Thông Luận

Cơ quan ngôn luận của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên

Một câu hỏi khôn ngoan là mt na s thông thái (1)

Francis Bacon

hoi1

"Thay vì hi đt nước có th làm được gì cho bn, hãy hi bn có th làm được gì cho đt nước" (J-F Kennedy)

Từ khi con người biết hi, biết đt câu hi cho mi vn đ, và đặt đúng câu hi cho các vn đ đó, thì s khai sáng và khám phá v mi mt, t khoa hc lan rng sang mi lĩnh vc khác, đã giúp cho con người thăng tiến, bước ra khi nhng bóng ti u mê, nhng mê tín d đoan, đ tiến gn đến chân thin m.

Hỏi là mt quyền ti quan trng và t nhiên đến đ nó không cn phi được ghi trong Tuyên ngôn Quc tế Nhân quyn. Có l tác gi cm thy điu này dư tha. Đã là người mà không được hi thì có th nào tn ti !

Cách đây 58 năm, trong bài phát biểu nhm chc  nổi tiếng ca c Tng thng Hoa Kỳ John F. Kennedy  vào ngày 20 tháng Giêng năm 1961, ông cũng đặt ra vài câu hi quan trng, cho công dân Hoa Kỳ và cho toàn thế gii.

Như đi đa s các tng thng Hoa Kỳ tin nhim, tt c đu đt nhiu tâm huyết vào bài phát biu nhm chc vì nó cn chuyn ti vin kiến và chính sách ca nguyên th quc gia. Hơn nữa, li là nguyên th quc gia ca thế gii t do vào thi đim đó. Và hơn hết, nó xy ra ngay vào thi cao đim ca Chiến tranh Lnh.

Bài phát biểu ca Kennedy trình bày các th thách và cơ hi, cho người M, cho các các dân tc mun khát khao được đc lập t do, và cho toàn nhân loi nói chung, trong đó có Liên Bang Xô Viết, rng hòa bình có th đt được trong thi đi mà vũ khí hy dit hàng lot có nguy cơ tàn phá nhân loi, hoc do tính toán hoc do t hy vô ý.

Có vài lý luận trong bài phát biu của Kennedy để li n tượng.

Mt, ông bin lun rng Hoa Kỳ cn giúp đ hơn na nhân loi trên khp thế gii đang đu tranh tìm cách thoát khi gông cùm khn kh, không phi vì cng sn đang làm vic đó, cũng không phi vì mun kiếm phiếu, mà là vì đó là điều đúng. Ông nói "Nếu mt xã hi t do không th giúp được nhiu người nghèo kh, thì nó (cũng) không th cu được mt thiu s giàu có" (2).

Hai, đ đi phó vi các thế lực tàn phá đen ti và đ tìm kiếm hòa bình thì không th thc hin thế yếu, bi vì ch khi nào sc mnh quân s ca Hoa Kỳ đy đ đ chính mình không t nghi ng thì đến lúc đó mi không cn đến s dng nó.

Ba, c hai bên (t do và cng sn) cn nh rng sự lch thip không phi là ch du ca yếu đui, và s thành tht cn phi luôn được kim chng ; chúng ta không bao gi thương lượng vì s hãi ; nhưng chúng ta không bao gi s thương lượng. Bn, ông kêu gi c hai phía cùng nhau to ra n lc mi, không phải là đ cân bng quyn lc nhau, mà là to ra mt thế gii mi da trên pháp lut, trong đó k mnh (nên) là công chính, k yếu được an toàn, và hòa bình được gìn gi.

Nói chung toàn bài phát biểu ca Kennedy - hin nhiên được toàn thế gii chú ý vào lúc đó, kể c khi cng sn quc tế - được chun b k càng ; tng câu tng ch đu không tha, không thiếu. Quan trng nht, Kennedy mun sa son tâm lý cho người dân Hoa Kỳ ng h cho nhng chính sách, nhng quyết đnh khó khăn mà ông hiu rõ rng mt c đời ông thc hin chưa chc đã hoàn thành.

Nhưng phn ln người nghe bài phát biu này, hay các thế h sau được biết đến Kennedy, không vì các ý nim nêu trên, mà là mt câu nói gn cui ca bài phát biu này. Nhiều người Vit Nam dịch  là "Đừng hi đt nước/t quc có th làm gì cho bn – Hãy hi bn có th làm được gì cho đt nước/t quc" (3). Cách đây gn năm năm, nhà phê bình văn hc Nguyn Hưng Quc cũng có viết v đ tài này .

Trước khi m x điu này, tôi xin được bàn bên l mt chút. Đó là trong bài viết  vừa qua mà tôi đã đt vn đ vi câu "Quc gia hưng vong, tht phu hu trách", có một đc gi, và cũng có th có nhiu người khác, nhn xét rng thành ng này cũng ging vi câu nói trên ca Kennedy.

