Thông Luận

Kim Bảo Tỷ, của Triều Nguyễn, đã trở về Việt Nam sau 70 năm lưu lạc tại Pháp.

Mặt trên ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" - Bộ Văn hóa- Thể thao- Du lịch Việt Nam

Ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" là ấn đẹp nhất và có giá trị nhất trong số 85 Kim Ngọc Bảo Tỷ của hoàng đế và vương hậu Triều Nguyễn hiện lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia (02 kim bảo đời Quốc chúa Nguyễn Phúc, còn lại là của 9 đời vua và vương hậu triều Nguyễn).

Mặt dưới ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo". Bộ Văn hóa-Thể thao-Du lịch

Mặt dưới ấn khắc 4 chữ Hán kiểu triện : 皇帝之寶 (Hoàng Đế Chi Bảo). Mặt trên ấn có núm hình con rồng, hai bên khắc 2 dòng chữ Hán : "Minh Mạng tứ niên nhị nguyệt sơ tứ nhật cát thời chú tạo" (Ấn được thực hiện vào giờ tốt ngày mùng 4 tháng 2 Minh Mạng thứ IV (15/3/1823) và "Thập thành hoàng kim trọng nhị bách bát thập lạng cửu tiền nhị phân" (Ấn đúc bằng vàng 10 tuổi nặng 280 lạng 9 chỉ 2 phân, tương đương 10,78 kg).

Vậy tại sao lại có sự kiện hồi hương đệ nhất bảo vật của Triều Nguyễn này ?

Ngày 30/8/1945, trên lầu Ngọ Môn, Kinh thành Huế, Hoàng đế Bảo Đại thoái vị trước đại diện của Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là Bộ trưởng Bộ Tuyên truyền Trần Huy Liệu và Bộ trưởng không bộ Cù Huy Cận, thân phụ của tôi. Tại lễ thoái vị, Hoàng đế Bảo Đại đã trao cho hai vị đại diện của nền Cộng hòa đầu tiên của Việt Nam ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" và kiếm "Khải Định Niên chế" (啟定年製), hai bảo vật tượng trưng cho vương quyền của Triều Nguyễn. Nói cách khác, cặp ấn – kiếm này là thuộc sở hữu của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và hiện thuộc sở hữu của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam với tư cách kế tục Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (sau đây gọi là Nhà nước Việt Nam).

Vua Bảo Đại (áo dài, khăn xếp) trao ấn "Kim Bảo Tỷ" và kiếm "Khải Định Niên Chế" cho đại diện Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là Bộ trưởng Tuyên truyên Trần Huy Liệu (đang nâng thanh kiếm) và Bộ trưởng không Bộ Cù Huy Cận (đứng bên tay trái Bộ trưởng Trần Huy Liệu) tại lễ thoái vị trên Ngọ Môn, Kinh thành Huế ngày 30/8/1945.

Ảnh chụp Hoàng gia và Hội đồng quan lại tại điện Kiến Tung (Kinh thành huế) trong ngày Hoàng đế Bảo Đại tuyên chiếu thoái vị 25/8/1945

Trong kháng chiến chống Pháp tái xâm lược, cặp ấn – kiếm được Chính phủ Việt Nam chôn giấu và bị quân đội Pháp phát hiện. Sau đó, vào ngày 8/3/1952, Pháp đã tổ chức lễ trao lại cặp quốc bảo này cho Bảo Đại trong tư cách Quốc trưởng Quốc gia Việt Nam.

Ngày 8/3/1952, Pháp đã tổ chức lễ trao lại cặp quốc bảo này cho Bảo Đại trong tư cách Quốc trưởng Quốc gia Việt Nam.

Ngự lâm quân nâng ấn và kiếm tại Lễ trao lại ấn và kiếm cho Quốc trưởng Quốc gia Việt Nam Bảo Đại (khiếm diện) tại Hà Nội ngày 8/3/1952. Ảnh : Paris Match

Năm 1953 chiến tranh trở nên ác liệt, Bảo Đại không dám đem cặp ấn – kiếm về Huế nên đã nhờ thứ phi Mộng Điệp mang sang Pháp và giao Nam Phương Hoàng hậu và Hoàng tử Bảo Long giữ. Sau này, vào những năm 1980, Bảo Đại đã kiện Bảo Long ra tòa án Pháp để đòi lại cặp ấn - kiếm. Tòa đã xử Bảo Đại được giữ ấn và Bảo Long được giữ kiếm. Sự tích của cặp quốc bảo này đã được tôi thuật lại trong các bài viết "Kỳ án ấn và kiếm tại lễ thoái vị của vua Bảo Đại", gồm 2 kỳ đăng trên Đài Tiếng nói Hoa Kỳ các ngày 2 và 3/9/2020 và "Việt Nam : Bảo tàng Huế tái hiện sai sự kiện Vua Bảo Đại thoái vị ?, đăng trên BBC News tiếng Việt, 1/9/2022.

Sau khi Bảo Đại mất vào năm 1997, ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" nằm trong tay bà Monique Baudot, người vợ Pháp của Bảo Đại. Sau khi bà Monique Baudot qua đời vào năm 2021, những người thừa kế của bà đem ấn vàng đi đấu giá.

