Thông Luận

Việt Nam vừa bắt giữ thêm một nhà hoạt động môi trường cũng là Giám đốc điều hành Tổ chức Sáng kiến về chuyển đổi năng lượng Việt Nam (VIETSE) - Ngô Thị Tố Nhiên, hôm 15/9.

Tổng thống Mỹ Obama trong một lần gặp đại diện các tổ chức xã hội dân sự Việt Nam - Photo : RFA

Thông tin trên được hãng tin AP loan hôm 20/9, dẫn xác nhận nguồn tin từ một người không thể nêu danh tính vì lý do an toàn, trong khi đó đến tận hôm nay 23/9, truyền thông Việt Nam chưa loan tin nào về việc bắt giữ trên. 

NGOs nước ngoài bị cáo buộc can thiệp nội bộ

Bà Nhiên là người thứ sáu hoạt động trong lĩnh vực môi trường bị bắt trong hai năm qua. VIETSE do bà quản lý là tổ chức nghiên cứu độc lập được thành lập vào cuối năm 2018 với các hoạt động nghiên cứu liên quan đến việc chuyển dịch hệ thống năng lượng quốc gia hướng đến mục tiêu phát triển bền vững và có độ tin cậy cao.

Trong cùng ngày bà Nhiên bị bắt, báo Nhân Dân đăng tải bài viết có tiêu đề "Không được phép can thiệp, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của đất nước và nhân dân Việt Nam".

Nội dung bài viết nhắm đến các tổ chức phi chính phủ (NGO) nước ngoài, cáo buộc các tổ chức này nhân danh hợp tác quốc tế, nhất là liên quan đến lĩnh vực bảo vệ quyền của người dân…, để "can thiệp các công việc nội bộ của Việt Nam, đưa ra những thông tin, đánh giá thiếu khách quan nhằm mục đích gây hoang mang dư luận, dấy lên những nghi kị, mất đoàn kết dân tộc, có tính chất chia rẽ vùng miền, làm suy giảm lòng tin của người dân đối với Ðảng và Nhà nước".

Luật sư nhân quyền Lê Quốc Quân cho biết các tổ chức quốc tế vẫn thường tài trợ vốn cho các tổ chức NGO trong nước, mà người đứng đầu các tổ chức này thường là các nhà khoa học hoặc ít nhất là những người có trình độ chuyên môn. Ông nói tiếp :

"Tư duy của họ là mới hơn, tiếp cận đến những vấn đề xã hội sâu sắc hơn, thành ra các báo cáo của họ cũng hay đụng chạm đến các vấn đề của Việt Nam.

Nhưng mà để nói rằng họ tìm cách can thiệp nội bộ, gây hoang mang dư luận thì điều đó theo tôi là hoàn toàn không đúng.

Bởi vì thông thường báo cáo của các tổ chức NGO khá chính xác, phản ánh đúng nguyện vọng và bản chất hoặc thực tế mà người ta đang đi điều tra ở những vùng hoặc là trong các lĩnh vực nhất định".

NGOs trong nước "một cổ nhiều tròng"

Vẫn theo luật sư Lê Quốc Quân, các tổ chức xã hội dân sự muốn được hoạt động hợp pháp ở Việt Nam là vô cùng khó khăn. Họ thường phải đăng ký là thành viên của một Liên hiệp các Hiệp hội mà nó phải thuộc sự quản lý của nhà nước, ví dụ như Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) trực thuộc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. 

Ngoài ra, các tổ chức này phải tự lập dự án, tìm kiến vốn từ các tổ chức quốc tế để giúp họ thực hiện các dự án. Sau khi dự án kết thúc, họ phải báo cáo kết quả cho các nhà tài trợ đó. Do vậy, ông Lê Quốc Quân khẳng định ở Việt Nam chưa có một NGO thực sự là "phi chính phủ" : 

"Việt Nam là một xã hội độc tài toàn trị cho nên bản thân các tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam cũng không hoàn toàn "phi chính phủ", mà họ vẫn hoạt động dưới một tổ chức là Hội liên hiệp các hiệp hội khoa học kỹ thuật Việt Nam.

