Thông Luận

Syria : Sáu lý do để Nga tiếp tục bảo vệ chế độ Bachar al-Assad (RFI, 18/04/2018)

Loạt tấn công của Anh-Pháp-Mỹ vào ba cơ sở được cho là liên quan đến việc nghiên cứu và tàng trữ vũ khí hóa học tại Syria của chế độ Damascus khiến Nga giận dữ. Bẩy năm kể từ khi cuộc chiến nổ ra tại Syria, điện Kremlin luôn ủng hộ chế độ cầm quyền.

Nga và Syria phân phát lương thực, bên trên là chân dung các nhà lãnh đạo Tchechnya, Nga và Syria, tại Abu al-Duhur, ngày 04/04/2018. George OURFALIAN / AFP

Về mặt chính thức, Nga hỗ trợ Damascus trong cuộc chiến chống tổ chức Nhà Nước Hồi Giáo, nhưng trên thực tế, Moskva đang cứu chế độ Bachar al-Assad. Sau một thập kỷ rút khỏi trường quốc tế khi Liên Bang Xô Viết tan rã, Nga đã nối lại chính sách can thiệp có từ thời các Sa hoàng. Theo giải thích của trang Journal du Dimanche (JDD, 16/04/2018), tham gia vào cuộc xung đột tại Syria, Nga theo đuổi 6 mục đích khác nhau :

1. Nga muốn thể thiện là nước bảo vệ cộng đồng Cơ Đốc giáo Đông Phương

Để biện minh cho hành động tham chiến, Nga thường xuyên nêu mối đe dọa đè nặng lên cộng đồng Cơ Đốc giáo Đông Phương. Tại Syria, khoảng 7-9% dân số là giáo dân. Theo nhà sử học Frédéric Pichon, tác giả cuốn "Syria : thách thức nào đối với Nga ?", cách thể hiện vai trò của điện Kremlin và Tòa Thượng phụ Chính thống Moskva "biến Nga thành nước che chở truyền thống cho các cộng đồng Cơ Đốc giáo thiểu số trong thế giới Ả Rập".

2. Lợi ích kinh tế Nga tại Syria, quan trọng nhưng không hẳn quyết định

Nga có hai căn cứ quân sự tại Syria : cảng Tartus là nơi neo đậu duy nhất của Nga hướng ra Địa Trung Hải và cũng là cửa ngõ duy nhất dẫn ra các vùng "biển nóng" ; căn cứ không quân Latakia là cũng là lối vào khu vực Trung Đông của Nga.

Điện Kremlin còn muốn ngăn chặn ý đồ của Qatar xây dựng một đường ống dẫn khí đi qua Syria vì đường ống này có thể cạnh tranh với khí đốt của Nga tại Châu Âu. Ngoài ra, chế độ Bachar al-Assad cũng là một khách hàng vũ khí quan trọng của Moskva.

Tuy nhiên, theo đánh giá của sử gia Frédéric Pichon, đây là "một thách thức quan trọng, nhưng không hẳn là trọng yếu" vì lợi ích kinh tế của Nga tại Trung Đông dường như không quan trọng bằng vị trí chiến lược của vùng này đối với phương Tây, kể cả đối với việc xuất khẩu khí đốt.

3. Ngăn tình hình bất ổn ở Syria lan đến các nước láng giềng của Nga

"Nga lập luận rất nhiều về vùng đệm. Nhưng trước hết, Nga muốn chú ý đến các nước lân cận và kiểm soát tình hình bất ổn ở những nước này", theo nhận định của nhà nghiên cứu Isabelle Facon, thuộc Quỹ Nghiên cứu Chiến lược. Điện Kremlin quan niệm rằng tình hình tại Trung Đông rất có nguy cơ "thành vết dầu loang tại Trung Á và vùng Kavkaz, nằm sát sườn Nga. Đây là luận điểm không đáng tin cậy nhưng Nga luôn viện vào cớ này".