Vào cuối tháng 10/2022, Nhà bán đấu giá Millon có trụ sở tại Paris, Pháp, thông báo sẽ đấu giá ấn vàng "Kim Bảo Tỷ", tức "Hoàng Đế Chi Bảo", vào ngày 31/10.

Hiện vật được đặt tên Con dấu vàng quý hiếm Kim bảo tỷ của Hoàng đế Minh Mạng (1791-1841), thuộc lô 101 trong tổng số 329 lô trong phiên Bán hàng nghệ thuật Việt Nam tại Millon ở Paris. Dòng chữ in trên mặt ấn. Ảnh : Millon

Về phía Việt Nam, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có công văn đề nghị Bộ Ngoại giao chỉ đạo Đại sứ quán Việt Nam tại Pháp kịp thời làm việc trực tiếp với Nhà đấu giá Millon để xác minh rõ thông tin liên quan đến việc đấu giá ấn vàng (thông tin về chủ sở hữu, tính hợp pháp của 02 cổ vật, giá dự kiến bán, khả năng đàm phán mua trực tiếp không qua đấu giá…) (1).

Mặc dù đánh giá cao phản ứng nhanh của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, tôi cho rằng đề nghị của Bộ này về thăm dò khả năng đàm phán mua ấn "Kim Bảo Tỷ" là không phù hợp vì ấn này, cũng như kiếm "Khải Định niên chế", thuộc sở hữu của Nhà nước Việt Nam như trên đã chứng minh. Điều này có nghĩa hai báu vật này phải được hoàn trả cho Nhà nước Việt Nam dưới hình thức này hay hình thức khác.

Tóm lại, không ai có quyền bán, chuyển nhượng hay chuyển giao hai bảo vật này cho người khác ngoài Nhà nước Việt Nam hoặc tổ chức, cá nhận được Nhà nước Việt Nam ủy nhiệm hoặc bảo trợ. Nắm chắc lý lẽ này, với lòng tự tôn dân tộc và kiến thức pháp luật tiếp nhận từ một Đại học của Pháp, Đại học Paris 1, Panthéon -Sorbonne, tôi đã ngay lập tức tiến hành một cuộc "đấu tranh" quyết liệt và dồn dập nhằm góp phần giành lại ấn vàng cho Nhà nước và nhân dân Việt Nam.

Cụ thể, cuộc "đấu tranh" của tôi được tiến hành theo hai bước sau đây :

Bước 1, ngăn chặn cuộc đấu giá sẽ diễn ra ngày 31/10/2022. Tôi đã ngay lập tức gửi thư tới Nhà đấu giá Millon yêu cầu rút ấn vàng khỏi đấu giá (2), đồng thời gửi kiến nghị tới lãnh đạo Việt Nam (trực tiếp và qua Đại sứ quán Việt Nam tại Pháp và tại Hoa Kỳ) yêu cầu khởi kiện Nhà đấu giá Millon, buộc họ hoàn trả ấn vàng cho Nhà nước Việt Nam và đề nghị Chính phủ Pháp can thiệp theo hướng này (3). Lý lẽ là ấn "Hoàng Đế Chi Bảo" và kiếm "Khải Định niên chế" thuộc sở hữu của Nhà nước Việt Nam vì đã được vua Bảo Đại chuyển giao cho Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại lễ thoái vị ngày 30/8/1945. Cả hai văn bản này được tôi gửi bằng thư điện tử (email) cùng ngày 27/10/2022.

Trong kiến nghị gửi lãnh đạo Việt Nam, tôi viết :

"Điều 2276 của Bộ luật Dân sự Pháp quy định rằng bất cứ ai đánh mất hoặc bị trộm một thứ gì đó đều có thể đòi người chiếm hữu trả lại.

Kể từ khi Luật số 2008-561 ngày 17/6/2008 của Pháp về cải cách thời hiệu dân sự có hiệu lực, vấn đề thời hạn sở hữu trong trường hợp chiếm hữu không ngay tình đối với động sản đã không được văn bản luật nào đề cập đến. Như vậy, khi chủ sở hữu có động sản bị đánh mất hay bị trộm mất mà đòi lại thì người chiếm hữu động sản không ngay tình phải trả lại động sản cho chủ sở hữu.

Căn cứ các quy định trên của Bộ luật dân sự Pháp, Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, với tư cách chủ sở hữu ấn "Kim Bảo Tỷ" (金寶 璽) và kiếm "Khải Định Niên Chế" (啟 定 年 製), cần khẩn trương cử đại diện khởi kiện những người thừa kế của bà Monique Baudot và ông Bảo Long ra trước tòa án có thẩm quyền của Pháp để yêu cầu họ hoàn trả hai báu vật này cho Nhà nước Việt Nam.

