Thông Luận

Giữa vua Hàm Nghi và thành phố Vichy là mối nhân duyên kéo dài 45 năm. Từ năm 1893 đến 1938, ông đến Vichy khoảng 25 lần để điều trị gan bằng nước khoáng. Quãng thời gian ở Vichy cũng là lúc vua Hàm Nghi tĩnh dưỡng, thỏa sức với đam mê hội họa ở vùng nông thôn ven đô và có thêm những người bạn mới. Tròn 80 năm qua đời, vị vua bị lưu đày trở thành trung tâm của triển lãm mang tên ông và triển lãm Vichy, thành phố quốc tế (Vichy, l'Internationale).

Ảnh thái tử An Nam, 1896, tại Algérie, Fonds Capek, ANOM, Pháp. Sau 10 năm lưu đày, vua Hàm Nghi nhận được thư của Thân Trọng Huề ngày 20/03/1900 và thư của vua Khải Định ngày 10/07/1922, Triển lãm l'Art en exil, Hàm Nghi, Prince d'Annam, Bào tàng AAA, Vichy, Pháp. © RFI / Thu Hằng

Bức chân dung tự họa năm 1896 tại Algérie được sử dụng làm áp phích cho triển lãm L’Art en exil - Hàm Nghi, Prince d’Annam (1871-1944) (Nghệ thuật lưu đày - Hàm Nghi, Thái tử An Nam) được tổ chức tại Bảo tàng Nghệ thuật Châu Phi và Châu Á (Musée AAA) ở Vichy từ ngày 04/05-03/11/2024. Có lẽ Vichy, cũng như quãng thời gian vua Hàm Nghi lưu lại thành phố, ít được biết đến. Nhưng theo tiến sĩ lịch sử Amandine Dabat - hậu duệ đời thứ năm và cũng là người dày công nghiên cứu về vua Hàm Nghi, giữa thành phố Vichy và thái tử An Nam - tước hiệu được giữ lại lúc ông bị đi đày - có một mối liên hệ chặt chẽ.

"Mối liên hệ đó đơn giản xuất phát từ việc vua Hàm Nghi đến điều trị bằng nước khoáng ở Vichy bởi vì trước khi bị đi đày, ông bị mắc bệnh sốt rét lúc ở trên núi chống quân Pháp và gan của ông bị hỏng. Để chăm sóc gan, cứ hai năm một lần từ năm 1893, ông theo một đợt trị liệu ở Vichy. Sau khi kết hôn, ông tới thường xuyên hơn, gần như năm nào cũng tới.

Mục đích ban đầu là đến để trị bệnh nhưng rồi Vichy thực sự trở thành nơi nghỉ dưỡng của ông. Ông tới đây gần như hàng năm để gặp bạn bè trước là những sĩ quan mà hầu hết ông quen trước đó ở Alger. Sau khi kết hôn, ông không đến với vợ con, nên đó là khoảng thời gian ông dành riêng cho mình, cho sức khỏe và cho đam mê hội họa. Ông có các buổi trị liệu vào buổi sáng nên hoàn toàn rảnh rỗi vào buổi chiều và thế là ông vẫn quen ra vùng nông thôn để vẽ. Người ta biết là ông vẽ rất nhiều tranh ở Vichy".

Amandine Dabat, cháu đời thứ 5 của vua Hàm Nghi, phụ trách Triển lãm L'Art en exil - Hàm Nghi, Prince d'Annam, tại Bảo tàng AAA, Vichy, Pháp, ngày 04/05/2024. © RFI / Thu Hằng

Biến cuộc sống lưu đày thành cuộc đời nghệ sĩ

Vua Hàm Nghi trở thành nghệ sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam, ông được nhiều họa sĩ và nhà điêu khắc Pháp hướng dẫn, đào tạo, trong đó có Auguste Rodin. Ông có bạn là những nhật vật tên tuổi ở Vichy, ông cũng nổi tiếng dù luôn cố kín đáo, có lẽ vì tước hiệu thái tử An Nam. Một đoạn video được chiếu trong gian trưng bày thứ hai cho thấy vua Hàm Nghi hòa nhập với xã hội Vichy lúc bấy giờ. Cũng tại gian này có rất nhiều đồ dùng cá nhân của vua Hàm Nghi, hầu hết được giới thiệu đến công chúng lần đầu tiên :