Vì vậy, mục tiêu giảm đà phát triển của Hồi Giáo cực đoan trong khối hậu Xô Viết không chỉ còn là một cái cớ. "Đối với Nga, tình hình bất ổn ở Trung Đông có liên quan đến an ninh cho nước Nga và các nước láng giềng", vẫn theo giải thích của bà Facon. Đó là chưa kể đến các nhóm thánh chiến hiện diện trên lãnh thổ Nga và ở các nước Cộng hòa Xô Viết cũ. Chính vì những lý do này, tổng thống Putin cho rằng làn sóng Cách mạng Mùa xuân Ả Rập là một mối đe dọa cho an ninh của Nga.

4. Nga không muốn chỉ là "cường quốc trong khu vực"

Năm 2014, tổng thống Barack Obama đã khiến điện Kremlin tức giận khi đánh giá Nga là "một cường quốc trong khu vực" đang mất ảnh hưởng. Tham chiến vào Syria là cách trực tiếp phản đối phát biểu trên và cũng là một lời cảnh báo : "Chúng tôi là một cường quốc có tầm cỡ thế giới, có thể can thiệp khi lợi ích bị thách thức".

Nước Nga của tổng thống Putin đang tìm cách lấy lại vị thế trong trật tự quốc tế mà Nga từng bị loại khi Liên Bang Xô Viết tan rã. Điện Kremlin tìm cách thu hẹp sự hiện diện khắp nơi của Mỹ để phát triển một thế giới đa cực. Và để làm được việc này, Nga cần nhiều đối tác như với Syria, Iran, Trung Quốc…

Khi can thiệp vào Syria, Nga cũng muốn buộc phương Tây phải đối thoại với mình. Tuy nhiên, kết quả lại không như mong đợi vì "phương Tây vẫn không dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt và vẫn chưa quên hồ sơ Ukraina".

5. Lo sợ thay đổi chế độ trong vòng ảnh hưởng của Nga

Một kịch bản mà Nga muốn tránh bằng mọi giá : thay đổi chế độ Syria hiện nay. Đây cũng là "chiến mã của Moskva trong cuộc xung đột Syria", theo sử gia Frédéric Pichon. Còn nhà nghiên cứu Isabelle Facon nhận định : "Đối với Nga, các nước phương Tây một lần nữa lại theo đuổi chiến dịch thay đổi chế độ từ nhiều năm gần đây, như các cuộc cách mạng mầu (ở Gruzia, Ukraina, Kirghizistan, Belarus, Lebanon), lật đổ chế độ ở Iraq, Libya…". Tất cả những sự kiện này, đều có vai trò của phương Tây, đã đẩy xa những nước trên khỏi vòng ảnh hưởng của Nga.

Vẫn theo bà Facon, "ý nghĩ một nước phương Tây chấm dứt các chế độ không theo "tiêu chí" của họ ngày càng trở nên quan trọng với Nga". Những ý đồ này lại càng mất uy tín trong mắt Nga khi mà các chế độ được dựng lên, tại Iraq hay Libya chẳng hạn, cũng không phải là những nền dân chủ từng được hứa hẹn để biện minh cho các chiến dịch can thiệp quân sự của phương Tây.

6. Nga bác bỏ ý đồ "can thiệp để bảo vệ" của phương Tây

Ngoài nỗi sợ mất ảnh hưởng, một cuộc xung đột về giá trị cũng được tiến hành trong cuộc chiến tại Syria. Nga tỏ ra rất nghi ngờ về những giới hạn "trách nhiệm bảo vệ", lý do được phương Tây đưa ra để giải thích các tình huống can thiệp. Vì theo Nga, những tiêu chí được đưa ra quá bấp bênh.

Nga rút kinh nghiệm từ cuộc chiến tại Libya. Thay vì sử dụng quyền phủ quyết như mọi lần, Nga đã quyết định bỏ phiếu trắng về dự thảo nghị quyết lập vùng cấm bay tại Libya với điều kiện là nghị quyết này không nhằm lật đổ chế độ. Với điện Kremlin, vụ xử tử tổng thống Muammar Kadhfi là sự vi phạm nghị quyết trên. Từ đó, Nga luôn phủ quyết mọi hành động được tiến hành dưới danh nghĩa của Liên Hiệp Quốc tại Syria.