Bên cạnh đó, Chính phủ Việt Nam có thể đề nghị Chính phủ Pháp giúp đỡ để ấn và kiếm này sớm được hoàn trả cho Nhà nước Việt Nam. Giải pháp ngoại giao này cũng hoàn toàn khả thi dựa trên những hành động thiện chí mới đây của Chính phủ Pháp liên quan đến các cổ vật thuộc các nước vốn là thuộc địa của Pháp. Vào năm 2018, Chính phủ Pháp đã trả lại cho Bénin 26 tác phẩm nghệ thuật thuộc vương quốc Dahomey (Bénin ngày nay). Năm 2000, Thượng viện Pháp đã bỏ phiếu nhất trí thông qua đạo luật trả lại những hiện vật thời thuộc địa cho Bénin và Sénegal".

Bước 2, tạo sức ép pháp lý và dư luận. Tôi gửi thư cho lãnh đạo Việt Nam (bằng email), viết báo và trả lời phỏng vấn các cơ quan truyền thông, cung cấp căn cứ pháp lý và bằng chứng chứng minh quyền sở hữu ấn vàng thuộc về của Nhà nước Việt Nam. Nói cách khác, nếu Nhà đấu giá Millon và những người thừa kế bà Monique Baudot từ chối thừa nhận quyền sở hữu này của Nhà nước Việt Nam thì họ sẽ phải đối đầu với một vụ kiện do Nhà nước Việt Nam tiến hành mà phần thua chắc chắn thuộc về họ (4).

Tóm lại, cuộc đấu tranh pháp lý của tôi là nhằm khẳng định Nhà đấu giá Millon sẽ không bao giờ có thể chuyển nhượng, chuyển giao ấn vàng cho ai khác ngoài Nhà nước Việt Nam hoặc tổ chức, cá nhân được Nhà nước này ủy nhiệm hoặc bảo trợ. Điều này đương nhiên sẽ tạo thuận lợi cho Nhà nước Việt Nam trong việc đàm phán với Nhà đấu giá Millon nhằm hồi hương ấn vàng.

Tuy nhiên, để giải quyết vấn đề một cách ổn thỏa và mau chóng, trong cuộc trả lời phỏng vấn của Bolsa TV ngày 31/10/2022, tôi nói rằng Nhà nước Việt Nam cần tính đến phương thức "à l’amiable", tức thỏa thuận thay vì nhất mực đòi hoàn trả ấn vàng. Cụ thể là Nhà nước Việt Nam trực tiếp hoặc thông qua đại diện của mình bồi thường cho bên đang giữ ấn vàng một khoản tiền nhất định. Tóm lại, Nhà nước Việt Nam, cho dù đây không phải là chuyện mua – bán tài sản, cần cư xử sao không chỉ có lý mà còn có tình, cụ thể là không để những người đang giữ ấn vàng thiệt thòi.

Tại họp báo thường kỳ Quý III của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ngày 9/10 vừa qua, Cục trưởng Cục Di sản văn hóa Lê Thị Thu Hiền cho biết : "Chúng ta tập hợp tất cả hồ sơ pháp lý liên quan, chứng minh nguồn gốc của ấn vàng thuộc về của Nhà nước Việt Nam. Cuối cùng chúng ta đạt được kết quả không phải thông qua đấu giá để hồi hương cổ vật mà thông qua thương lượng và thỏa thuận".

Ông Nguyễn Thế Hồng, Giám đốc Bảo tàng Hoàng gia Nam Hồng, tiếp nhận ấn vàng từ ông Alexandre Millon, Chủ tịch Hãng Millon. VOV.vn

Kết quả là với sự bảo trợ của Chính phủ Việt Nam, ông Nguyễn Thế Hồng, Giám đốc Công ty trách nhiệm hữu hạn Bảo tàng Hoàng gia Nam Hồng (Bắc Ninh), đã chi 6,1 triệu Euro để có được ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" và đưa về Việt Nam. Số tiền này chỉ gấp 2,44 lần giá khởi điểm dự kiến là 2-3 triệu Euro. Trong khi đó, cùng lượt đưa ra đấu giá với ấn vàng vào ngày 31/10/2022, bát vàng Triều Khải Định được Nhà đấu giá Millon bán với giá 680.000 Euro, tức gấp hơn 44 lần so với giá khởi điểm là 15.000 Euro (5) ! Để nói, nếu không khẳng định được quyền sở hữu ấn "Hoàng Đế Chi Bảo" thuộc Nhà nước Việt Nam thì khả năng hồi hương ấn vàng là rất không chắc chắn.

Bát vàng thời vua Khải Định. Ảnh : Millon

Đài Tiếng nói Việt Nam đưa tin : "Phát biểu tại buổi chuyển giao ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" tổ chức ngày 16/11/2023 tại Đại sứ quán Việt Nam tại Pháp, Đại sứ Việt Nam Đinh Toàn Thắng nhấn mạnh quá trình hơn một năm qua thực sự là một thời gian dài đối với nhiều người, từ khi có công bố thông tin về cuộc đấu giá rao bán ấn vàng của Bảo Đại, đến thỏa thuận dừng đấu giá và nguyên tắc chuyển giao ấn song phương, cho đến những thương thảo nhiều ngày để đạt thỏa thuận cụ thể" (6). Như vậy, "nguyên tắc chuyển giao ấn song phương" xác nhận không gì rõ ràng hơn quyền sở hữu ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" thuộc về Nhà nước Việt Nam !