"Trong số những đồ vật được trưng bày ở đây, có ống điếu và hộp đựng thuốc lào của vua Hàm Nghi. Chúng ta cũng thấy có nhiều cuốn sách chữ Hán của vua, thư từ trao đổi và những bức thư mà ông nhận được từ vua Khải Định và Thân Trọng Huề. Bộ đồ vẽ và tạc tượng được trưng bày trong tủ kính đằng kia. Gần đó là bộ mầu vẽ của Thái tử An Nam. Đó là những vật dụng hàng ngày nhưng cũng là công cụ trong cuộc đời nghệ sĩ của ông. Những vật dụng thường nhật của nghệ sĩ được ông dùng để đi vẽ phong cảnh, để tạo hình".

Ở một tủ kính khác, Amandine Dabat, người phụ trách triển lãm, giải thích tiếp :

"Ở đây còn có vài đồ dùng cá nhân của vua Hàm Nghi, được trưng bày lần đầu tiên, như những cái khuy từ bộ quần áo được ông đặt may ở Paris. Khuy được khắc hai chữ Hán "Tử Xuân". Đây là nghệ danh được ông ký dưới các tác phẩm. Chiếc hộp nhỏ bằng bạc này cũng được khắc hai chữ Tử Xuân, hoặc trên những chiếc dĩa này cũng có. Điều thú vị ở đây là trong các gia đình quý tộc Pháp, thường thì người ta khắc họ lên trên dĩa, nhưng vua Hàm Nghi chỉ khắc nghệ danh.

Trên nhiều bức tranh, vua Hàm Nghi cũng ký "Tử Xuân" theo chữ quốc ngữ, nhưng ông viết cũng không đúng tiếng Việt, thay vì "Tử Xuân" ông viết thành "Tứ Xuân". "Lỗi chính tả" này cho thấy vua Hàm Nghi cũng không rành chữ quốc ngữ. Điều này cũng giải thích cho tên của trưởng nữ của ông là Như Mai, nhưng ông viết thành "May" thay vì "Mai". Đó là vì ông viết theo cách riêng của mình. Chúng ta thấy rõ chữ ký của vua Hàm Nghi trên nhiều bức tranh khác trong triển lãm này hoặc ông cho khắc tên trên nhiều vật dụng cá nhân hàng ngày".

Một gian trưng bày trong Triển lãm L'Art en exil - Hàm Nghi, Prince d'Annam, tại Bảo tàng AAA, Vichy, Pháp, ngày 04/05/2024. © RFI / Thu Hằng

Đây chính là điểm khác biệt so với triển lãm về vua Hàm Nghi được tổ chức năm 2022 tại Bảo tàng Nghệ thuật Châu Á ở thành phố Nice, miền nam Pháp :

"Đối với triển lãm lần này, chúng tôi lấy lại chủ yếu từ triển lãm được tổ chức ở bảo tàng Nghệ thuật Châu Á ở Nice vào năm 2022. Nhưng có một điểm khác, bởi vì không gian ở Bảo tàng Nghệ thuật Châu Phi và Châu Á ở Vichy nhỏ hơn một chút, nên có ít tranh được bày hơn, nhưng lại có nhiều đồ vật khác của vua Hàm Nghi, chưa từng được triển lãm ở Nice, và lần đầu tiên được giới thiệu đến công chúng tại Vichy. Trong triển lãm ở Nice năm 2022, có nhiều tác phẩm được một số bảo tàng cho mượn. Còn ở Vichy lần này, tất cả các tác phẩm đều nằm trong các bộ sưu tập cá nhân, bởi vì lúc sinh thời, vua Hàm Nghi tặng rất nhiều tranh cho con cháu, bạn bè.

Toàn bộ công việc luận án tiến sĩ của tôi là tìm lại con cháu của những người bạn của vua Hàm Nghi để tìm lại những tác phẩm của ông. Do đó những tác phẩm được trưng bày ở đây đến từ những bộ sưu tập cá nhân của con cháu những người bạn đã được vua Hàm Nghi tặng tranh và tượng điêu khắc trước đây".

Bước vào biệt thự Gia Long của vua Hàm Nghi ở Alger

Trong gian thứ ba, cũng là gian cuối của triển lãm, khách tham quan có thể thấy vua Hàm Nghi trong một đoạn phim đen trắng. Ông sống trong căn biệt thự "Gia Long" ở Alger. Đây là một trong những tài liệu hiếm hoi cho thấy cuộc sống của vua Hàm Nghi.