************************

Các bằng chứng khó chối cãi về việc chế độ Syria sử dụng vũ khí hóa học (RFI, 18/04/2018)

Ba ngày sau cuộc không kích trả đũa của phương Tây hôm 14/04/2018, các thanh tra của Tổ Chức Cấm Vũ Khí Hóa Học (OIAC) rốt cuộc đã đến được Syria hôm 17/4. Họ làm nhiệm vụ tại thành phố Douma, nơi xảy ra vụ tấn công được cho là bằng hóa học, làm khoảng 40 người chết.

Khám nghiệm các trẻ em tại một bệnh viện ở Douma, Đông Ghouta sau vụ tấn công hóa học ngày 07/04/2018.White Helmets/Handout via Reuters

Theo báo Le Monde, tổng hợp từ các nguồn khác nhau, cho đến nay, Syria và Nga viện cớ "vấn đề an ninh" để cấm các thanh tra vào. Tuy vậy các "vấn đề an ninh" này không ngăn trở được các nhà báo của đài truyền hình Thụy Điển TV4 đến được hiện trường phỏng vấn cư dân. Một người sống sót cho biết : "Chúng tôi trú ẩn dưới tầng hầm. Vật thể đã rơi trúng tòa nhà vào lúc 19 giờ. Chúng tôi vội chạy ra ngoài, còn phụ nữ, trẻ em ở lại bên trong. Không ngờ tòa nhà tỏa đầy hơi độc, những ai ở bên trong đều chết cả".

Một người láng giềng kể với ê-kíp truyền hình Mỹ CBS cũng đến được hiện trường : "Bỗng dưng khí độc có mùi chlore lan tỏa xung quanh chúng tôi, không thể thở được".

Hình ảnh một trong hai quả bom khí độc rơi trúng nóc tòa nhà mà lực lượng Mũ Trắng quay được vẫn luôn hiện diện trên truyền hình Thụy Điển và truyền hình Mỹ CBS, chín ngày sau vụ tấn công. Một phóng viên Thụy Điển khi vào trong tòa nhà cho biết ngửi thấy mùi rất nồng nặc, cổ họng bị rát. Ngược lại báo chí Nhà nước Syria vốn tha hồ ngang dọc thành phố, khẳng định không có dấu hiệu nào cho thấy chính quyền Damascus có liên quan.

Vì sao chính quyền Pháp chắc chắn đây là tấn công hóa học ?

Chỉ có một ê-kíp của quân đội Nga đến Douma chớp nhoáng hôm 9/4 để xem xét một trong hai địa điểm có nhiều nạn nhân nhất. Moskva nói rằng đã lấy các mẫu thử, và hôm 11/4 khẳng định không có chất độc nào được sử dụng tại Douma, kết tội lực lượng Mũ Trắng đã "dàn dựng" vụ tấn công - kiểu quy chụp quen thuộc của Nga.

Paris hôm 14/4 đáp trả : "Sau khi nghiên cứu kỹ các video và hình ảnh các nạn nhân được đưa lên mạng, có thể kết luận với mức tin cậy rất cao, rằng hầu hết đều là sự kiện mới xảy ra, không hề bị chỉnh sửa". Vài giờ sau khi liên quân không kích, chính phủ Pháp công bố "bản đánh giá chính thức về vụ tấn công hóa học hôm 07/04/2018". Cũng nhằm chứng minh tính chính đáng của vụ oanh kích, Washington đã công bố bản đánh giá đêm 13 rạng 14/4.

Theo bản báo cáo của Paris : "Một tài liệu từ việc phân tích kỹ thuật các thông tin giải mật mà tình báo Pháp có được, Pháp cho rằng một vụ tấn công hóa học vào thường dân tại Douma đã diễn ra hôm 07/04/2018. Không có giả thiết nào khác ngoài việc đây là hành động của quân đội Syria, trong khuôn khổ cuộc tổng tiến công vào Đông Ghouta".

Vụ tấn công hóa học đã diễn ra như thế nào ?

