Thông Luận

Ngày mai (24/11/2021), Ban Bí thư Trung ương Đảng sẽ tổ chức "Hội nghị Văn hóa toàn quốc" bằng hình thức trực tuyến đến 63 tỉnh, thành và một số bộ, ngành. Theo ông Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội thì "Hội nghị Văn hóa toàn quốc sẽ là một hội nghị Diên Hồng để lãnh đạo Đảng, Nhà nước đưa ra những thông điệp quan trọng về văn hóa". Nhân cơ hội này chúng ta thử tìm hiểu về tình trạng văn hóa và đạo đức trong xã hội Việt Nam sau gần năm thập kỷ sống dưới "chế độ mới".

Thực trạng

Không ai có thể chối cãi rằng tệ nạn xã hội đang gia tăng với tốc độ đáng lo ngại. Đầu tiên là nạn bạo lực, từ trong gia đình cho đến ngoài xã hội. Đâu đâu và ngày nào cũng có tin tức về nạn bạo lực. Từ các vụ hành hung gây tổn thương về sức khỏe và tinh thần cho người dân đến các vụ giết người hàng loạt. Cha mẹ đánh con, cô giáo bạo hành trẻ, trò đánh trò, trò đánh thầy, thầy đánh trò, thầy gạ trò đổi tình lấy điểm. Công an đánh dân, dân đánh công an, dân đánh dân. Nạn dâm ô trẻ em, xã hội đen hoàng hành, nạn cho vay nặng lãi, nạn cờ bạc, rượu chè, trai gái. Công an bảo kê cho xã hội đen rồi công an đánh nhau với xã hội đen. Luật pháp có như không, ăn trộm con gà, con vịt bị tù 5-7 năm, tham ô ngàn tỉ chỉ bị án treo. Lừa đảo trở thành "lối sống mới".

Xã hội đen quây xe công an sau một vụ xô xát tại Biên Hòa, Đồng Nai năm 2019

An toàn thực phẩm đáng báo động khi vì đồng tiền, lợi nhuận mà người ta sử dụng tràn lan hóa chất độc hại. Các chất phụ gia không được phép vẫn bị cho vào lương thực, thực phẩm. Nạn hàng giả, thuốc giả tràn lan. Buôn bán thuốc giả không chỉ dân thường tham gia mà còn người nhà của lãnh đạo Bộ y tế như trường hợp người nhà của cựu bộ trưởng y tế Nguyễn Thị Kim Tiến buôn thuốc chống ung thư giả.

Sự khủng hoảng niềm tin dẫn đến hiện tượng mê tín dị đoan. Dương suy thì âm thịnh. Chưa bao giờ mà chùa chiền mọc lên nhiều như vậy, khắp mọi nơi, cái sau to hơn cái trước, chùa Bái Đính và Tam Chúc là những ví dụ. Tư cách và đạo đức của giới tu sĩ cũng xuống cấp theo đạo đức xã hội.

Chạy chức chạy quyền trở thành môn thể thao bắt buộc của mọi công chức nhà nước. Ông Nguyễn Phú Trọng đã nói rõ điều đó : "Tình trạng chạy chức, chạy quyền, chạy quy hoạch, chạy luân chuyển, chạy phiếu bầu, chạy bằng cấp, chạy khen thưởng, chạy danh hiệu, chạy tội…làm việc gì, giữ chức vụ gì cũng chỉ tính đến lợi quyền, bổng lộc cho cá nhân mình, gia đình mình trước nhất, quên cả thanh liêm, danh dự".

Bạo lực gia đình gia tăng khiến tỉ lệ ly hôn tăng theo, nhiều đứa trẻ sẽ thiếu cha hoặc thiếu mẹ. Nạn ăn nhậu, cờ bạc, rượu chè khiến tinh thần và sức khỏe người dân sa sút. Tỉ lệ tội phạm cũng gia tăng theo. Sự dối trá tràn lan từ trong gia đình đến xã hội khiến niềm tin của con người bị đánh mất dẫn đến tình trạng mạnh ai nấy sống, không ít người sẵn sàng dẫm đạp lên người khác để "thành công", để đạt được mục đích của bản thân.

Chưa bao giờ trong lịch sử Việt Nam mà căn bệnh chuộng hình thức, thích oai, thích nổi tiếng, thích được người khác biết đến lại nở rộ một cách không bình thường như bây giờ. Dẫn đầu là các quan chức cộng sản. Các buổi họp hành, lễ hội, mít tinh, kỷ niệm…tràn ngập phông chữ, hoa hòe, cờ trống, tụ tập đông người đón rước. Nội dung không quan trọng bằng "cờ, đèn, kèn, trống".

Vấn nạn "nổ" và "chém gió" trong xã hội Việt Nam đã đạt tầm cao mới. Người ta nói dối, nói nhảm, nói bậy một cách trắng trợn mà không hề biết ngượng. Từ quan chức cao cấp đến báo chí rồi người dân. Ai cũng nổ và "nói không thành có, nói có thành công" một cách tự nhiên.