Quyền sở hữu có tính nguyên tắc của Nhà nước Việt Nam đối với ấn vàng còn được thể hiện trong cam kết mà ông Nguyễn Thế Hồng ký với Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Cam kết ghi : "Bên A (Công ty trách nhiệm hữu hạn Bảo tàng Hoàng gia Nam Hồng), cá nhân ông Nguyễn Thế Hồng cam kết và bảo đảm Ấn vàng "Hoàng đế chi bảo" sẽ chỉ chuyển giao cho Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch, trên cơ sở phù hợp với quy định của Điều 43 của Luật Di sản văn hoá, sau một thời gian phù hợp, khi bên A không còn nhu cầu sở hữu, trưng bày, phát huy giá trị tại Bảo tàng Hoàng gia Nam Hồng, Bắc Ninh, Việt Nam. Chi phí chuyển giao bao gồm : chi phí trả cho việc thuê luật sư đàm phán ; chi phí mua Ấn vàng từ nhà đấu giá Millon, Pháp (bao gồm các loại thuế, phí liên quan) ; chi phí đưa ấn vàng về nước (chi phí hải quan, vận chuyển quốc tế)". (7)

Chuyển giao ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" giữa đại diện Hãng đấu giá Millon, Pháp và ông Nguyễn Thế Hồng, Giám đốc Bảo tàng Hoàng gia Nam Hồng, ngày 16/11/2023 tại Đại sứ quán Việt Nam ở Pháp.

Sau khi về đến Việt Nam, ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" được đặt tên "Con dấu vàng quý hiếm Kim bảo tỷ của Hoàng đế Minh Mạng (1791-1841)".

Kết luận lại, việc ấn vàng "Hoàng Đế Chi Bảo" trở về Việt Nam sau 7 thập kỷ lưu lạc tại Pháp không chỉ đánh dấu sự trở lại của một hiện vật lịch sử quý báu mà còn mang theo những giá trị to lớn cho cả Nhà nước và người dân Việt Nam.

Ấn vàng không chỉ là một đối tượng vật chất, mà là biểu tượng sống của lịch sử, văn hóa, nghệ thuật và kiến trúc của dân tộc. Sự trở về của ấn vàng không chỉ là sự phục hồi một mảnh ghép quan trọng trong bức tranh lịch sử mà còn là cơ hội để thế hệ hiện tại và tương lai hiểu rõ hơn về nguồn gốc và bản sắc văn hóa của mình.

Mở ra cánh cửa giao lưu văn hóa, nghệ thuật, và lịch sử, sự trở về của ấn vàng không chỉ là cơ hội cho sự hiểu biết giữa Việt Nam và các quốc gia khác mà còn là bước đi trong việc xây dựng cộng đồng quốc tế hiểu biết và tôn trọng đa dạng văn hóa. Những hoạt động này sẽ tăng cường vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế và giúp thúc đẩy hình ảnh tích cực về đất nước và con người Việt Nam.

Việc hồi hương của ấn vàng không chỉ là niềm tự hào của mỗi người dân Việt về lịch sử và văn hóa phong phú của dân tộc mà còn là nguồn động viên mạnh mẽ cho tinh thần đoàn kết và niềm tin vào tương lai của cộng đồng. Trong bối cảnh thế giới biến động, đây là một bước quan trọng để củng cố lòng yêu nước và tình thần đoàn kết dân tộc. Đồng thời, nó cũng tạo ra một chỗ dựa vững chắc cho Nhà nước Việt Nam trong việc đối mặt với thách thức và cơ hội trên trường quốc tế.

Cuối cùng, tôi tin rằng phụ thân tôi, nhà thơ - kỹ sư Cù Huy Cận và ông Trần Huy Liệu, hai vị Bộ trưởng đã thay mặt Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tiếp nhận sự thoái vị của vua Bảo Đại cùng hai bảo vật tượng trưng cho vương quyền của Triều Nguyễn 78 năm trước, đã có thể ngậm cười nơi chín suối !

Cù Huy Hà Vũ

Nguồn : RFA, 18/11/2023

Chú thích :

1. Bộ Văn hóa thể thao và du lịch lên tiếng trước thông tin đấu giá 2 cổ vật triều Nguyễn tại Pháp, Cổng thông tin điện tử Bộ Văn hóa thể thao và du lịch, ngày 22/10/2022

2. Tiến sĩ Luật Cù Huy Hà Vũ gửi Chủ tịch Nhà đấu giá Millon, Bauxite Việt Nam, 27/10/2022

3. Kiến nghị đòi lại ấn "Kim Bảo Tỷ" và kiếm "Khải Định Niên Chế" cho Nhà nước Việt Nam, Tiếng Dân, 27/10/2022

4. Về vụ bán đấu giá ấn vàng :

- Tiến sĩ Luật Cù Huy Hà Vũ nói về vụ bán đấu giá Ấn Vàng Vua Bảo Đại và chuyến thăm Trung Quốc của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, Bolsa TV 31/10/2022 ; 

- Luật sư Cù Huy Hà Vũ : Việt Nam nên chính thức đòi Pháp hoàn trả ấn và kiếm Triều Nguyễn, BBC News, 1/11/2022 ; 

- Vụ ấn vàng Minh Mạng : Việt Nam nên khởi kiện ngay lập tức ? VOA tiếng Việt, 08/11/2022 ; 

- "Nhà đấu giá Millon gian dối về tình trạng sở hữu ấn "Hoàng Đế Chi Bảo" , Tiếng Dân, 9/11/2022.