"Thước phim này được Michel Laloë, cháu của vua Hàm Nghi quay lại khi cùng gia đình đến thăm năm 1941. Đây là một tài liệu rất đặc biệt, bởi vì chúng ta bước vào được bên trong tư dinh của vua Hàm Nghi ở Alger (thủ đô của Algérie). Giống như gia đình trong đoạn phim, chúng ta bước vào lối chính, đi qua cánh cổng khắc chữ Gia Long, tên được vua Hàm Nghi đặt cho tư dinh, sau đó lại bước qua một lối đi khác cho đến cánh cửa chính đồ sộ, cứ như chúng ta bước vào biệt thự vậy. Rồi nhiều thành viên trong gia đình đi dạo phía trước biệt thự. Phía bên phải của hàng cột này là xưởng vẽ của vua Hàm Nghi, chúng ta thấy ông từ đó bước ra và rảo bước. Đây thực sự là một tài liệu vô cùng đặc biệt, vì là tài liệu duy nhất có thể thấy vua Hàm Nghi tiến vào chính giữa sảnh, sau đó là đi dạo trong vườn.

Cuối đoạn phim có một điều buồn cười. Người ta thấy đạo diễn - người cháu quay lại thước phim - đến nói gì đó với vua Hàm Nghi sau đó chạy về phía máy quay nhưng sau đó là một màu đen, camera bị tắt, có lẽ hết pin. Đoạn phim được quay tháng 06/1941, khoảng 2 năm rưỡi trước khi vua Hàm Nghi qua đời, lúc đó ông cũng đã nhiều tuổi".

Một gian trưng bày của Triển lãm L'Art en exil - Hàm Nghi, Prince d'Annam, tại Bảo tàng AAA, Vichy, Pháp, ngày 04/05/2024. © RFI / Thu Hằng

Vua Hàm Nghi qua đời năm 1944 do ung thư dạ dày và an nghỉ tại nghĩa trang Thonac, vùng Dordogne. Còn số phận biệt thự ra sao ? Amandine Dabat, hậu duệ 5 đời của vua Hàm Nghi, giải thích :

"Ở Algérie, Hàm Nghi được coi là một địa chủ lớn người Pháp vì thế dinh thự của ông bị cướp và đốt cháy trong chiến tranh Algérie, giống như những địa chủ Pháp khác. Sau đó, Nhà nước Algérie thu hồi dinh thự. Một phần khu đất trở thành đất của đại sứ quán Nga, còn biệt thự trở thành nhà khách nước ngoài El Mithak gì đó, tôi không nhớ rõ tên. Nhưng thực ra, tất cả đều bị đốt, trừ một phần khung bên ngoài, mọi thứ đều được làm lại, gần như không còn gì là nguyên gốc cả, trừ những cây cổ thụ trong công viên vẫn còn đó. Biệt thự được kiến trúc sư Guillochin thiết kế. Ông là kiến trúc sư của toàn bộ thành phố thuộc địa Alger và được vua Hàm Nghi giao phó thiết kế biệt thự theo phong cách tân Hồi Giáo này".

Thái tử An Nam trở lại Vichy

Có lẽ Nghệ thuật lưu đày - Hàm Nghi, Thái tử An Nam là triển lãm đầu tiên về Việt Nam được Bảo tàng Nghệ thuật Châu Phi và Châu Á tổ chức. Hình ảnh các nghệ nhân khảm tranh, các quan chức triều đình Huế và tiến sĩ Nho học Phan Thanh Giản được in thành áp phích lớn trên tường giúp người xem hiểu được phần nào cuộc sống ở Huế vào cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Tuổi thơ của vua Hàm Nghi, tên thật là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, cũng như giai đoạn rời đô vào rừng núi Tân Sở chống Pháp, cũng được giới thiệu trong gian phòng đầu tiên này. Bà Marie-Line Therre, giám đốc bảo tàng cho biết :

"Khi chuẩn bị cho triển lãm về vua Hàm Nghi lần này, chúng tôi kiểm tra trong kho, chọn ra những đồ vật thích hợp cho triển lãm này. Triển lãm về Việt Nam, tôi nghĩ đây là lần đầu tiên. Chúng tôi đã đề cập đến Việt Nam trong những cuộc triển lãm liên văn hóa khác, vì đó phần nào là nhiệm vụ của bảo tàng, có nghĩa là đa văn hóa. Nhưng khi tổ chức một triển lãm về một đất nước cụ thể, thường thì chúng tôi sẽ đi mượn, chúng tôi liên lạc với những bảo tàng khác, gọi điện cho các nhà sưu tầm mà chúng tôi biết. Nhờ đó mà triển lãm từng bước được định hình. Thực ra khi tổ chức một cuộc triển lãm, không chỉ có đồ vật được trưng bày, mà thường có cả những tiếp xúc giữa con người với nhau, có rất nhiều người tham gia chuẩn bị cuộc triển lãm".