Thần tượng của trẻ em bây giờ là Khá Bảnh và những anh hùng chém gió, khoe sự giàu sang trên mạng. Các giá trị cũ không còn thích hợp trong khi các giá trị mới chưa kịp hình thành dẫn đến sự lệch lạc trong văn hóa và cách ứng xử của một bộ phận lớn thanh niên và học sinh. 

Việt Nam đang ở trong tình trạng khủng hoảng về văn hóa khi các giá trị cũ đã lỗi thời trong khi các giá trị mới chưa được hình thành và chấp nhận. (Ảnh : Khá Bảnh, một thần tượng quái dị của học sinh ngày nay)

Nguyên nhân

Chính quyền và báo chí Việt Nam luôn đổ lỗi cho sự xuống cấp đạo đức trong xã hội là do mặt trái của kinh tế thị trường. Họ không nhìn thẳng vào sự thật mà vẫn quanh co, ngụy biện rằng vấn đề không có gì quá nghiêm trọng. Chính quyền nhắc đi nhắc lại rằng đất nước chưa bao giờ có cơ đồ như ngày hôm nay. Việt Nam vẫn ổn định, bình yên và phát triển.

"Báo chí cách mạng" luôn cổ vũ cho lối sống gấp, ca ngợi sự giàu sang làm cho người dân bị mê hoặc và hoang tưởng khiến nhiều người lao vào "làm giàu" bất chấp thủ đoạn. Lao động chân chính không có tương lai nên nạn lừa đảo, dối trá và cờ bạc tăng cao. Càng nghèo khổ người ta càng mong chờ vào những thứ may rủi vô hình như siêu nhiên hay thần thánh.

Lối sống xa hoa, hợm hĩnh của nhiều quan chức cộng sản, các ngôi sao giải trí là những tấm gương xấu cho người dân. Các tòa lâu đài nguy nga tráng lệ trên khắp đất nước đa số là của quan chức. Sự ăn chơi của con cháu họ cũng thế, nó hoàn toàn trái ngược với cuộc sống khó khăn của đa số người dân Việt Nam.

Ba trụ cột hình thành nên đạo đức và tư cách của một đứa trẻ mà chúng ta vẫn biết đó là gia đình - nhà trường và xã hội. Trong gia đình thì bố mẹ mải làm ăn và cũng bị dòng xoáy của đồng tiền chi phối, cuốn đi nên không phải ai cũng có thời giờ để dạy dỗ con cái, mọi việc bố mẹ đều khoán trắng cho thầy cô ở trường. Bố mẹ không phải lúc nào cũng là một tấm gương tốt cho con cái. Trẻ em từ nhỏ đã biết và chứng kiến cảnh bố mẹ chạy theo đồng tiền và đút lót, chạy chọt quà cáp từ thầy cô cho đến quan chức. Cha mẹ có thể nói dối mọi người nhưng họ không thể nói dối và qua mặt được con cái họ. Xung đột giữa cha mẹ và con cái đã điều không thể tránh khỏi. Nhà dột từ nóc.

Nhà trường, đáng ra là môi trường khai phóng để truyền đạt kiến thức cho học sinh và nhất là truyền đạt những giá trị đạo đức nền tảng về văn hóa, lối sống, cách cư xử văn minh trong giao tiếp, cách làm việc chung, văn hóa tổ chức và đối thoại... thì giáo dục Việt Nam chỉ biết tuyên truyền một chiều và nhồi sọ. Ngay cả kiến thức căn bản về nghề nghiệp cũng không ra gì nên có nhiều trường hợp sinh viên học xong không thể kiếm được việc làm.

Sự bất bình đẳng trong xã hội Việt Nam cũng là nguyên nhân quan trọng khiến đạo đức xã hội suy đồi. Nền kinh tế hoang dại làm khoảng cách giàu nghèo gia tăng giữa những người quyền thế và người yếu thế. Sự khập khiểng và đối chọi giữa lý thuyết và học thuyết Mác-Lê với thực tại xã hội khiến giới trẻ không phân biệt được đâu là thật, đâu là giả. Ví dụ, Đảng cộng sản luôn cho rằng họ là "đại diện cho giai cấp công nhân và nông dân", là "đầy tớ của nhân dân"... nhưng thực tế thì hoàn toàn ngược lại. Họ là một giai cấp khác, giàu sang và có tất cả mọi thứ họ muốn, cuộc sống của họ hoàn toàn xa lạ với cuộc sống của đa số người dân Việt Nam.

Sự kém cỏi của Đảng cộng sản trong việc điều hành quốc gia khiến họ bối rối và tìm cách trốn tránh trách nhiệm khi đổ hết mọi khổ cực và bất hạnh của người dân cho số mệnh. Người dân bất lực và tuyệt vọng nên chỉ còn cách cầu cứu thần linh, trời phật giúp đỡ. Việc chính quyền ủng hộ việc xây dựng chùa chiền cũng là vì thế.