Đó là một tổ chức mà về mặt bản chất nó vẫn thuộc chính phủ, nhưng mà nó như là một tổ chức nửa này nửa nọ ; khi cần thì nhà nước nói rằng đây là một tổ chức của chính phủ ; còn khi không cần, ví dụ như để xin tiền và làm việc với các cơ quan quốc tế, thì họ nói rằng đây là tổ chức phi chính phủ".

Luật sư Quân giải thích thêm, các tổ chức này bị quản lý bởi một rừng văn bản quy phạm pháp luật về thuế, cùng với đó là Nghị định số 93 năm 2009 và Nghị định số 80 do chính phủ ban hành năm 2020 về "Quản lý và Sử dụng viện trợ phi chính phủ nước ngoài". Theo luật sư Quân, đây chính là những "dây thòng lọng", có thể tròng vào cổ bất kỳ tổ chức nào mà nhà nước Việt Nam muốn. 

Nhìn nhận từ thực tế hoạt động của các NGO, một nhà hoạt động xã hội chuyên vận động cho quyền của cộng đồng LGBTQ+, yêu cầu được giấu danh tính nói rằng mặc dù các tổ chức chuyên vận động cho quyền của người đồng tính và chuyển giới ở Việt Nam không phải đối mặt với nhiều rủi ro như các nhóm hoạt động về môi trường, tuy nhiên, họ vẫn phải chịu sự quản lý rất chặt chẽ từ nhà nước. Người này cho biết thêm :

"Các tổ chức LGBTQIA+ phải đối mặt với những một số lo ngại tương tự như các tổ chức nhân quyền hoặc dân chủ khác. Mặc dù có sự cởi mở trong lĩnh vực LGBTQIA+, nhưng chính phủ vẫn rất nhạy cảm khi chúng tôi tiến đến kêu gọi về các quyền dân sự rộng rãi hơn, ví dụ vận động thay đổi chính sách cho người thuộc cộng đồng LGBTQIA+.

Những nhóm như chúng tôi cũng phải cẩn thận trong việc nhận vốn tài trợ dự án từ các tổ chức nước ngoài. Chính vì không gian chính trị bị hạn chế buộc các nhóm phải tự đóng khung và hạn chế các hình thức vận động, đồng thời phải hoạt động một cách cẩn thận để không ảnh hưởng tiêu cực đến các dự án hiện tại".

Hồi tháng 3/2023, Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã ban hành kết luận kiểm tra công tác quản lý, sử dụng các nguồn tài trợ và kêu gọi tài trợ từ nước ngoài của VUSTA và các đơn vị trực thuộc trong giai đoạn từ 1/1/2018 đến 30/6/2022.

Theo đó, bộ này đã kiểm tra công tác thẩm định, phê duyệt khoản viện trợ phi chính phủ nước ngoài đối với 70 dự án viện trợ phi chính phủ nước ngoài thuộc trách nhiệm tổ chức thẩm định, phê duyệt của VUSTA và được VUSTA giao cho Ban Hợp tác quốc tế chủ trì thẩm định.

Kết quả là tất cả 70 dự án viện trợ phi chính phủ nước ngoài của VUSTA đều có sai phạm theo luật pháp Việt Nam.

Vậy tại sao tất cả đều vi phạm mà các cơ quan chức năng Việt Nam chỉ "chọn" bắt các nhà hoạt động môi trường tiêu biểu như ông bà Nguỵ Thị Khanh, Mai Phan Lợi, Đặng Đình Bách, Hoàng Thị Minh Hồng… ? Trả lời câu hỏi trên, Luật sư Quân phân tích :

"Ví dụ như bây giờ 70 dự án đều có vi phạm những quy định của Việt Nam nhưng tại sao họ lại nhặt người này hoặc người kia để bắt ?