Trang phục của vua Hàm Nghi được trưng bày tại Triển lãm Vichy, l'Internationale, ngày 05/05/2024, tại Vichy, Pháp. © RFI / Thu Hằng

Nhiều kỉ vật, tác phẩm hội họa của vua Hàm Nghi còn được trưng bày trong triển lãm Vichy, thành phố quốc tế (Vichy, l’Internationale), được khai mạc cùng ngày 04/05/2024. Và Amandine Dabat là người kết nối ban tổ chức với một số nhà sưu tầm. Cháu gái 5 đời mong muốn công bố một bản thống kê chi tiết những tác phẩm của nhà vua bị lưu đày từ năm 1889.

"Từ khi bắt đầu làm luận án tiến sĩ, tôi lập dần dần một bản thống kê tác phẩm của vua Hàm Nghi. Phần 1 của bản thống kê này nằm trong luận văn tiến sĩ của tôi. Toàn bộ một phần các tác phẩm của ông được đăng trong tập sách được xuất bản sau này từ luận văn đó. Đúng là Hàm Nghi càng nổi tiếng thì càng có nhiều tác phẩm của ông xuất hiện hơn, có nghĩa là nhiều gia đình không biết là đang giữ tác phẩm của vua Hàm Nghi bỗng phát hiện ra, hoặc biết được rằng những tác phẩm mà họ có trong nhà là do Hàm Nghi vẽ hoặc điêu khắc.

Tranh của vua Hàm Nghi được trưng bày tại Triển lãm Vichy, l'Internationale, ngày 05/05/2024, Vichy, Pháp. © RFI / Thu Hằng

Dần dần tôi tập trung những dữ liệu đó để lập bản thống kê này. Dĩ nhiên, một ngày nào đó tôi sẽ xuất bản bộ catalogue thống kê đầy đủ những tác phẩm của ông. Nhưng tôi nghĩ là còn phải chờ thêm vài năm nữa, bởi vì chúng ta thấy đã có 19 tác phẩm được phát hiện năm ngoái (2023) và khoảng 10 tác phẩm trong năm nay. Cho nên tôi nghĩ là chúng ta sẽ còn có nhiều bất ngờ. Vua Hàm Nghi vẽ rất nhiều ở Vichy và rất dễ tặng tranh cho bạn bè như chúng ta thấy trong đợt bán đấu giá gần đây những tác phẩm của ông. Cho nên biết đâu một ngày nào đó, một số gia đình ở Vichy biết được là họ đang giữ tác phẩm của vua Hàm Nghi, có thể là nhờ triển lãm lần này.

Công việc vẫn đang tiếp diễn và sẽ không kết thúc ngay vì tôi nghĩ cần thêm vài năm để có thêm thời gian cho những tác phẩm của vua Hàm Nghi được biết đến".

Thu Hằng

Nguồn : RFI, 10/05/2024

Tôi bước vào phòng đấu giá Hôtel Drouot Paris để đo lòng nhiệt thành của giới sưu tầm nghệ thuật Đông Dương với tâm trạng ngổn ngang.

Bức tranh đoạt mức giá cao nhất "Sous-bois au soleil couchant" 38.000 euro

Nhà Lynda Trouvé hôm 22/9/2023 đã đấu giá 255 lô hàng liên quan đến chủ đề này. Đáng chú ý trong đó có 19 bức tranh của vua Hàm Nghi được vẽ vào những năm 1909-1911.

Tôi tạm gọi đây là "giai đoạn Vichy" trong tranh ông, như tên gọi giai đoạn mang tên "Marie-Thérèse Walter" tràn ngập cảm xúc lãng mạn của danh họa Pablo Picasso.

Đơn giản đây là một cách dùng từ của tôi, không có ẩn dụ gì đến tầm vóc nghệ thuật và quan hệ giữa hai người nghệ sĩ.