Các tài liệu của Pháp và Mỹ nêu ra "nhiều vụ tấn công hóa học gây chết người", nhưng không nói rõ số lượng. Nhiều tiếng đồng hồ sau vụ tấn công hôm 07/04, ba tổ chức phi chính phủ Syria - Syrian Network for Human Rights, Violations Documentation Center in Syria và lực lượng Mũ Trắng - ghi nhận đó là hai vụ tấn công khác nhau. Vụ đầu tiên xảy ra gần một tiệm bánh mì vào lúc 16 giờ, vụ thứ hai vào khoảng 19 đến 19 giờ 30, đánh vào một tòa nhà ba tầng ở trung tâm thành phố.

Các video được báo chí địa phương đăng tải trong đêm 07 rạng 08/04 cho thấy nhiều xác chết tại hiện trường vụ thứ hai. Đó là các video của kênh truyền hình al-Jazira hôm 09/04 khi quân cảnh Nga đến nơi, và phóng sự của truyền hình Thụy Điển cũng chứng tỏ quay tại cùng một tòa nhà, ở gần quảng trường al-Shuhada.

Khoảng mấy chục người đã thiệt mạng tại đây. Lực lượng Mũ Trắng ước tính sơ khởi có 43 người chết, còn nhóm điều tra Bellingcat dựa theo các hình ảnh video đếm được 34 xác người tại hiện trường. Nhóm này vốn dựa vào kỹ thuật định vị và phân tích những nguồn mở, đã xem xét các video về tòa nhà bị nạn, được đưa lên mạng trong đêm. Phía Pháp ước lượng "có ít nhất 40 người chết vì chất độc hóa học".

Vì sao phải sử dụng đến vũ khí hóa học ?

Trong lúc Damascus đang tiến gần đến chiến thắng tại Ghouta sau tám tuần lễ tấn công, tại sao quân đội Syria lại phải dùng đến vũ khí hóa học ? Theo nhà phân tích, đó là chiến thuật quân sự của họ cộng với sự yên tâm sẽ không bị trừng phạt.

Hôm thứ Bảy 07/04, Douma đã phải chịu đựng trận bão lửa suốt 48 tiếng đồng hồ trước đó, sau hai tuần lễ tương đối yên tĩnh. Nhưng Damascus muốn kết thúc thủ phủ nổi dậy cuối cùng này, trong khi đa số lực lượng salafiste Jaych al-Islam (có khoảng 5.000 chiến binh) vẫn luôn từ chối di tản - theo các cuộc thương lượng do Nga bảo trợ vào giữa tháng Ba.

Thế nên Damascus phải sử dụng vũ khí hóa học ? Đối với Paris, không còn nghi ngờ gì nữa, việc này là từ "chủ trương về quân sự và chiến lược".

"Về chiến thuật, sử dụng loại vũ khí này giúp đẩy các chiến binh địch ra khỏi nơi trú ẩn, nhằm tiến hành các trận đánh trong thành phố với điều kiện thuận lợi cho chế độ.

Về chiến lược, mục tiêu chính là trừng phạt các thường dân sống tại những khu vực nổi dậy, gây khủng hoảng và sợ hãi khiến họ phải đầu hàng (…) ; chứng tỏ mọi sự chống cự đều vô ích, chuẩn bị cho việc tiêu diệt các ổ kháng cự cuối cùng".

Các vụ tấn công này đã khiến Douma phải đầu hàng ? Hôm 09/04, hai ngày sau khi bị tấn công, việc di tản thường dân lại được tiến hành trong hỗn loạn và sợ hãi. Theo các thông tín viên của hãng tin Smart News ủng hộ đối lập, chính quyền địa phương và nhóm Jaych al-Islam không còn kiểm soát được tình hình. Các chiến binh salafiste phóng hỏa các cơ sở và thiết bị của họ, còn các nhà kho thuộc các tổ chức phi chính phủ bị cư dân cướp phá để tìm lương thực.

Hãng tin nhà nước SANA trong cùng ngày cho biết phe nổi dậy vũ trang rốt cuộc đã chấp nhận rời thành phố. Hôm 12/04, sau tám tuần lễ tiến công, quân cảnh Nga được triển khai tại Douma, thành phố coi như đã đầu hàng.

