Thông Luận

Sự xâm phạm liên tiếp của Trung Quốc vào Bãi Tư Chính giàu tài nguyên dầu khí và triển vọng ExxonMobil có thể bỏ dự án Cá Voi Xanh đã đẩy tranh chấp tại Biển Đông tới một bước ngoặt. Kế hoạch gặp gỡ giữa Tổng thống Donald Trump và Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng có thể là cột trụ cho đối tác chiến lược, nhưng chưa có khả năng diễn ra sớm.

Chuyến thăm của Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Mark Esper vào tháng 11 đã truyền thêm động lực cho Việt Nam và ASEAN trước hành động xâm lấn ngày càng tăng của Trung Quốc ở Biển Đông.

Trong cuộc gặp cấp cao Trump-Kim tại Hà Nội vào tháng hai năm nay, ông Trump đã mời ông Trọng thăm Washington để có thể thảo luận về Biển Đông, đối tác chiến lược Việt-Mỹ và dự án Cá Voi Xanh. Ông Trọng đã hoãn chuyến thăm dự kiến vào tháng 7 và tháng 10 vì những lo ngại về sức khỏe của ông hoặc phản ứng của Trung Quốc, và sự bất định vẫn tiếp tục khi ông Trump phải đối phó với luận tội tại một Quốc Hội đang chia rẽ.

Ngày càng có nhiều lo ngại là Việt Nam phản ứng yếu trước đe dọa của Trung Quốc và chưa trở thành đối tác chiến lược của Mỹ có thể khuyến khích Trung Quốc hành động cứng rắn hơn tại Biển Đông. Chuyến thăm của Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Mark Esper vào tháng 11 đã truyền thêm động lực cho Việt Nam và ASEAN trước hành động xâm lấn ngày càng tăng của Trung Quốc ở Biển Đông. Ông Esper đã nói chuyện tại Học viện Ngoại giao Việt Nam : "Mỹ kiên quyết chống lại sự đe dọa của bất cứ nước nào đòi chủ quyền lãnh thổ hay vùng biển, và kêu gọi chấm dứt sự bắt nạt và các hành động phi pháp gây tác động tiêu cực đến các nước ASEAN ven biển… Chúng tôi sẽ tiếp tục ủng hộ nỗ lực của các nước đồng minh và đối tác, nhất là Việt Nam, để đảm bảo tự do hàng hải và cơ hội phát triển kinh tế khu vực".

Về đối nội, Việt Nam chịu nhiều sức ép phải xem lại "định hướng xã hội chủ nghĩa" đã lỗi thời vốn tạo điều kiện cho các doanh nghiệp nhà nước yếu kém và tham nhũng, đồng thời ngăn cản nền kinh tế thị trường còn non trẻ hoạt động có hiệu quả. Ông Trọng đã công khai nói vào tháng Năm rằng Việt Nam có thể chấp nhận cải cách chính trị và hoan nghênh khu vực tư nhân, để tránh nguy cơ kép của "bẫy thu nhập trung bình" và đối đầu Trung-Mỹ kéo dài.

Về quốc tế, Việt Nam có thể trở thành nạn nhân của của chiến tranh thương mại Mỹ-Trung vì các nước khác sử dụng Việt Nam như một trung tâm trung chuyển để tránh thuế quan của Mỹ. Sau khi ông Trump bất ngờ lên án Việt Nam vào tháng 7 là "nước lạm dụng tồi tệ nhất" và "thậm chí còn tệ hơn cả Trung Quốc", Bộ Thương mại Mỹ đã đánh thuế 400% lên các sản phẩm thép của Việt Nam có xuất xứ Hàn Quốc, Đài Loan hoặc Trung Quốc.

Về thương mại, Việt Nam tham gia 2 hiệp định tự do thương mại trong năm 2018 : Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định Tự do Thương mại EU-Việt Nam (EVFTA) sau quá trình đàm phán lâu dài và khó khăn. Tuy các hiệp định này giúp Việt Nam tiếp cận tốt hơn thị trường toàn cầu và cơ hội tăng trưởng, nhưng cũng thúc đẩy Việt Nam phải cải cách thể chế, liên quan đến công đoàn và nhân quyền.

Việt Nam đã thiết lập "đối tác chiến lược" với 16 nước bao gồm Nga, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật, Hàn Quốc, và một số nước ASEAN khác, và "đối tác toàn diện" với 14 nước bao gồm Mỹ, Canada, và Myanmar. Tuy đối tác chiến lược cao hơn đối tác toàn diện về quy chế ngoại giao và thực chất hơn về hợp tác an ninh quốc phòng, nhưng nay đã mang nặng tính hình thức và nhường chỗ cho "đối tác chiến lược toàn diện" gồm Nga, Trung Quốc, và Ấn Độ.

Nhưng không có đối tác nào dám đương đầu với Trung Quốc khi họ bắt nạt Việt Nam tại Bãi Tư Chính hay trên sông Mekong. Mỹ là cường quốc duy nhất lên tiếng ủng hộ Việt Nam về ngoại giao trong vụ đối đầu, tuy hai nước chưa phải là đối tác chiến lược. Nhưng Việt Nam đã trì hoãn việc nâng cấp quan hệ vì lo ngại Trung Quốc phản ứng.

Trong cuộc khủng hoảng giàn khoan năm 2014, khi giàn khoan HD-981 được hàng trăm tàu Trung Quốc hộ tống xâm phạm vùng biển Việt Nam, họ đã đẩy Việt Nam về phía Mỹ. Ông Trọng lúc đó là Tổng bí thư Đảng đã đi thăm Mỹ lần đầu năm 2015. Cựu Tổng thống Barack Obama đã đón tiếp ông tại phòng Bầu Dục như một cử chỉ tượng trưng, và ông Obama đã khẳng định là Mỹ không tìm cách thay đổi chế độ Việt Nam. Khi ông Obama đến thăm Việt Nam năm 2016, ông đã quyết định bỏ cấm vận vũ khí sát thương.