5. Bát vàng thời vua Khải Định được bán giá 16,7 tỷ đồng, Tiền phong,1/11/2022.

6. Ấn vàng "Hoàng đế chi bảo" đã về đến Việt Nam, VOV, 18/11/2023

7. Ấn vàng "Hoàng đế chi bảo" đã được chuyển giao cho Việt Nam.

Tại sao thỏa thuận ngoài sàn của ấn vàng "Hoàng đế chi bảo" phải giữ bí mật ?

Sau nhiều lần bị dời lại, chiếc ấn Kim Bảo Tỷ của vua Minh Mạng đã được Việt Nam mua lại qua một thỏa thuận ngoài sàn với nhà đấu giá Million tại Pháp. Tuy nhiên có nhiều thắc mắc về nội dung của bản thỏa thuận này, đài RFA trao đổi với một vài nhân vật quan tâm để làm rõ sự việc.

Ấn vàng Hoàng Đế Chi Bảo - Bộ Văn hóa thể thao và du lịch

Sau thời điểm niêm yết lần đấu giá đầu tiên ngày 31/10, do có sự can thiệp của bên Nhà nước Việt Nam nên Nhà đấu giá Millon phải dời ngày đấu giá chiếc ấn vàng Kim Bảo Tỷ lại ngày 11/11. Đến ngày 11/11, do có cuộc đình công của nghiệp đoàn xe lửa tại Paris nên cuộc đấu giá phải dời lại ngày 18/11. Tuy nhiên, ngày 14/11, nhiều báo trong nước đã đăng tin : Việt Nam đã đạt được thỏa thuận để đem cố vật hồi hương. Và đến ngày 15/11, nhà đấu giá Millon mới có thông báo bằng tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Việt trên trang nhà với nội dung :

Nhà đấu giá Millon vui mừng thông báo rằng Nhà nước Việt Nam và những người tổ chức cuộc đấu giá đã đạt được một thỏa thuận chuyển giao Kim ấn, qua đó sẽ giúp Ấn vàng của Hoàng đế Minh Mạng an toàn hồi hương.

Do đó, phiên đấu giá công khai "So Unique" vào ngày 18 tháng 11 năm 2022 sẽ bị hủy.

Xin trân trọng cảm ơn sự quan tâm của quý vị.

Từ Paris, nhà báo Phạm Cao Phong bày tỏ sự vui mừng về việc cổ vật sẽ được hồi hương :

"Theo tôi nghĩ điều đó rất là phấn khởi, bởi vì chưa bao giờ chúng ta có một cái niềm vui đó. Chiếc ấn bị lùi ra hai lần : ngày 11, sau đó ngày 18. Nhưng trong ngày mùng 10 (31/10 - RFA) chúng ta đã bị mất bát vàng của vua Khải Định, bán với giá 680.000 euro, ngược lại một chút nữa là tháng 6/2022 thì bát ngọc của vua Khải Định cũng đã được bán đấu giá. Hai món cổ vật đó đã đi mà chúng ta không có một cản trở nào, có thể nói là động thái "nước đến chân mới nhảy". Cũng may là chúng ta cứu được "Hoàng đế chi bảo" này. Tôi cũng muốn chia sẻ với mọi người theo dõi chương trình niềm vui này".

Bên cạnh đó, từ ngoại ô Paris, luật sư Lê Trọng Quát nhấn mạnh, đây là tài sản quốc gia, của nước Việt Nam chứ không thuộc về bất cứ một thể chế chính trị nào :

"Theo luật pháp quốc tế, thì cái ấn đó thuộc về quốc gia Việt Nam chứ không thuộc về chính quyền, chính phủ đương hành. Đó là một tài sản thuộc về quốc gia Việt Nam. Tại sao tôi nói vậy, bởi vì nước nào cũng có một số tài sản quốc gia – công sản- tiếng Pháp gọi là "Patrimoine Public". Thí dụ như ở Pháp mình thấy là có điện Elysée, Matignon, và tất cả những cái đó thuộc về quốc gia. Mỗi năm (Pháp) có ngày "La Journée du patrimoine - Ngày di sản quốc gia" thì phủ Tổng thống mở cửa cho thiên hạ vào xem bàn làm việc của Tổng thống, xem cái hiện vật này, hiện vật kia… Thì tất cả những cái đó là tài sản quốc gia, ông Tổng thống chỉ có nhiệm vụ gìn giữ, đến khi ông hết nhiệm kỳ thì ông phủi tay ông đi về, tất cả những cái đó phải để lại ! Vậy thì những cái ấn thuộc thời Minh Mạng để lại thuộc về ai ? Thì câu trả lời dứt khoát là : thuộc về Quốc gia Việt Nam ! Còn chính quyền này hết thì chính quyền khác thay đổi, đi qua thôi. Cái ấn vua Minh Mạng để lại thuộc về Quốc gia Việt Nam, còn cái chính quyền đang tại vị có bổn phận phải giữ gìn cái quốc bảo đó".