Phía Mỹ khẳng định Hoa Kỳ "nắm trong tay một lượng lớn bằng chứng cho thấy trách nhiệm của chế độ Assad". Washington còn đi xa hơn Pháp, tố cáo chính các trực thăng của quân đội Syria đã tấn công hóa học.

"Nhiều trực thăng của quân chính phủ được trông thấy trên bầu trời Douma hôm 7/4. Các nhân chứng còn xác định cụ thể đó là loại Mi-8, có thể đã cất cánh từ sân bay Doumayr gần đó".

Hoa Kỳ dựa trên các dữ liệu được thu thập ngay lập tức của mạng lưới Sentry Syria. Đây là một hệ thống cảnh báo trên không, gồm các nhà quan sát không ngừng theo dõi bầu trời và các trao đổi vô tuyến, để xác định mục tiêu của những phi cơ cất cánh từ các sân bay của quân chính phủ Syria và Nga. Năm 2017, Washington đã công bố các dữ liệu radar của kế hoạch bay trong vụ thả bom khí độc sarin tại Khan Cheikhoun, và sau đó được các quan sát viên của Sentry Syria công nhận.

Những dữ liệu hôm 07/04 chứng tỏ các hoạt động nhộn nhịp trên bầu trời Douma, với những trực thăng và chiến đấu cơ bay đi từ căn cứ không quân Doumayr nằm cách Douma 40 km về phía đông bắc, và từ sân bay quân sự al-Sin cách thành phố bị vây hãm này 75 km về phía đông.

Nửa giờ sau khi khu vực quảng trường al-Shuhada bị tấn công, mạng lưới cảnh báo cho biết còn có ít nhất "bốn trực thăng chuyên thả bom" cất cánh từ căn cứ Doumayr. Hai chiếc trong số đó được trông thấy trên bầu trời Douma vài giây trước vụ tấn công. Từ ngữ "trực thăng thả bom" dùng để chỉ các trực thăng Mi-8 do Nga sản xuất, chuyên thả xuống các vật thể thường là những xy-lanh hơi độc sản xuất tại chỗ.

Cũng theo tài liệu Mỹ : "Nhiều nhân chứng đã chứng kiến cụ thể khẳng định những trực thăng này đã thả xuống các thùng hơi độc, một chiến thuật nhắm vào thường dân trong suốt cuộc chiến. Hình ảnh các vật thể thả xuống Douma phù hợp với các thùng hơi độc được chế độ sử dụng trước đó".

Loại chất độc nào đã được sử dụng ?

Tuy hiện chưa có các mẫu thử hóa học được các phòng thí nghiệm phân tích, Pháp cho rằng Douma hôm 07/04 đã bị tấn công hóa học. Các triệu chứng ghi nhận : "Nghẹt thở, khó thở, nước bọt và dịch mũi tiết ra rất nhiều, tổn thương đường hô hấp, phỏng da và phỏng giác mạc. Không thấy trường hợp nào bị thương do cơ học. Toàn bộ các triệu chứng đều là đặc trưng của việc bị tấn công bằng vũ khí hóa học, đặc biệt là các loại khí gây nghẹt thở, chất hữu cơ có phosphore hay cyanur".

Các nhà điều tra Liên Hiệp Quốc lâu nay khẳng định chế độ Damascus thường xuyên dùng đến khí chlore ở Syria. Nếu khí sarin - mà việc sử dụng tại Khan Cheikhoun đã được OIAC xác nhận, thuộc họ các chất hữu cơ có phosphore - hiện chưa thể biết chất này có được sử dụng tại Douma song song với chlore hay không. Hai xy-lanh khí độc nhận diện được tại địa điểm bị tấn công thứ hai đều phù hợp với các vụ trước đó trong bốn năm gần đây.

Ông Olivier Lepick, chuyên gia về vũ khí hóa học thuộc Quỹ nghiên cứu khoa học hôm 12/4 giải thích với báo Le Monde : "Những dấu vết có thể bị xóa đi từng ngày, khiến chúng ta khó thể hiểu thấu những gì đã diễn ra".

Nếu chỉ có khí chlore được sử dụng, thì đó là vụ tấn công gây chết người nhiều nhất từ trước đến nay, bằng một loại khí vẫn được coi là ít mang tính sát thương.

Thụy My