Dưới thời chính quyền Trunp, Chiến lược Quốc phòng Mỹ đã coi Trung Quốc là đối thủ chính trong một trật tự thế giới bất ổn. Tuy chiến tranh thương mại Mỹ-Trung làm quan hệ Mỹ-Việt thêm phức tạp, chuyến thăm Mỹ của ông Trọng được thúc đẩy bởi mối đe dọa ngày càng tăng của Trung Quốc, khi họ điều tàu thăm dò HD-8 và các tàu hải cảnh có vũ trang đến quấy rầy hoạt động khoan dầu khí của Việt Nam gần Bãi Tư Chính. Khu vực này ở phía Tây-Nam của Trường Sa, có trữ lượng khoảng 45 triệu thùng dầu và 172 tỉ m³ khí. Bồn Nam Côn Sơn gần Bãi Tư Chính có thể cung cấp 25% nhu cầu năng lượng của Việt Nam.

Khi đối đầu tăng lên, tàu HD-8 của Trung Quốc đã quay lại 4 lần để khảo sát trái phép gần Bãi Tư Chính, và xâm phạm các vùng biển khác của Việt Nam. Ngày 3/9/2019, tàu cẩu khổng lồ Lam Kình đã tiến sâu vào vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam gần dự án Cá Voi Xanh của ExxonMobil (lô 118), gần đảo Lý Sơn.

Ngày 18/09/2019, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Cảnh Sảng đã tuyên bố rằng Trung Quốc có chủ quyền và quyền tài phán tại vùng biển giáp Bãi Vạn An (tức Bãi Tư Chính). Cảnh Sảng còn đòi Việt Nam phải dừng khoan đơn phương tại đó từ tháng 5, và lên án Việt Nam đã vi phạm chủ quyền Trung Quốc và các hiệp định song phương, trong khi tàu HD-8 và các tàu hải cảnh của Trung Quốc vẫn tiếp tục vi phạm vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của Việt Nam trong thời gian hai bên đối đầu.

Tin đồn ExxonMobil có thể bỏ dự án Cá Voi Xanh làm cho chuyến thăm Mỹ sắp tới của ông Trọng càng thêm cấp thiết. Dù ExxonMobil có bỏ dự án đó với lý do gì đó, do sức ép của Trung Quốc tác động, hay do phía Việt Nam đàm phán dằng dai về giá khí, rõ ràng là Bắc Kinh đang tìm cách gạt Mỹ ra khỏi trò chơi ở khu vực. Nếu ExxonMobil bỏ dự án này, chắc chắn Trung Quốc sẽ có thể tăng cường khả năng kiểm soát Biển Đông.

Cá Voi Xanh khác với Cá Rồng Đỏ được liên doanh với Repsol (Tây Ban Nha), và Lan Tây-Lan Đỏ, có 35% cổ phần của Rosneft (Nga), 45% của ONGC (Ấn Độ), và 20% của PVEP (Việt Nam). Trong khi Cá Rồng Đỏ nằm trên thềm lục địa Việt Nam, trong đường lưỡi bò phi pháp của Trung Quốc, cách Vũng Tàu 400 km, thì Cá Voi Xanh nằm sâu trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam, nằm ngoài đường lưỡi bò, cách Chu Lai chỉ 88 km. ExxonMobil không phải là Repsol, và Trung Quốc không thể bắt nạt Mỹ như đã bắt nạt Tây Ban Nha. Trữ lượng Cá Voi Xanh được đánh giá là khoảng 48,5 tỷ m³ khí và 18,5 triệu thùng dầu thô, có giá trị gấp ba lần Lan Tây-Lan Đỏ được coi là mỏ dầu khí lớn nhất hiện nay.

Về giá trị răn đe chiến lược, một số chuyên gia Việt Nam cho rằng Cá Voi Xanh có thể đóng góp giá trị chiến lược cho Việt Nam còn lớn hơn cả mấy tàu ngầm Kilo mua của Nga. Một số khác lập luận rằng sự có mặt của ExxonMobil có giá trị chiến lược sống còn, và Việt Nam lẽ ra phải tìm cách khuyến khích để họ ở lại. Việt Nam đàm phán dằng dai về giá khí của Cá Voi Xanh và quá trình phê chuẩn dự án chậm chạp đã làm rắc rối vấn đề, có thể góp phần làm cho ExxonMobil ngãng ra, và do đó chỉ làm lợi cho Trung Quốc.

Để tăng cường sức mạnh của mình, Việt Nam cần tập trung ưu tiên hai vấn đề : quốc tế hóa tranh chấp Biển Đông và cải cách thể chế. Việt Nam cũng nên xem xét lại chính sách quốc phòng "Ba không" – không liên minh quân sự, không có căn cứ quân sự, và không liên kết với nước này để chống nước kia. Ngày 25/11/2029, Việt Nam đã công bố Sách Trắng Quốc phòng, nhấn mạnh hòa bình và tự vệ, hợp tác và đấu tranh, đề cập đến căng thẳng tại Biển Đông. Điều đó có nghĩa là chính sách "Ba không" đã được điều chỉnh thành "Bốn không" hay "Ba không, một nếu" – để ngỏ khả năng đối tác chiến lược với Mỹ nếu Trung Quốc xâm lược Việt Nam. Việt Nam đã gửi cho Trung Quốc tín hiệu "làn ranh đỏ" như một phần của chiến lược phòng ngừa tại Biển Đông.

Nguyễn Quang Dy

Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 04/01/2019

Nguyễn Quang Dy, một nhà ngoại giao đã nghỉ hưu và là Harvard Nieman Fellow (1993), là nhà nghiên cứu độc lập và nhà báo tự do tại Hà Nội. Một phiên bản tiếng Anh của bài viết đã được đăng trên Yale Global.

Dịp Chúa Giáng sinh và Năm mới đang tới gần là cơ hội tốt để nhìn lại năm cũ và chuẩn bị năm mới. Trong năm 2019, nhu cầu đối tác chiến lược Việt-Mỹ cấp bách hơn khi đối đầu Viêt-Trung tại Bãi Tư Chính đã tạo ra một cuộc khủng hoảng mới tại Biển Đông.