Là tại vì họ muốn bắt những con người có tư tưởng, có tính độc lập cao và những con người có mong muốn thay đổi, khao khát thay đổi xã hội, chứ mà những tổ chức cứ nhận tiền xong rồi đưa lên lại cho VUSTA, chia đều ra cho các cơ quan như Bộ Khoa học công nghệ, Bộ Kế hoạch Đầu tư, cứ chia đều thì chả bao giờ bị bắt cả".

Nguồn : RFA, 24/09/2023

Ngày 14 tháng 7 năm 2017, 13 tổ chức phi chính phủ đã làm kiến nghị gửi chính phủ Việt Nam đề nghị dừng lại việc đổ bùn nạo vét xuống biển Bình Thuận. Một tuần sau đó, Hội nghề cá Việt Nam cũng lên tiếng phản đối chuyện này.

Ngày 02/06/2016, các tổ chức xã hội dân sự đã có cuộc gặp gỡ tại Nghệ An, để thảo luận về thực trạng và tiến trình phát triển xã hội dân sự tại Việt Nam

Đó là dấu hiệu cho thấy các tổ chức dân sự và phi chính phủ hiện nay ở Việt Nam ngày càng đóng vai trò của mình.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Quang A, hiện sống ở Hà Nội, các tổ chức xã hội dân sự, các tổ chức phi chính phủ (NGO) ở Việt Nam mang những màu sắc rất đa dạng, từ những tổ chức có đăng ký hoạt động với nhà nước, đến các nhóm đấu tranh vì dân chủ và nhân quyền, luôn bị nhà nước xem là bất hợp pháp. Theo ông cả trăm ngàn tổ chức như thế hoạt động trên mọi lĩnh vực và vùng miền trong cả nước.

Vẫn theo ông Nguyễn Quang A, nhà nước Việt Nam muốn xếp những tổ chức của đảng cộng sản như Hội liên hiệp phụ nữ, Đoàn thanh niên cộng sản,… vào trong danh sách những tổ chức phi chính phủ, nhưng ông A nói rằng những tổ chức này hoạt động bằng ngân sách nhà nước, và ông gọi đó là các GONGO, tức là mang danh phi chính phủ nhưng do nhà nước dựng nên và điều khiển.

Tiến sĩ Nguyễn Quang A là người nghiên cứu về xã hội dân sự Việt Nam, ông đã từng thành lập một tổ chức tư vấn, phản biện chính sách độc lập mang tên là IDS, sau đó bị giải tán vì một chỉ thị kiểm soát các tổ chức phản biện, đưa ra dưới thời cựu Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng.

Các NGO đã làm được nhiều việc trong những năm qua

Mặc dù bị chi phối bởi nhà nước Việt Nam, nhưng điều đó không có nghĩa là các tổ chức này hoàn toàn lệ thuộc vào nhà nước. Tiến sĩ Lê Anh Tuấn, chuyên gia về môi trường hiện làm việc ở Đại học Cần Thơ, cho biết các tổ chức NGO dù có đăng ký với nhà nước, nhưng thường rất quan tâm đến các vấn đề môi trường, và đời sống của cộng đồng dân cư :

“NGO rất nhạy cảm đối với các dự án liên quan đến cộng đồng, bởi vì NGO làm việc với người dân, với cộng đồng nhiều hơn. Họ phải dùng tiếng nói của họ bằng cách này hay cách khác, họ mời các nhà khoa học, họ tổ chức ra những mạn đàm, họ viết trên báo, đưa ra những kiến nghị để chính quyền thay đổi những chính sách hay thay đổi những quyết định”.

Tiến sĩ Lê Anh Tuấn là thành viên của tổ chức Liên minh Năng lượng bền vững Việt Nam, một trong các NGO tham gia ký kiến nghị yêu cầu nhà nước Việt Nam dừng lại việc đổ bùn nạo vét xuống biển Bình Thuận.

