghĩ, hơn bao giờ hết, dân tộc Việt Nam, hay nói khác đi là cơ thể chính trị, sinh phận Việt Nam cần một sự tĩnh lặng cần thiết để rồi từ đó, có những cỗ máy thực hiện đúng chức năng loại bỏ cặn bã của nó. Bởi chúng ta đã khuấy động quá nhiều và càng khuấy động, dường như bùn và nước càng lẫn lộn đến mức chúng ta có thể chết ngộp trong cái ao tâm thức dân tộc bất kì giờ nào ! Đã đến lúc chúng ta tĩnh lặng. Bởi tĩnh lặng là một công việc khó nhất và tối thiết trong lúc này. Và tôi cũng xin nhấn mạnh, tĩnh lặng không có nghĩa là ngồi bó gối hoặc yếm thế, bởi đó là những khái niệm hoàn toàn xa lạ với tĩnh lặng !

Viết từ Sài Gòn

Nguồn : RFA, 30/05/20148 (VietTuSaiGon's blog)