Trung Quốc đã cho tầu thăm dò HD-8 và nhiều tàu chiến vũ trang 4 lần xâm phạm vùng biển Việt Nam

Từ 4/7 đến 24/10/2019, Trung Quốc đã cho tầu thăm dò HD-8 và nhiều tàu chiến vũ trang 4 lần xâm phạm vùng biển Việt Nam, xô đẩy Hà Nội về phía Mỹ. Ông Nguyễn Phú Trọng định đi thăm Mỹ để tìm kiếm sự hỗ trợ và nâng quan hệ lên đối tác chiến lược, nhưng việc đó vẫn chưa thành. Đây là một di sản của năm 2019 để lại cho năm 2020 như một khoản nợ chiến lược.

Quá ít và quá muộn 

Trong dịp họp cấp cao Trump-Kim tại Hà Nội (2/2019), ông Trump đã mời ông Trọng đến thăm Washington, dự kiến để thảo luận vấn đề Biển Đông và đối tác chiến lược Việt-Mỹ. Nhưng kế hoạch đi thăm Mỹ của ông Trọng vào tháng 7 và 10 năm 2019 không khả thi vì lý do sức khỏe hoặc vì Trung Quốc phản ứng. Trong khi đó, ông Trump phải đối phó với nguy cơ bị Hạ Viện bỏ phiếu phế truất trong khi Quốc Hội ngày càng bị phân hóa sâu sắc.

Cuối năm 2019, nhiều người lo ngại rằng Việt Nam đối phó khó khăn trước mối đe dọa của Trung Quốc và không nâng cấp quan hệ Việt-Mỹ lên đối tác chiến lược sẽ khuyến khích Trung Quốc hành động liều lĩnh hơn tại Biển Đông. Chuyến thăm Việt Nam của Bộ trưởng Quốc phòng Mark Esper nhằm củng cố thêm lòng tin cho Việt Nam và ASEAN trước những hành động xâm lấn ngày càng trắng trợn của Trung Quốc tại Biển Đông.

Trong diễn văn tại Học viện Ngoại giao Việt Nam (20/11/2019), ông Mark Esper đã bày tỏ quan điểm cứng rắn hơn với Trung Quốc và ủng hộ Việt Nam : "Mỹ kiên quyết chống lại sự đe dọa của bất cứ nước nào áp đặt chủ quyền lãnh thổ hay hàng hải, và kêu gọi chấm dứt sự bắt nạt và các hành động phi pháp khác tác động tiêu cực đến các nước ASEAN ven biển… Chúng tôi sẽ tiếp tục ủng hộ cố gắng của các nước đồng minh và đối tác, đặc biệt là của Việt Nam, nhằm đảm bảo tự do hàng hải và cơ hội phát triển kinh tế trong toàn khu vực…".

Các chuyên gia cho rằng điều đó là cần thiết, nhưng "quá ít và quá muộn" (too little, too late) vì Mỹ đã để cho Trung Quốc trỗi dậy làm chủ Biển Đông. Lòng tin chiến lược của các nước khu vực vào Mỹ đã bị xói mòn qua thực tiễn, trong khi Trung Quốc thấy đủ mạnh để thách thức Mỹ và tìm cách gạt Mỹ ra khỏi Biển Đông như cái ao riêng của mình. Về lâu dài, Mỹ cần quay lại với TPP-12, nhưng trước mắt Mỹ và Việt Nam đang tăng cường hợp tác về năng lượng, như các dự án điện khí Sơn Mỹ tại Bình Thuận (trị giá 5 tỷ USD) để giảm thiểu thâm hụt thương mại Việt-Mỹ và sự lệ thuộc quá nhiều của Việt Nam vào Trung Quốc.

Trong bối cảnh đó, Việt Nam vẫn theo đuổi chính sách quốc phòng "ba không" (không có căn cứ quân sự nước ngoài, không liên minh quân sự, không liên kết với nước này để chống nước khác) mặc dù chính sách đó cần xem xét lại. Ngày 25/11/2019, Việt Nam công bố Sách trắng Quốc phòng mới, nhấn mạnh định hướng "Hòa bình và Tự vệ" bằng "Hợp tác và Đấu tranh", có đề cập đến căng thẳng tại Biển Đông. Nhưng sau 10 năm, chính sách "ba không" nay được điều chỉnh thành "bốn không" chưa đáp ứng tương xứng với tình thế mới.

Nói cách khác, đó không phải là điều chỉnh chiến lược (lâu dài) mà chỉ là điều chỉnh chiến thuật (trước mắt) để đối phó tình huống. Có thể hiểu chính sách "bốn không" là "ba không một nếu", để ngỏ khả năng hợp tác chiến lược với các nước (như Mỹ) nếu Việt Nam bị nước khác (như Trung Quốc) tấn công xâm lược. Sau 10 năm mà Sách Trắng Quốc phòng Việt Nam chỉ có thế đã làm nhiều người thất vọng. Điều đó có thể lý giải vì sao đến nay Mỹ và Việt Nam chưa nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược hay đối tác chiến lược toàn diện.

Theo Lê Hồng Hiệp (ISEAS), việc bổ sung nguyên tắc "không sử dụng hay đe dọa sử dụng vũ lực" vào chính sách ba không là không cần thiết, làm loãng thông điệp chính và tạo ra sự hiểu lầm về chính sách quốc phòng của Việt Nam. Một số nhà bình luận (như Bill Hayton) cho rằng nguyên tắc mới này mâu thuẫn với mục đích của chương trình hiện đại hóa quân đội cũng như nhiệm vụ chính của các lực lượng vũ trang Việt Nam (1).

Các nhà ngoại giao có thể lập luận rằng điều quan trọng là thực chất chứ không phải là câu chữ, và có thể kể ra một loạt chương trình hợp tác quốc phòng tốt đẹp giữa Mỹ và Việt Nam. Nhưng điều đó chỉ đúng một nửa và chưa lý giải được tại sao lại không dám gọi tên đúng thực chất, và tại sao Việt Nam lại bỏ 15 hoạt động giao lưu quốc phòng với Mỹ (năm 2019). Chỉ có thể lý giải là do lòng tin chiến lược chưa đủ và hợp tác chiến lược còn chập chững. Việt Nam không muốn làm mất lòng Trung Quốc và nội bộ còn bất đồng (như tay phải, tay trái).