Đánh giá các hoạt động như vừa nêu trên của các NGO đăng ký với chính quyền ở Việt Nam, Tiến sĩ Nguyễn Quang A cho rằng :

“Rất là quan trọng, vì những hội đấy là những hội chuyên nghiệp. Họ là những người được đào tạo và rất chuyên nghiệp. Và càng ngày họ càng có vai trò quan trọng. Và tôi nghĩ là rất cần khuyến khích những hội như thế hoạt động. Bởi vì xã hội dân sự nó rất là rộng chứ không chỉ bao gồm một nhóm người đấu tranh cho dân chủ và nhân quyền”.

Cá nhân Tiến sĩ Nguyễn Quang A cũng tham gia các hoạt động của các nhóm đấu tranh vì nhân quyền chẳng hạn như tổ chức No-U, ra đời từ những cuộc biểu tình chống Trung Quốc, nhưng không được nhà nước công nhận. Ông nói rằng hiện nay các nhà hoạt động dân chủ và nhân quyền tại Việt Nam, đôi khi nhìn những tổ chức NGO có đăng ký với nhà nước bằng một ánh mắt không thiện cảm.

“Những tổ chức đấy không phải là tay sai của chính quyền. Rất đáng tiếc một số anh em hoạt động nhìn họ như những tổ chức GONGO. Họ mời người này người kia vào tham dự, thì đấy là cái cách thực hiện, chiến thuật hoạt động của họ. Họ muốn trôi chảy thì cũng phải thế này thế kia. Mình nghĩ họ hoạt động độc lập chứ không phải là tay sai”.

Ông đưa ra ví dụ một tổ chức tên gọi là RED, nghiên cứu về chuyện bạo hành các nhà báo. Tổ chức này mời các thành viên chính phủ Việt Nam đến họp với họ, bao gồm cả các quan chức của Ban tuyên giáo trung ương, cơ quan tuyên truyền của đảng cộng sản.

Dược sĩ Nguyễn Anh Tuấn, thành viên của nhóm Hà Nội Xanh, tiến hành những hoạt động bảo vệ môi trường, nói về tổ chức của mình, một tổ chức không có đăng ký hoạt động :

“Chúng tôi hình thành từ phong trào Hà Nội xanh, từ con người cho đến phương châm hành động, khi chúng tôi phát triển lên thành một tổ chức thì chúng tôi cũng biết khả năng được cấp phép hoạt động là không thể. Nên ngay từ đầu chúng tôi đã xác định là hoạt động độc lập”.

Tuy nhiên nhận xét về hoạt động của các NGO có đăng ký, dược sĩ Nguyễn Anh Tuấn nói :

“Để đạt được mục tiêu làm được nhiều việc, họ phải chính thức đăng ký để có trụ sở, để chính danh, để có thể vận động các bên liên quan trong hệ thống chính trị. Khi mà như vậy thì họ phải chịu cấp phép, và chịu áp lực tránh công an rút giấy phép, cho nên họ cũng bị hạn chế. Tuy nhiên tôi trân trọng họ, tin rằng họ luôn hướng đến sự thúc đẩy những giá trị văn minh”.

Ngoài các NGO, còn có các hội nghề nghiệp ở Việt Nam. Ý kiến về tính độc lập của các hội này là những ý kiến khác nhau. Dược sĩ Nguyễn Anh Tuấn thì cho rằng họ là cánh tay nối dài của đảng cộng sản, trong khi đó thì Tiến sĩ Nguyễn Quang A cho rằng cũng có thể xem họ là các tổ chức dân sự :

“Nó tùy từng hội. Có những hội khá độc lập. Có những hội do một ông quan chức nào đấy, một ông Thứ trưởng về hưu, thì những hội do những quan chức lập ra như thế, thì nhiều khi họ cũng xin xỏ cái bộ chủ quản của họ cái gì đấy. Khả năng độc lập của họ kém đi. Ngay trong các hội nghề nghiệp cũng là một cái phổ tương đối là rộng. Có những ông khá là độc lập, có những ông thực sự là vô tích sự”.