Hai quan niệm thot nghe tưởng có v ging nhau nhưng tinh thn ca câu nói ca Kennedy rt khác. Mt, là ông nhn mnh đến vic hi, hỏi chính mình. Đó tinh thn t vn. Hai, là ý thc t giác. Tuy ý nghĩa ca Kennedy trong bài phát biu này là rng s thành bi ca các d án ln nh ca quc gia ph thuc vào s tham gia và h tr ca người dân, Kennedy cũng không dám dùng ch trách nhiệm trong này. Ông trình bày bi cnh vn đ quc gia và quc tế đ người dân thy nhng th thách và cơ hi cho tương lai trước mt. Và ông dùng ch có th, "bn có th làm gì…", không phi là phi làm gì, không mang tính bt buc.

Trở li, tôi tin rng hiển nhiên bài phát biu này đã được rt nhiu người khác nhau dch trước đây, gn sáu thp niên qua. Tôi không có trong tay các bn dch này. Ch dùng Google thì thy rt nhiu bn dch, nht là hai ch đu, "Ask not" là "Đng hi".

Tôi cho rằng dch "ask not" là "đừng hi" (don’t ask) không th hin đúng ý tưởng, tư duy ca Kennedy.

Hỏi, Kennedy tha biết, hơn ai hết, là quyn hn ca mi công dân Hoa Kỳ. Nó là văn hóa và là ci ngun ca mi s phát trin con người. Làm sao có th dùng chng hi" vi người dân mình. Phi hi, phi luôn luôn hi, luôn luôn đt vn đ. Nhưng mà hi cái gì ? Hi như thế nào mi đúng, mi hiu qu, mi là quan trng. "Hi không phi điu này, mà là điu kia" khác vi "Đng hi điu này, mà hi điu kia". Tc điu mt thì được hi, điu hai thì không được, hay không nên. "Đng hi" là đã có v xúc phm đến quyn và t do ca người dân ri. "Đng hi" tuy chưa phi là "không được hi", chưa phi là "cm hi", nhưng ch đng, đã là khá tiêu cc ri. Ai cũng có quyn hi. C hỏi. Nhưng hi cho đúng.

"Hỏi không phi đt nước có th làm được gì cho bn, (hãy) hi bn có th làm được gì cho đt nước". Câu văn này, tôi biết, không suông s, không phi li hành văn Vit Nam. Do đó có th đi li chút xíu cho gn ý nghĩa hơn, là : "Thay vì hi đt nước…".

Theo tôi thì phiên bản "Thay vì hi đt nước có th làm được gì cho bn, (hãy) hi bn có th làm được gì cho đt nước" là gn ý ca Kennedy nht".

Là một người yêu thích triết hc đi hc Harvard, và là mt cu ký gi, tuy không hành ngh lâu, Kennedy là người gii chơi ch, biết rõ tng ngôn t có tác đng đến tâm tư người nghe, do đó tránh ti đa nhng cách nói hay viết hay s dng các ngôn t có th gây phn cm. Kennedy biết sc mnh ca ý tưởng, ca triết hc. Và hiu rt rõ rng ch có tranh lun thng thn vi nhau thì các ý tưởng mi, giá tr, và cht lượng mi sinh sôi ny n ra t đó.

Trong bài luận văn dài  đăng trên tạp chí Foreign Affairs vào năm 1957 (gần như mt truyn thng bt thành văn t khi tp chí này tr thành din đàn uy tín đ gii tinh hoa Hoa Kỳ trao đi và tranh lun các tư tưởng chính sách đi ngoi), chun b cho cuc chy đua vào Nhà Trng, Kennedy đã phê bình nhng người dùng khu hiu như là gii pháp, mà ông cho là nhút nhát. Ngay c khi mt ý tưởng nào đó đã được lưỡng đng đng ý thì Kennedy cũng bin lun rng "Tính lưỡng đng không th được phép là mt cái c đ chôn vùi bt đng chính kiến. Đc bit ti mt thi điểm dch lng (fluid) như hin ti, nó không th tr thành mt bc tường ngăn chn dòng chy ca nhng ý tưởng mi và s th hin ca nhng nghi ng thành tht".

Nói tóm lại, Kennedy, cũng như truyn thng ca các lãnh đo Hoa Kỳ t thi lp quc đến lúc phát biểu bài này, quan nim rng phi hi, phi đt vn đ, phi có phn bin, phi có t do tư tưởng và ngôn lun, thì mi giúp nhau tìm ra nhng gii pháp ti ho cn thiết, nht là trong thi đim thách thc nht ca quc gia.

Nếu trước đây Hoa Kỳ là môi trường văn hóa nuôi dưỡng s bt đng ý kiến, coi s bt đng là l t nhiên không ch chp nhn mà nên trân trng, thì ngày nay cái văn hóa đó đã b soi mòn. Không ch ti Hoa Kỳ mà khp nơi trên thế gii đu vy. Văn hóa dân ch cũng b soi mòn vì thế.