Chiếc ấn bằng vàng ròng được gọi là Kim Bảo Tỷ được đúc dưới thời vua Minh Mạng thứ tư, tức năm 1823, nặng 10,7 kg. Phía trên là hình con rồng, trán rồng khắc chữ "vương" phía dưới khắc chữ Hán : "Hoàng đế chi bảo" là con dấu quan trọng nhất của triều Nguyễn, chỉ được dùng để đóng dấu lên những sắc phong hoặc văn bản quan trọng của triều đình.

Luật sư Lê Trọng Quát cho biết thêm :

"Các cổ vật xưa của triều Nguyễn từ thời vua Gia Long trở xuống thì được để trong "Tàng Cổ Viện". Ở thành phố Huế có cái "Tàng Cổ Viện" cách hoàng cung 100 thước thôi và cách nhà tôi 200 thước vì nhà tôi ở trong Đại Nội. Trong "tàng Cổ Viện "có những cái ấn, những chiếc áo của vua, v.v. để người ta đi thăm, nó cũng như là cái musée du Louvre ở đây vậy. Tóm lại những chiếc áo của Vua, những cái ấn vàng… tất cả những gì của Vua sử dụng thuộc về quốc gia. Chính quyền hiện tại, tức chính quyền cộng sản ở bên nhà có bổn phận gìn giữ như một di sản của đất nước".

Trên nguyên tắc đấu giá, người mua sản phẩm đấu giá không được liên lạc trực tiếp với chủ sở hữu mà mọi việc phải qua công ty đấu giá. Công ty đấu giá chịu trách nhiệm về giá trị xác thật (authentique) của cổ vật cũng như định giá sản phẩm. Người đấu giá thành công món hàng chỉ nhận được giấy chứng nhận từ nhà đấu giá. Thế nhưng, trong trường hợp này, chiếc ấn không được công khai đấu giá ngoài công chúng mà được nhà Millon thu xếp một cuộc thỏa thuận ngoài sàn. Nhà báo Phạm Cao Phong nhận xét về vai trò của nhà Millon - một công ty đấu giá có uy tín với tiểu sử gần 100 năm - trong thỏa thuận này :

Có một tín hiệu rất là tế nhị là ngày 14/11, gần như các báo chí ở Việt Nam đã đưa tin là đã đạt cái thỏa thuận "hồi hương chiếc ấn". Tuy nhiên, tôi đã có mặt ở nhà đấu giá Millon lúc đó là 3g40, chúng tôi đã nói chuyện trong vòng 15 phút với cả những người phụ trách đấu giá đấy. Thì ngay cả bà Nathalie Mangeot, commissaire priseur, tức là người bán đấu giá đó, đã nói với tôi là Việt Nam đã tuyên bố "hơi sớm".

Điều đó nói lên cái gì ? Điều đó nói lên là có thể Việt Nam đã thỏa thuận được với người chủ sở hữu theo di chúc của vua Bảo Đại. Tuy nhiên phải có một sự đồng ý, một sự thỏa thuận nào giữa chủ sở hữu, cũng như phía Việt Nam và phía Millon. Đương nhiên là phải có ba phía trong này : Nhà Million là đại diện cho chủ sở hữu, nói một cách chính xác nhất : là người bảo vệ cho chủ sở hữu, vì họ là người đứng ra làm cái bình phong rất là tốt để cố vật đó được định giá một cách công bằng và chính xác đứng về mặt luật pháp quốc tế cũng như luật pháp nước Pháp được đảm bảo. Tôi đánh giá cao vai trò của Million là đã đồng ý cho phía Việt Nam tiếp xúc với sở hữu chủ và có những thương thảo với sở hữu chủ. Tôi nghĩ rằng điều đó cũng phải có sự đồng ý của đại diện sở hữu chủ, đó là Million".

Người cuối cùng được xem là giữ chiếc ấn sau khi vua Bảo Đại qua đời là thứ phi Monique Baudot, bà này cũng đã qua đời năm 2021. Giữa hai người không có con nên theo nhà báo Phạm Cao Phong, người giữ chiếc ấn có thể là thân nhân gần nhất của bà Monique Baudot :

"Ẩn khúc về "Hoàng đế chi bảo" ly kỳ như thế nào thì tôi đã đưa ra một thông tin là bà Monique Baudot có bà dì 95 tuổi (Renée) và một bà chị 77 tuổi là bà Solange, thì tôi nghĩ nếu Việt Nam đạt được thỏa thuận với bà Solange hay với bà Renée thì đương nhiên phải có sự đồng ý rút lại hay trả một khoảng tiền nào đó cho Millon. Tôi nghĩ là nếu không có sự đồng ý của nhà Millon thì không thể được".