Nguyên nhân cuối cùng mà chúng tôi đồng ý với ông Nguyễn Đình Cống về sự xuống cấp đạo đức xã hội là do sự cộng hưởng giữa văn hóa truyền thống (Khổng giáo) với văn hóa Mác-Lê. Nhiều người cố biện minh là văn hóa Khổng giáo cũng có nhiều cái tốt như đề cao "Nhân – Nghĩa - Lễ - Chí - Tín"... nhưng đó là những giá trị tiến bộ chung của cả loài người. Thử tìm xem có nền văn hóa nào không cổ vũ cho những đức tính đó ? Sự giả dối và bạo lực trong văn hóa Khổng giáo hoàn hoàn phù hợp với bản chất khủng bố của chủ nghĩa Mác-Lê.

Bệnh hình thức "cờ, đèn, kèn, trống" của quan chức chính quyền đang ảnh hưởng xấu đến xã hội. (Ảnh minh họa : Đại hội đại biểu tỉnh Vĩnh Phúc chất đầy hoa)

Giải pháp

Chúng ta phải đồng ý với nhau rằng tất cả những vấn nạn tại Việt Nam trong đó có sự xuống cấp về văn hóa và đạo đức chỉ có thể giải quyết nếu đất nước có dân chủ. Dân chủ không phải chiếc đũa thần để thay đổi tất cả sau một đêm nhưng dân chủ là giải pháp duy nhất để chúng ta nhận diện những vấn đề của đất nước một cách đầy đủ và sau đó là tìm kiếm những giải pháp khả khi và những con người có năng lực để cùng nhau giải quyết các vấn đề đó.

Phải có dân chủ thì mới có tự do báo chí. Báo chí là một công cụ hữu hiệu để bảo vệ và tôn vinh những cái đẹp cái tốt trong xã hội và cũng là công cụ để răn đe, lên án những cái xấu cái ác đang hoàng hành.

Phải có dân chủ thì Việt Nam mới có một nền tư pháp lành mạnh và nghiêm minh thay vì một hệ thống tư pháp áp đặt và tùy tiện như bây giờ.

Phải có dân chủ thì mới có nền giáo dục khai phóng thay vì nền giáo dục nhồi sọ và một chiều như hiện nay. Trừ một số nhỏ có điều kiện cho con ra nước ngoài còn lại đa số con em chúng ta đang phải tiếp tục học tập trong môi trường giáo dục dối trá và áp đặt. Một thầy giáo dạy Anh văn ở Long Thành, Đồng Nai mới đây đã viết đơn xin nghỉ việc vì không chịu nổi môi trường "phi giáo dục và dối trá" là một ví dụ.

Phải có dân chủ thì Việt Nam mới có một xã hội dân sự phát triển và lành mạnh. Các tổ chức dân sự là một lá chắn giúp người dân tránh được các tai họa, từ môi trường cho đến việc bạo hành các bà mẹ và trẻ em...

Điều sau cùng mà chúng tôi muốn nói đó là người Việt Nam cần phải có một cái nhìn khác, một quan niệm khác về quyền lực, sự giàu có và bằng cấp. Quyền lực chỉ được nhìn nhận khi nó có sự chính đáng. Các quan chức chính quyền chỉ có chính danh khi được người dân bầu chọn một cách dân chủ. Sự giàu có cũng vậy, nó chỉ có ý nghĩa khi xuất phát từ những cố gắng và nỗ lực lành mạnh và lương thiện chứ không phải kiếm tiền và làm giàu bằng thủ đoạn và dối trá. Tiền bạc rất quan trọng nhưng nên xem nó là phương tiện thay vì mục đích sống. Đa số các tỉ phú trên thế giới đều dành phần lớn tiền bạc của mình để làm từ thiện thay vì để lại cho con cháu. Bằng cấp cao không nói lên được gì nhiều, nên xem đó chỉ là chứng chỉ cho một thời gian học hành và nghiên cứu nghiêm túc của bản thân. Bằng cấp không thể thay thế cho kiến thức thực sự và nhân cách của mỗi người.

Ngoài quyền lực, sự giàu có và bằng cấp, con người còn nhiều niềm vui và hạnh phúc khác như âm nhạc, hội họa, thơ văn, du lịch, làm từ thiện...Hạnh phúc lớn nhất của đời người là được theo đuổi những đam mê và lý tưởng của mình. Niềm vui lớn nhất là được cống hiến cho xã hội, cho mọi người và nếu có thể đóng góp cho tiến trình dân chủ hóa đất nước thì càng tốt.

Quyền lực, sự giàu có và bằng cấp chỉ là phù du và sẽ qua đi. Cái mà mỗi người có thể để lại cho đời và không bao giờ mất đi đó là một trí tuệ uyên bác và một tâm hồn cao cả.

Việt Hoàng

(23/11/2021)