Chia sẻ quan điểm này là Tiến sĩ Lê Anh Tuấn :

“Thực ra nói về tính độc lập thì ở Việt Nam cũng phải để nó trong ngoặc kép chút xíu. Có những cái họ độc lập, có những cái họ lệ thuộc phần nào vào chính quyền. Ví dụ như Hội nông dân, hay Hội nghề cá. Trong các hội nghề nghiệp này họ cũng tư vấn các nhà khoa học, giúp cho họ cơ sở khoa học, đề nghị nhà nước xem xét”.

Ông đưa ra ví dụ những lần Hội nghề cá và Hội nông dân Việt Nam phản đối những dự án có nguy cơ ảnh hưởng tới môi trường, như chuyện dìm bùn nạo vét ở Bình Thuận, hay phản đối dự án nhà máy giấy ở tỉnh Hậu Giang, có nguy cơ làm ô nhiễm sông Cửu Long.

Sự tự nguyện và nguồn lực từ bên ngoài

Ngoài chuyện xin giấy phép, các tổ chức NGO còn phải đối mặt với vấn đề kinh phí hoạt động. Tiến sĩ Lê Anh Tuấn nói :

“Có một số cái nhà nước cho phép, một số cái nhà nước kiểm soát. Đó cũng là điều khó khăn. Ngoài ra họ không có nguồn tài chính dồi dào như các cơ quan nhà nước để làm nghiên cứu. Họ dựa vào sự tự nguyện của các thành viên, hay nhờ các nhà khoa học cố vấn cho họ. Mà không phải ai cũng nhận lời vì sợ đụng chạm các cơ quan nhà nước, hay các công ty tập đoàn lớn. Nhưng cũng có những nhà khoa học quan tâm đến môi trường, sinh thái, sinh kế của người dân thì cũng góp tiếng nói trong các vấn đề này”.

Một số các NGO Việt Nam nhận được tài trợ từ các tổ chức nước ngoài, ví dụ như OXFAM, Cộng đồng châu Âu, Quĩ Fort, Quĩ Toyota, nhưng theo Tiến sĩ Nguyễn Quang A, chuyện này không hề dễ dàng, vì họ luôn bị kiểm soát chặt chẽ từ chính phủ :

“Họ luôn luôn soi cái thủ tục để mà xét duyệt dự án, để được nhận tiền thì họ hành các tổ chức NGO lên bờ xuống ruộng. Các NGO bị kềm kẹp một cách mệt mỏi và khó khăn. Các NGO có thể nhận tiền từ nước ngoài nhưng các thủ tục ấy rất là phức tạp”.

Quan sát hoạt động của các tổ chức NGO trong hai chục năm qua, Tiến sĩ Nguyễn Quang A cho rằng sự hình thành và hoạt động của các tổ chức dân sự, phi chính phủ Việt Nam là rất tốt.

Dược sĩ Nguyễn Anh Tuấn thì cho rằng các tổ chức NGO được cấp giấy phép của chính phủ cũng đã tham gia vào các hoạt động trước kia bị xem là nhạy cảm, chẳng hạn như trong cuộc biểu tình chống chặt cây xanh tại Hà Nội cách đây hai năm, một NGO có giấy phép của nhà nước đã cùng nhóm Hà Nội Xanh của ông tổ chức cuộc tuần hành.

Tuy nhiên ông Tuấn lại bi quan cho rằng trong thời gian từ đầu năm 2017 đến nay, các tổ chức dân sự không có giấy phép lại bị đàn áp mạnh mẽ hơn trước, mặc dù những hoạt động như đưa kiến nghị, phản biện xã hội trên báo chí, hay mạng xã hội của các NGO có vẻ khởi sắc và cấp thời hơn.

Kính Hòa

Nguồn : RFA, 21/07/2017