Tại sao nhà Millon và chủ sở hữu đồng ý hủy cuộc đấu giá mà nếu tiến hành có thể đưa giá của chiếc ấn lên cao gấp hàng chục lần giá ước tính. Ví dụ, ngày 31/10 chiếc bát vàng của vua Khải Định được nhà Millon ước tính là 20.000 -25.000 euro nhưng giá mua cuối cùng trên sàn đấu giá là 680.000 euro. Có lý do nào để nhà Millon cùng chủ sở hữu đồng ý hủy đấu giá để thỏa thuận ngoài sàn ? Theo nhà báo Phạm Cao Phong, dù không khẳng định được là chính phủ Pháp có can thiệp vào việc này không, nhưng theo ông, rất có thể mối quan hệ giữa Pháp và Việt Nam đã ảnh hưởng phần nào đến việc này :

"Vừa rồi kỷ niệm 50 năm quan hệ với nước Pháp mà chúng ta đã có lịch sử 100 năm với nhau thì đương nhiên họ cũng rất muốn củng cố cái liaison (quan hệ) giữa hai nước trong tư thế mới. Và thực sự, trong giai đoạn vừa qua, Tổng thống Macron cũng đã tiếp xúc rất nhiều với các nước Châu Phi và ra hẳn một tiểu ban viết ra những quyển sách nghiên cứu về những khúc mắc với những nước thuộc địa cũ. Thì tôi nghĩ rằng là Việt Nam có một cơ hội, có một cái vận may gặp đúng một thời điểm là nước Pháp có một Tổng thống rất là trẻ, có một cách nhìn rất là mới, một cách nhìn rất là táo bạo".

Cũng theo luật sư Lê Trọng Quát, không có một luật lệ ràng buộc nào để bắt bên nước giữ cổ vật phải trả hoặc chủ sở hữu có quyền đòi lại cổ vật mà tùy theo quan hệ hữu hảo giữa hai nước :

"Trước đây nước Pháp đánh chiếm vài nước trong một thời gian, họ đem một số tài sản, bảo vật quốc gia của nước đó đem về Pháp. Một-hai thế kỷ sau, họ đòi lại thì nước Pháp có khi trả, có khi không ! Trên nguyên tắc thì phải trả lại, nhưng mà tùy tình trạng giao hảo giữa hai nước, tùy tương quan lực lượng giữa hai nước. Có lần tôi nghe nói Ai cập cũng đòi Pháp trả lại cái này cái kia, nước Phi Châu họ đòi phải trả lại mấy bảo vật của nước đó, có khi họ đòi trả lại một cái xác ướp… thì có khi Pháp trả, có khi lờ đi, thì đó là một "pratique courant" thường xảy ra, không phải là có luật lệ chặc chẽ trên luật pháp bắt phải trả lại hay được quyền giữ lại, đó là tùy sự thương lượng giữa hai nước, tương quan giữa hai nước".

Thỏa thuận mua bán coi như đã xong, nhưng liệu cổ vật có lịch sử gần 200 năm này có đem ra khỏi nước Pháp được không ? Theo nhà báo Phạm Cao Phong, có một dư luận cho rằng : "nếu có một cơ quan của Pháp hay người Pháp nào muốn ngăn việc vận chuyển tài sản này với lý do không được chuyển tài sản của nước Pháp ra khỏi lãnh thổ Pháp về Việt Nam thì họ vẫn có thể kiện ra tòa để ngăn và chiếc ấn sẽ bị giữ lại nước Pháp cho đến khi tòa xử", nhưng nhà báo Phạm Cao Phong cho rằng việc này bất khả thi vì đây không phải là tài sản hay bảo vật của nước Pháp. Ông lý giải :

"Tôi muốn nói đã có một tòa án của Pháp phán quyết về sự tranh chấp giữa vua Bảo Đại và hoàng thái tử Bảo Long là chiếc ấn đó thuộc về vua Bảo Đại, đó là cơ sở pháp lý đầu tiên. Thì ai sẽ lật ngược lại cái án lệ đó ? Và theo Bộ luật Dân sự của Pháp, điều 1128 và điều 1171 cũng như điều 2272 nói về tính sở hữu chủ thì tôi nghĩ không có điều nào để ngăn việc này cả".

Mặt dưới của ấn vàng Hoàng đế Chi Bảo. Ảnh Bộ Văn hóa thể thao và du lịch Việt Nam

Việc thỏa thuận ngoài sàn (accord de gré à gré) giữa người bán, người mua và nhà đấu giá như một pháp nhân trung gian không phải là một chuyện lạ, nhưng trong tất cả các cuộc đấu giá, giá bán đều được công khai, thế nhưng bên phía Việt Nam cũng như nhà Millon đều không đưa chi tiết về bản thỏa thuận này. Đài RFA liên lạc với một vài commissaire-priseur (người điều khiển cuộc đấu giá) thì câu trả lời đều là : trong thỏa thuận có một điều khoản là không được công bố nội dung thỏa thuận và nhà Millon phải tôn trọng điều kiện do bên mua (tức là phía Việt Nam) đưa ra.