Người ta càng ngày càng mt kiên nhn vi nhau. Tc đ sng và làm vic quá nhanh đ không còn thi gian và kiên nhn cho người khác. Và truyn thông xã hi không nhng không giúp mà còn làm t hơn tình trng này.

Trở li vn đ hi. Không phi ai trên thế gian này cũng có quyn đt câu hi, hoc có kh năng hi. Bao nhiêu ln tôi đã chng kiến nhng người Vit, ln tui hoc ln vai vế, lên ging và k c mng nhiết người h cp và tr em khi b hi. Tôi cũng tng chng kiến thy cô giáo Vit Nam bt hc sinh câm mm vì m ming đt câu hi. Có th ch vì lúc đó không biết câu tr li. Trong gia đình, trong nhà trường, và trong xã hi Vit Nam nói chung, hi không h là mt quyn được t nhiên công nhn. Nhng công dân nào dám hi, dám đt vn đ vi gii cm quyn, thì không nhng b mng chi mà còn b cm tù nhiu năm.

Khi không được khuyến khích hi, riết ri người ta ngi, ai cũng ngi, và tìm cách tránh né đt các câu hi mà có th làm mt lòng người khác. Như thế thì làm sao có th trao di khng hỏi cho mi vn đ cn thiết ca cuc sng ? Trit tiêu kh năng hi t trong trng nước thì làm sao mong đi con em mình có tinh thn t tin, có ý chí, hng khi và kh năng đi tìm s tht, và nht là có kh năng giao lưu và truyn thông vi người khác ?

Hỏi, tht ra là mt ngh thut, mt kh năng cn trao luyn thường xuyên. Càng tp luyn và trao di thì càng gia tăng các k năng h tr cho vic hi. Không cn phi hi các câu móc hng, hay làm người khác mt mt hoc tc gin. Tht ra là ngược li. Có những nhà báo và ký gi truyn hình tinh tế và nhy bén đến đ làm cho người xem ngc nhiên và thán phc : sao h biết đt câu hi thông minh, sc xo và đúng bc vn đ như thế ? Các cuc phng vn như thế giúp cho khán gi hiu và nm bt vn đ. Người ký giả sc so thành công là người biết đt các câu hi đ tìm s tht thay mt cho khán/thính/đc gi ca mình.

Biết đt đúng câu hi là mt trong các kh năng cn thiết nht ca các loi k năng mm (soft skills), và là nn tng ca tư duy phn bin hay còn gọi là suy nghĩ phê phán (critical thinking). Kh năng và k năng này giúp cho h tiến xa, rt xa, và là mt trong các tiêu chí cn thiết nht ca lãnh đo mi cp và mi đa ht.

Nghĩ đến quyn được hi ca mình, tôi liên tưởng đến vài vn đ như sau :

- Tại sao trong guồng máy cai trị hiện nay không có đến một người có đủ trí tuệ, có khả năng truyền thông và có đủ lý luận vững vàng, để khi truyền đạt một vấn đề nào đó, họ có thể thuyết phục thay vì áp đặt mọi ý kiến giáo điều lên người dân ?

- Tại sao không có đến một cơ quan truyền thông tự do nào được hoạt động tại Việt Nam, trong khi hàng trăm các cơ quan truyền thông nhà nước ăn tiền của người dân thì không được quyền hỏi những câu hỏi đúng ?

- Tại sao 91 triệu dân đi phục tùng cho 4 triệu đảng viên mà cái đa số phc tùng này cũng không được quyn hi cái thiu s cm quyn ti sao vy ?

'Đất nước chưa bao gi có được cơ đ như ngày nay', như chính Tng bí thư kiêm Ch tch nướNguyễn Phú Trng  tuyên bố mt cách hãnh din đu năm nay, có phi là điu làm cho chúng ta t vn không ?

Và quan trọng nht, mi người dân cn hi đt nước hôm nay có hướng đi rõ ràng không, và nếu đã có, thì hướng đi đó có phải là tt nht cho đa s người dân không ?

Người Vit mi tng xã hi cn hi, và phi hi nhiu hơn na, cho đến khi nào có được câu tr li chính đáng. Hi đúng có kh năng lt ngược mi vn đ đã được đnh đot trước đây. Chúng ta cn hi tt cả vấn đ liên quan đến bi cnh lch s và chính tr ca Vit Nam trong mt trăm năm qua, và xa hơn na, nếu có th. Dù không được phép hi đi na, biết hi là cũng biết được mt na đon đường đi tìm câu tr li cho chính mình vy.

Úc Châu, 15/03/2019

Phạm Phú Khải

Nguồn : VOA, 15/03/2019

(1) A prudent question is one-half of wisdom.

(2) If a free society cannot help the many who are poor, it cannot save the few who are rich

(3) Ask not what your country can do for you – ask what you can do for your country.

Published in Diễn đàn