Đã đến lúc Việt Nam cần xem xét lại một cách nghiêm túc và điều chỉnh chiến lược một cách thực chất, trước mắt tập trung vào hai mục tiêu chính là cải cách thể chế trong nước và quốc tế hóa tranh chấp tại Biển Đông. Trong khi "định hướng xã hội chủ nghĩa" có thể cản trở sự phát triển và hội nhập quốc tế, thì chính sách quốc phòng "ba không" có thể cản trở việc bảo vệ chủ quyền và an ninh quốc gia. Nếu Việt Nam định gửi cho Trung Quốc một thông điệp về "làn ranh đỏ" tại Biển Đông thì thông điệp đó vẫn chưa đủ mạnh vì thiếu sự răn đe của Mỹ.

Theo Fareed Zakaria (CNN) "đồng thuận mới" của Mỹ về Trung Quốc gồm ba điểm chính. Một là thừa nhận chủ trương cộng tác (engagement) với Trung Quốc đã thất bại vì không tác động được vào chuyển biến nội bộ và thái độ đối ngoại của họ. Hai là chính sách đối ngoại của Trung Quốc hiện nay là hiểm họa lớn nhất đối với lợi ích của Mỹ và trật tự thế giới dựa trên luật lệ. Ba là tích cực đối đầu với đe dọa của Trung Quốc sẽ tốt hơn là cộng tác như trước đây (2).

Theo Yoji Koda (cựu tư lệnh hải quân Nhật), Việt Nam tuy yếu hơn nhưng có thể vô hiệu hóa các cứ điểm mạnh của Trung Quốc trên đảo Woody (ở Hoàng Sa) bằng cách triển khai các tàu ngầm Kilo để phong tỏa đường tiếp tế hậu cần cho đảo. Bờ biển dài của Việt Nam cũng tiện cho việc bố trí tên lửa đối đất và đối hạm để phong tỏa các căn cứ trên đảo Woody và Hải Nam. Còn Philippines cũng có thể bố trí tên lửa trên đảo Palawan để khống chế các cứ điểm Trung Quốc trên các đảo Trường Sa. Nếu các nước yếu hơn làm được điều đó thì các cứ điểm mạnh của Trung Quốc tại Biển Đông sẽ trở thành "đàn ếch bất lực trước những con rắn" (3).

Tiến thoái lưỡng nan

Có lẽ đã đến lúc Việt Nam cần bỏ tầm nhìn lỗi thời về "định hướng xã hội chủ nghĩa", vì nó chỉ hậu thuẫn cho tham nhũng và làm thất bại các doanh nghiệp nhà nước, làm cho nền kinh tế thị trường còn non trẻ hoạt động thiếu hiệu quả, và làm cho Việt Nam tụt hậu so với các nước láng giềng. Tháng 5/2019, ông Nguyễn Phú Trọng đã công khai đặt ra vấn đề cải cách chính trị và chấp nhận khu vực tư nhân làm đầu tàu kinh tế để giúp Việt Nam tránh nguy cơ kép về "bẫy thu nhập trung bình" và hệ lụy của chiến tranh thương mại Mỹ-Trung.

Về thương mại, Việt Nam tuy có lợi nhưng dễ thành nạn nhân của chiến tranh thương mại Mỹ-Trung vì các nước khác lợi dụng Việt Nam làm nơi trung chuyển hàng hóa để trốn thuế Mỹ. Sau khi ông Trump bất ngờ cáo buộc Việt Nam "gần như là kẻ lợi dụng tồi tệ nhất" và "thậm chí còn tệ hơn cả Trung Quốc", tháng 7/2019 Bộ Thương mại Mỹ đã đánh thuế 400% lên sản phẩm thép của Việt Nam có xuất xứ từ Hàn Quốc và Đài Loan hoặc Trung Quốc. Gần đây, Việt Nam đã tham gia hai hiệp định thương mại tự do : CPTPP (3/2018) và EVFTA (6/2018). Tuy các hiêp định này sẽ giúp Việt Nam tiếp cận tốt hơn thị trường toàn cầu và giúp tăng trưởng GDP, nhưng đòi hỏi Việt Nam cải cách thể chế về công đoàn và nhân quyền.

Theo David Hutt (Diplomat), sau chuyến thăm của Bộ trưởng Thương mại Wilbur Ross (7-9/11/2019), Việt Nam đang tăng cường ngăn chặn hàng Trung Quốc trung chuyển qua Việt Nam để trốn thuế Mỹ, làm tăng thêm thâm hụt thương mại (nay là 40 tỷ USD). Hai vấn đề thâm hụt thương mại và trung chuyển hàng hóa liên quan chặt chẽ với nhau, có thể làm Việt Nam "lợi bất cập hại", nếu để Mỹ trừng phat. Vì vậy, hợp tác năng lượng là một phát triển đúng hướng để giảm thiểu thâm hụt thương mại và sự lệ thuộc vào Trung Quốc về nhiệt điện. Tập đoàn AES đã cam kết xây dựng nhà máy điện khí Sơn Mỹ 2 (trị giá 3,1 tỷ USD) (4).

Trong cuộc khủng hoảng Biển Đông lần trước (5/2014) Trung Quốc đã điều dàn khoan HD-981 với hàng trăm tàu hộ tống xâm phạm vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam, tạo ra một bước ngoặt, xô đẩy Việt Nam lại gần Mỹ. Ông Trọng lúc đó là Tổng bí thư đã đi thăm Mỹ lần đầu tiên (8/2015) và được đón tiếp tại Phòng Bầu Dục, như một cử chỉ tượng trưng. Ông Obama đã khẳng định Mỹ không tìm cách thay đổi chế độ của Việt Nam, và khi đến thăm Việt Nam (5/2016) ông Obama đã quyết định bỏ cấm vận vũ khí sát thương. Nay không phải ngẫu nhiên mà đúng lúc này vợ chồng ông Obama lại sang thăm Việt Nam.