Sự mập mờ này không khỏi gây sự bức xúc ở nhiều người, luật sư Lê Trọng Quát nói :

"Thật là một sự lạ kỳ mà tôi có thể nói là một sự cố ý mờ ám để mà sử dụng riêng của đảng cộng sản hay của các cá nhân có chức vị tại Việt Nam. Đó là chuyện quốc gia, là chuyện chung mà mọi người cần biết, tại sao lại là mờ ám, nhập nhèm như vậy ?
Sự nhập nhèm đó chứng tỏ là có một cái gì mờ ám. Sau khi bảo vật đem về, sau một thời gian người ta quên đi rồi sẽ tẩu tán ? Tôi nhắc lại là một bảo vật quốc gia, nó phải được giữ trong bảo tàng viện, đâu phải là của cá nhân mà làm việc mờ ám. Việc yêu cầu giữ kín chứng tỏ rõ rệt tư cách mờ ám của các giới chức đó".

Theo thông lệ, giá mua của tất cả những cổ vật được bán đấu giá sau đó đều được công khai trên trang mạng của nhà đấu giá. Tuy nhiên, trên thông báo của báo Việt Nam cũng như nhà Millon đều không công bố giá mua chiếc ấn. Khi được hỏi về giá mua của Ấn Kim Bảo Tỷ, một trong những commissaire-priseur (người điều khiển cuộc đấu giá) mà chúng tôi (RFA) liên lạc được chỉ cho biết : "Tôi không thể nói gì hơn, nhưng giá của nó cao hơn giá mà chúng tôi ước tính rất nhiều" (nguyên văn tiếng Pháp : Je ne peux pas en dire plus, mais ç'est nettement au dessus des estimations).

Giá ước tính được đưa ra trong ngày dự định đấu giá là 2 – 3 triệu euro, như vậy, thì giá mua phải cao hơn ba triệu euro rất nhiều. Nhưng chính xác là bao nhiêu thì không được cả phía bên Việt Nam cũng như nhà Millon công khai.

Ngày 5/11, Tiến sĩ Phạm Quốc Quân - nguyên Giám đốc Biện Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam – trả lời trên đài truyền hình Nhân Dân rằng cần xã hội hóa việc huy động nguồn vốn để mua lại chiếc ấn, ông kêu gọi sự đóng góp của các tập đoàn kinh tế lớn của cộng đồng trong cũng như ngoài nước để hồi hương cổ vật.

Câu hỏi "cháy bỏng" của nhiều người Việt quan tâm đến sự kiện này là : "Việt Nam đã phải trả giá bao nhiêu để hồi hương cổ vật ? và nguồn vốn được huy động từ đâu ? từ tiền của các tập đoàn kinh tế tư nhân hay nguồn vốn Chính phủ, tức từ tiền thuế của người dân ? và nếu từ tiền thuế của người dân, tai sao người dân không được biết nội dung thỏa thuận cũng như giá mua chiếc ấn ?"…

Theo nhà báo Phạm Cao Phong : dù là từ nguồn vốn nào, thì đây là một tài sản quốc gia, và người dân đều được quyền biết :

"Thật sự ra, cái khao khát của người dân Việt Nam là họ có quyền công dân, quyền hiểu biết đã được ghi vào quyền con người. Thì tôi nghĩ rằng điều đó, cái câu hỏi đó cần phải được bạch hóa và phải được cho mọi người biết. Tôi nghĩ rằng cái câu hỏi đó phải được đưa thành vấn đề bức thiết bây giờ. Tại vì trong Bảo tàng Huế chẳng hạn, chỉ cần nhìn cũng đã thấy ngay là ấn giả. Một chiếc ấn mà chân con rồng thiếu một cái, mặt ấn thì khấp kha, khấp khểnh. Nhìn thấy là có cái gì đó không thuyết phục được rồi.

Thứ hai nữa là trong khi bàn giao cho Việt Minh thì đã có bản kiếm kê đến 3.000 báo vật của nhà Nguyễn. Bây giờ chúng ta cần phải biết là 3.000 báo vật đó ở đâu và như thế nào ? Chúng ta đã biết chuyện 16 tấn vàng rõ rồi, nó mới 1975 thôi. Tức là năm 75 đã bay ra Hà Nội rồi mà đến bây giờ chúng ta cũng không biết là tiêu tốn như thế nào ? Mà 16 tấn thì nó không thể chui qua lỗ kim được !

Trong Hiến pháp Việt Nam ghi là "Dân làm chủ". Người dân là người kiểm tra, còn những quan chức là đầy tớ của nhân dân thì bây giờ yêu cầu phải rõ ràng, minh bạch những điều mà hiến pháp Việt Nam đã ghi là quyền được hiểu biết, được tiếp nhận thông tin mà những quyền ấy là quyền con người".

Tường An

Nguồn : RFA, 18/11/2022