Dưới thời Trump, Chiến lược Quốc phòng của Mỹ (NDS) coi Trung Quốc là đối thủ chính, và chiến tranh thương mại Mỹ-Trung làm quan hệ Mỹ-Việt càng thêm phức tạp. Kế hoạch thăm Mỹ của ông Trọng được thúc đẩy bởi mối đe dọa của Trung Quốc khi họ điều tàu thăm dò HD-8 và nhiều tàu chiến vũ trang quấy nhiễu hoạt động khoan dầu khí của Việt Nam tại mỏ Lan Tây-Lan Đỏ gần bãi Tư Chính. Mỏ này có trữ lượng 45 triệu thùng dầu và 172 tỷ m2 khí, và Bồn Nam Côn Sơn cung cấp 25% nhu cầu năng lượng của Việt Nam.

Trong cuộc đối đầu trên biển lần này, tàu thăm dò HD-8 của Trung Quốc đã 4 lần quay lại khảo sát vùng biển gần bãi Tư Chính và dọc các tỉnh Nam Trung Bộ, mở rộng phạm vi xâm nhập trái phép ra các vùng khác tại Biển Đông. Ngày 3/9, tàu cẩu Lam Kình đã tiến sâu vào vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam gần dự án Cá Voi Xanh (lô 118), chỉ cách đảo Lý Sơn khoảng 30 dặm, và cách bờ biển tỉnh Quảng Nam khoảng 88 cây số. Sẽ không ngạc nhiên nếu một ngày nào đó Trung Quốc điều dàn khoan vào đây để thăm dò dầu khí.

Ngày 18/9/2019, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Cảnh Sảng nói rằng họ có chủ quyền và quyền tài phán tại bãi Tư Chính (tức "Vạn An Bắc"). Trung Quốc đòi Việt Nam phải ngừng khoan dầu khí tại bãi Tư Chính và lên án Việt Nam vi phạm chủ quyền Trung Quốc và hiệp định song phương. Tuyên bố chính thức này của Trung Quốc là hành động xâm lấn trắng trợn, thách thức chủ quyền của Việt Nam tại bãi Tư Chính khi tàu thăm dò HD-8 và các tàu hộ tống của họ tiếp tục xâm phạm vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam.

Trong khi đối đầu tại bãi Tư Chính gia tăng, có tin đồn ExxonMobil định bỏ dự án Cá Voi Xanh, nên chuyến đi Mỹ của ông Trọng càng cấp bách. Dù ExxonMobil rút vì lý do Trung Quốc gây sức ép hay do Việt Nam kéo dài quá trình đàm phán về giá khí, thì điều đó chỉ giúp cho Bắc Kinh có cơ hội gạt Mỹ ra khỏi Biển Đông như cái ao riêng của họ. Nếu ExxonMobil mà rút thật thì việc kiểm soát Biển Đông của Trung Quốc sẽ thành hiện thực.

Nhưng Cá Voi Xanh khác với Cá Rồng Đỏ hợp tác với Repsol của Tây Ban Nha, khác với Lan Tây-Lan Đỏ mà Rosneft của Nga sở hữu 35%, ONGC của Ấn Độ sở hữu 45%, và PVEP của Việt Nam sở hữu 20%. Cá Rồng Đỏ nằm trên thềm lục địa của Việt Nam và nằm trong "đường Chín đoạn", cách Vũng Tàu 400 km, nhưng Cá Voi Xanh nằm sâu trong vùng đặc quyền kinh tế Việt Nam và nằm ngoài "đường Chín đoạn", cách bờ biển Quảng Nam có 88 km. Trung Quốc không thể bắt nạt Mỹ như Tây Ban Nha và ExxonMobil không phải là Repsol. Trữ lượng của Cá Voi Xanh lớn gấp ba lần Lan Tây-Lan Đỏ mà nay được coi là mỏ dầu khí có đóng góp tốt nhất cho Việt Nam, với 48,5 tỷ m2 khí và 18,5 triệu thùng dầu thô.

Về tư duy chiến lược, một số chuyên gia cho rằng dự án Cá Voi Xanh có ý nghĩa răn đe chiến lược còn lớn hơn cả mấy tàu ngầm Kilo mua của Nga. Lúc này, sự có mặt của ExxonMobil có ý nghĩa chiến lược sống còn nên Việt Nam cần tìm mọi cách giữ họ ở lại. Việc đàm phán quá lâu về giá khí của Cá Voi Xanh và xem xét quá lâu về thủ tục chấp thuận có thể xô đẩy ExxonMobil phải cân nhắc đến khả năng rút, mà điều đó chỉ có lợi cho Trung Quốc. Đó là bối cảnh phức tạp đang đặt Việt Nam vào tình thế "tiến thoái lướng nan" (catch-22).

Mấy lời cuối

Trên thực tế, Việt Nam đã có quan hệ "đối tác chiến lược" với 16 nước trong đó có Nga, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản, Nam Hàn, và một số nước ASEAN, và "đối tác toàn diện" với 14 nước trong đó có Mỹ, Canada, Myanmar. Tuy "đối tác chiến lược" về nguyên tắc cao hơn "đối tác toàn diện" về quy chế ngoại giao và mức độ hợp tác quốc phòng, nhưng trên thực tế đó chỉ là những khái niệm tương đối khác nhau về "thuật ngữ", trong khi các "đối tác chiến lược toàn diện" như Nga, Trung Quốc, Ấn Độ quan trọng hơn với Việt Nam.

Bộ trưởng Quốc phòng Ngô Xuân Lịch và người đồng cấp phía Mỹ Mark Esper tại lễ đón chính thức sáng 20/11. Ảnh : Reuters.

Nhưng có một nghịch lý là chẳng có đối tác chiến lược nào dám đứng lên chống lại Trung Quốc khi Việt Nam bị bắt nạt tại bãi Tư Chính. Chỉ có Mỹ là nước duy nhất bênh vực Việt Nam về ngọai giao trong vụ đối đầu này, tuy chưa phải là đối tác chiến lược. Việt Nam dễ bị tổn thương trước sự đe dọa của Trung Quốc, nên sẽ hợp lý nếu Việt Nam trở thành đối tác chiến lược của Mỹ. Nhưng bước phát triển tất yếu này đã bị trì hoãn đến tận bây giờ vì Việt Nam vẫn lo ngại Trung Quốc phản ứng. Mối đe dọa của Trung Quốc không chỉ bao trùm lên Biển Đông mà còn lên cả dòng sông Mekong và các nơi xung yếu khác quanh Việt Nam.

Thế giới đang thay đổi bất thường và khó lường, nên Việt Nam cần phản ứng linh hoạt với tư duy chiến lược đột phá nhằm tháo gỡ ách tắc và bước đi chập chững hiện nay, để thoát khỏi ngã ba đường. Trước mắt, có ba ưu tiên chiến lược hàng đầu : Một là cải cách thể chế và dân chủ hóa để tháo gỡ ách tắc và phát huy nội lực ; hai là thúc đẩy đối tác chiến lược với Mỹ ; ba là quốc tế hóa tranh chấp Biển Đông và kiện Trung Quốc để tranh thủ quốc tế. Đó là ba mục tiêu chiến lược cơ bản có thể bổ xung cho nhau, giúp Việt Nam phát huy tốt hơn vai trò chủ tịch ASEAN và ủy viên không thường trực Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc trong năm 2020.

Theo Bloomberg (12/12/2019) Trump đã ký duyệt thỏa thuận thương mại Mỹ-Trung giai đoạn một, theo đó Mỹ sẽ giảm 50% thuế trên 360 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc và không đánh thuế thêm 156 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc (sau 15/12/2019). Đổi lại, Trung Quốc thỏa thuận sẽ mua 200 tỷ USD hàng Mỹ trong 2 năm, trong đó có 50 tỷ USD mua nông sản. Tuy đảng Dân Chủ và một số nghị sỹ Cộng Hoà (như Thượng nghị sĩ Marco Rubio) chỉ trích thỏa thuận này, nhưng thị trường chứng khoán phản ứng tích cực : chỉ số Dow Jones và S&P 500 tăng 0,8%. Tuy trước mắt Trump và Tập đều cần một thỏa thuận thương mại để tuyên bố "thắng" nhằm đối phó với sức ép kinh tế và chính trị, nhưng về lâu dài Mỹ-Trung vẫn đối đầu, vừa đánh vừa đàm.

Trong bối cảnh đó, Đối thoại Chính sách Quốc phòng Việt-Mỹ tại Washington (11/12/2019) là một cơ hội tốt, nhưng còn quá sớm để hai bên thay đổi nguyên trạng. Một là lãnh đạo hai nước chưa thực sự sẵn sàng, vì đang đối phó với các vấn đề khác cấp bách hơn. Hai là ASEAN và các nước Đông Á khác vẫn lo sợ và không muốn làm mất lòng Trung Quốc. Ba là khủng hoảng Biển Đông lại trùng xuống và Trung Quốc là bậc thầy về cờ vây nên muốn duy trì căng thẳng tại Biển Đông trong "vùng xám" nhằm gạt ảnh hưởng của Mỹ. Vì vậy, Trung Quốc coi khủng hoảng Biển Đông là "vấn đề nhỏ" nhưng đối với Việt Nam là "vấn đề lớn". Việt Nam đang cô đơn nên vẫn phải theo đuổi chính sách cân bằng để giữ nguyên trạng tạm thời. 

Nguyễn Quang Dy

Nguồn : viet-studies, 15/12/2019

Chú thích

(1) New White Paper Reveals Little Change to Vietnam’s Defence Policy, Le Hong Hiep, ISEAS,  December 10, 2019

(2) The New China Scare, Fareed Zakaria, Foreign Affairs, December 6, 2019

(3) Japan’s Options in the South China Sea, Yoji Koda, Diplomat, December 9, 2019

(4) Vietnam struggles to stay a trade war winner, David Hutt, Asia Times, December 10, 2019

Tham khảo

1. Dân chủ hóa để bảo vệ chủ quyền đất nước trường tồn, Vũ Ngọc Hoàng trả lời p/v RFI, 25/10/2019

2. Can Vietnam Be America’s New Ally Against China ?, Anders Corr, National Interest, November 7, 2019

3. What does the US want from China ? What is its endgame ? David Grossman, RAND, November 8, 2019

4. US Perspectives on The South China Sea in An Era of Strategic Competition, Rebecca Strating, Australian Institute of International Affairs, November 25, 2019

5. US-China rivalry puts Vietnam in a no-win bind, David Hutt, Asia Times, December 4, 2019

6. Vietnam Draws Lines in the Sea, Huong Le Thu, Foreign Policy, December 6, 2019

7. Is China Planning To Incite A People’s War To Dominate The South China Sea ? James Holmes, National Interest, December 13, 2019

8. Winners and losers in Trump’s phase one China trade deal, Heather Long, Washington Post, December 14, 2019

Món quà mới của Nguyễn Phú Trọng dành tặng cho nước Mỹ trước khi ông ta có mặt ở Washington vào mùa hè năm 2019, và cũng là món quà của Donald Trump tặng lại chính thể Việt Nam, đang lộ dần hình bóng của nó : quan hệ đối tác chiến lược.

Quan hệ Mỹ Việt : Tổng thống Mỹ Donald Trump và Tổng bí thư - Chủ tịch Nguyễn Phú Trọng - Ảnh minh họa

Ngày 3/4/2019, một số quan chức cấp thứ trưởng của Mỹ và Việt Nam đã tổ chức hội thảo mang tên "Việt- Mỹ : Hướng đến hợp tác chiến lược" tại Trung Tâm Chiến lược & Nghiên Cứu Quốc tế CSIS ở thủ đô Washington.

Có thể xem hội thảo trên là một trong số hiếm hoi hoặc là lần đầu tiên hai bên bàn về chủ đề không còn là chuyện giỡn chơi hay trả treo mặc cả này. Đối với chính thể Việt Nam, bây giờ không còn là lúc ngả ngớn õng ẹo đu dây giữa Mỹ và Trung Quốc nữa, mà Hà Nội đang bị ‘đồng chí tốt’ ép bật khỏi những giếng dầu ở Biển Đông khiến ngân sách - vốn đang tồi tệ - càng nguy khốn hơn.

Không chỉ Việt Nam, mà cả Mỹ cũng bị đe dọa một cách rõ rệt bởi Trung Quốc tại Biển Đông. Sau đại hội 19 của Đảng cộng sản Trung Quốc, Tập Cận Bình đã lớn lên thành một "tư tưởng" được ghi trong điều lệ đảng, vượt hơn cả Đặng Tiểu Bình trước đây và có thể bắt đầu sánh ngang với "tư tưởng Mao".

Độc tôn cá nhân lại dẫn đến nguy cơ bá quyền nước lớn. Rất nhiều khả năng là sau đại hội 19, Tập Cận Bình sẽ vươn tay thọc sâu vào Biển Đông, với mục tiêu gần nhất là "đánh úp" quần đảo Trường Sa của Việt Nam, khống chế quân cảng Cam Ranh để vô hiệu hóa tàu Mỹ hoạt động tại cảng này, phát triển tầm tác chiến tại Biển Đông và biến vùng biển này thành một kiểu "trạm thu phí" của Trung Quốc đối với tàu bè chở hàng hóa của các nước.

Nguy cơ chiến tranh trên Biển Đông không còn là dự báo nữa, mà có thể trở thành hiện thực vào bất kỳ năm nào sau năm 2017.

Để bảo vệ an ninh hàng hải và phòng vệ, Hoa Kỳ đang và sẽ phải triển khai hướng tiếp cận mới về Biển Đông, mà đặc trưng nổi bật nhất là tính chất thường xuyên và nhịp độ cao hơn so với trước đây.

Cũng là để Việt Nam có thể bám vào đặc trưng mới này, ít nhất cho tới lúc nào mục tiêu khai thác dầu khí để bồi hoàn cho một nền ngân sách rỗng ruột của Việt Nam vẫn còn bị Trung Quốc thẳng tay cấm đoán.

Không còn lựa chọn nào khác, hiện thời Mỹ là đối trọng duy nhất của Trung Quốc mà Việt Nam buộc phải dựa vào.

Mặc dù chỉ là một hội thảo mang tính tiền đề và chưa có gì là chắc chắn, nhưng "Việt- Mỹ : Hướng đến hợp tác chiến lược" vẫn có tính tin cậy khi có mặt Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ phụ trách các vấn đề an ninh khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương Randall Schriver. Theo Randall Schriver,Washington hy vọng có thể đạt được thỏa thuận với phía Hà Nội về chuyến thăm Việt Nam trong năm nay của một hàng không mẫu hạm Mỹ, và những chuyến thăm như thế sẽ trở nên là một nét thường xuyên trong mối quan hệ ngày càng thân thiết giữa hai quốc gia từng là cựu thù trước đây.

Randall Schriver nhắc lại chuyến thăm Việt Nam đầu tiên của tàu sân bay USS Carl Vinson vào tháng 3 năm ngoái. Đó là chuyến thăm đầu tiên của một hàng không mẫu hạm Mỹ đến Việt Nam kể từ khi cuộc chiến kết thúc vào năm 1975.

Như vậy, khả năng một hàng không mẫu hạm cũa Mỹ lần thứ hai hiện diện ở Việt Nam đang được hiện thực hóa khá nhanh chóng. Điểm hiện diện vẫn có thể ở Đà Nẵng - nơi đang được đồn đoán là Việt Nam sẽ dành cho Mỹ đặt ‘căn cứ hậu cần’ ở đó.

Cảng Đà Nẵng lại rất gần mỏ khí Cá Voi Xanh ở vùng Quảng Nam, Quảng Ngãi - có trữ lượng đến 150 tỷ mét khối và hứa hẹn mang về đến 60 tỷ USD, nhưng cho tới nay vẫn bị Ttrung Quốc gây sức ép không cho Việt Nam cùng đối tác là Tập đoàn Dầu khí Mỹ ExxonMobil khai thác.

Thường Sơn

Nguồn : VNTB, 06/04/2019

Những cái nhìn khác nhau của người Việt hải ngoại về đối tác chiến lược Việt-Mỹ

Cuối tháng hai 2019, nhân chuyến đi đến Việt Nam đàm phán với Bắc Triều Tiên, Tổng thống Mỹ Donald Trump mời Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng sang thăm Hoa Kỳ trong năm nay.

Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo (trái) hội kiến Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Phạm Bình Minh tại Bộ Ngoại giao ở Hà Nội, ngày 9 tháng 7, 2018.

Ngày 3/4/2019, một số quan chức Mỹ, Việt sẽ tổ chức hội thảo về hợp tác chiến lược Mỹ-Việt tại thủ đô nước Mỹ.

Cộng đồng người Việt hải ngoại nhìn khả năng quan hệ Việt-Mỹ sắp tới đây được nâng lên mức chiến lược như thế nào ?

Góc nhìn của người Việt hải ngoại

Góc nhìn của người Việt hải ngoại khá khác nhau về quan hệ Việt-Mỹ, thay đổi từ nhận xét tích cực cho đến xem việc đó là điều chỉ làm lợi cho Đảng Cộng sản cầm quyền mà thôi.

Từ bang Maine, Giáo sư Ngô Vĩnh Long, khoa lịch sử tại Đại học Maine nói với đài RFA :

"Tôi thấy đối tác chiến lược với Mỹ rất quan trọng. Đặc biệt hiện nay Trung Quốc càng ngày càng lấn tới ở Biển Đông".

Như vậy Giáo sư Long đặt quan hệ ngoại giao Mỹ-Việt trong bối cảnh phải kềm chế Trung Quốc tại khu vực Đông Nam Á. Tuy nhiên ông cũng nêu lên một sự lo lắng rằng nếu Việt Nam chỉ đơn phương làm chuyện xích lại gần với Mỹ trong khu vực Đông Nam Á thì sẽ phải hứng chịu nhiều áp lực từ Bắc Kinh. Ông cho rằng Việt Nam nên tập hợp các nước Đông Nam Á để thực hiện mục đích của mình.

Ông Nguyễn Gia Kiểng, người thành lập một tổ chức chính trị của người Việt hải ngoại là Tập hợp dân chủ đa nguyên, cũng có nhận xét tích cực về sự xích lại gần nhau giữa hai nước Mỹ, Việt :

"Việc chế độ cộng sản Việt Nam tìm cách thắt chặt quan hệ ngoại giao với Hoa Kỳ là một dấu hiệu tốt thôi, mặc dù Việt Nam vẫn còn lệ thuộc Trung Quốc nhiều lắm. Mình có thể nhận định là họ có cố gắng xích lại gần với Mỹ, giảm sự lệ thuộc vào Trung Quốc".

Cũng trong nhóm có nhận xét tích cực về sự phát triển quan hệ Mỹ Việt là luật sư Vũ Đức Khanh, từ Canada.

"Mối quan hệ đó trải qua nhiều khó khăn, tuy nhiên hai bên đã có những quyết tâm chính trị rất cao, để nâng quan hệ lên tầm chiến lược, đây nó cũng phù hợp với nguyện vọng và quyền lợi của hai nước".

Bình luận về sự trở ngại về thể chế trong mối quan hệ này, giữa một bên là nhà nước cộng sản, bên kia vốn là nơi dẫn đầu các cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa cộng sản, Luật sư Vũ Đức Khanh thấy không có trở ngại nào, thậm chí ông nhận xét rằng chế độ và xã hội Việt Nam hiện nay không còn mang tính chất cộng sản nữa mặt dù vẫn là một chế độ độc tài.

Ông Vũ Đức Khanh ủng hộ sự phát triển quan hệ ngoại giao Việt-Mỹ lên mức chiến lược.

Cùng ủng hộ việc phát triển mối quan hệ này là ông Đoàn Viết Hoạt, cựu tù chính trị Việt Nam hiện sống tại Mỹ :

"Tôi ủng hộ việc nâng quan hệ này lên mức chiến lược dù rằng chế độ hiện nay tại Việt Nam vẫn là chế độ cộng sản, vì chuyện này tốt cho Việt Nam. Tôi nghĩ dù là cộng sản hay quốc gia thì với cái vị trí địa chiến lược của Việt Nam, lúc nào cũng cần Mỹ như là một siêu cường".

Ông Đoàn Viết Hoạt cho rằng vì là mang tên cộng sản nên các nhà lãnh đạo Việt Nam cũng khó lòng lên tiếng đối đầu trực diện với Trung Quốc, nên quan hệ chiến lược với Mỹ càng quan trọng hơn.

Từ một góc nhìn khác, ông Phạm Dương Đức Tùng, sống tại Pháp cho rằng quan hệ đối tác chiến lược Mỹ-Việt chỉ là một trò chơi lừa bịp, một bên là chính quyền ông Donald Trump ra rả tuyên bố muốn tiêu diệt chủ nghĩa xã hội trên thế giới, còn một bên là Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam luôn đeo lá bùa hộ mạng 4 tốt mười sáu chữ vàng với Trung Quốc để sống còn.

Ông Tùng nhấn mạnh là Việt Nam mong muốn hội nhập mậu dịch với thế giới nhưng lại sợ nguy cơ Đảng Cộng sản đối diện với nguy cơ sống còn.

Cũng nhấn mạnh đến sự lo ngại về vai trò của Đảng Cộng sản bị mất đi, là ông Lý Thái Hùng, sống tại Mỹ, hiện là Tổng bí thư đảng Việt Tân :

"Tôi nghĩ là việc cộng sản Việt Nam ngày hôm nay tìm cách tiếp cận với Mỹ để giải quyết vấn đề Biển Đông, kể cả tạo cái thế tay ba với Hoa Kỳ và Trung Quốc, là để duy trì quyền lợi của đảng Cộng sản, sự tồn tại của họ trên đất nước Việt Nam".

Tuy vậy ông Lý Thái Hùng cũng có nhận xét giống ông Ngô Vĩnh Long là những người lãnh đạo Việt Nam hiện nay đang tìm cách sử dụng Mỹ để giải quyết vấn đề Biển Đông, và điều này đang gặp thuận lợi vì Mỹ cũng đang tìm kiếm sự ủng hộ để chống lại Trung Quốc, nhưng việc này còn phụ thuộc vào Trung Quốc nữa, ông Lý Thái Hùng nhấn mạnh.

Ông Nguyễn Đình Hùng, Tổng thư ký Liên đoàn lao động Việt, sống tại Úc thì không nói rằng ông chống hay không chống quan hệ đối tác chiến lược Việt Mỹ, mà lại nói đến việc dùng quan hệ đó để thúc ép Việt Nam thực hiện những cam kết :

"Quan điểm của Liên đoàn Lao động Việt là trong đối tác chiến lược phải có yêu cầu của các đối tác quốc tế phải bắt buộc Việt Nam theo đúng các công ước quốc tế mà họ đã ký".

Ông Nguyễn Đình Hùng nhấn mạnh đến các công ước buộc các quốc gia đã ký phải để cho công nhân của mình quyền thành lập nghiệp đoàn tự do. Ông Nguyễn Đình Hùng cho rằng quyền tự do của người công nhân rất là quan trọng vì họ tạo ra của cải cho quốc gia về lâu dài.

Cũng nhấn mạnh đến việc phát triển lâu dài, ông Nguyễn Gia Kiểng cho rằng có thể chính quyền hiện nay của ông Donald Trump lơ là với các vấn đề dân chủ hóa, nhưng ông ví chính quyền này như một dầu ngoặc đơn, rồi sẽ phải khép lại, Việt Nam vẫn phải có dân chủ hóa mới có thể có quan hệ bền lâu với nước Mỹ.

Kính Hòa

Nguồn : RFA, 02/04/2019