Tâm trạng xao xuyến và tò mò vì tôi muốn biết về sự quan tâm của cộng đồng hải ngoại và người Việt trong nước thật sự ra sao với những giá trị nghệ thuật kể trên.

Hẳn rằng, vẫn còn cay đắng của Chế Lan Viên với việc đương đại quay lưng với lịch sử :

"Quanh hồ Gươm không ai bàn chuyện vua Lê

"Lòng ta đã thành rêu phong chuyện cũ…

Song đã xuất hiện những tốt lành, những biểu tượng thanh tao. Đó là hiện tượng những người Việt trong và ngoài nước đến những phòng đấu giá như hôm nay với hy vọng đắp bồi lại kỷ niệm mang sắc mầu quê hương, để mình được là mình khi ngắm những bức tranh, bức tượng rất "mình", tìm bến đậu nghệ thuật cho tâm hồn không phai nhạt với những xô bồ ngoại lai.

Những bức họa Vichy của vua Hàm Nghi xuất hiện lần này khá đẹp, nét vẽ nhã nhặn, tươi tắn, lãng mạn. Tôi thích bức tranh số 93 mang tên "Mặt trời lặn xuống đồng quê".

Đây là một bức đầu tiên trong hai bức tranh hiếm hoi mô tả sinh hoạt miền quê nước Pháp. Bức còn lại Hàm Nghi vẽ năm 1930, tức là đến 20 năm sau.

Tấm danh thiếp với lời đề tặng viết bằng tay chưa biết là nét chữ của ai phía sau tác phẩm "Mặt trời lặn xuống đồng quê"

Đây cũng là họa phẩm tôi dự đoán sẽ được đua tranh quyết liệt nhất, vì đằng sau bức tranh còn dán chiếc danh thiếp đề tên viên tướng Henri Aubé và một dòng chữ viết bằng tay của người tặng ông bức tranh.

Hẳn là tìm hiểu sâu thêm về nét chữ đó thuộc về ai và những mối lương duyên nào trong tam giác Hàm Nghi, Henri de Gondrecourt, Henri Aubé sẽ thêm phần thú vị. Song, bức số 100 "Sous-bois au soleil couchant" (Mặt trời lặn dưới khóm cây) mới đạt kỷ lục số bán với con số 38.000 euro.

Không khí tranh đua mua tranh diễn ra với tốc độ nhanh dần, đến quyết liệt. Lô số 91 là họa phẩm đầu tiên của vua Hàm Nghi ra chào được gõ búa với giá 6.800 euro. Sau đó không còn giá này nữa. Bức tranh đánh số 92 "Ngôi nhà ven sông" có một vết mầu phai lớn trên bề mặt, là bức duy nhất không phải phong cảnh Vichy cũng chạm giá 17.000 euro. Người mua chắc là đại diện cho một người Việt trong nước được bà Lynda gọi là "quý ông đứng ở cửa" đã là người thắng cuộc. Trong sàn cũng có một phụ nữ đeo đến giá 10.000 rồi cũng không theo nổi. Bức này thẩm định với giá bèo 800-1.200 euro !

Tất cả 19 bức tranh đều được bán hết, dao động giữa giá thẩm định đến giá chung cuộc là từ 21, 20 đến 25 lần. Thậm chí, một người mua rỉ tai với tôi, lần này có nhiều lựa chọn, con số tranh lớn bất ngờ, cũng tác động làm giá xuất có phần "khiêm tốn".

So sánh với bức đầu tiên lên sàn cách đây 13 năm (24/11/2010) là bức "Déclin du jour-Chiều tà", nhà Millon bán ra 8.800 euro, ngang ngửa 11 lần hơn giá thẩm định, thì hiện tại chỉ số đó tăng gấp đôi. Từ buổi đầu lưu luyến 2010 đến năm 2022 mới chỉ có 5 bức tranh của vua Hàm Nghi được mang bán. Song thời gian đó đã đào tạo một đội ngũ có tư duy đấu giá ở nước ngoài, có đội ngũ săn tìm, khả năng thao tác chuyên nghiệp. Vóc dáng chuyển hướng của tầng lớp có tiền không còn dừng ở mức phô trương mà bắt đầu đi vào chiều sâu văn hóa, nôm na là lặn vào chất bắt đầu manh nha.

Đương nhiên điều đó chỉ có thể xẩy ra khi có nhu cầu của thị trường ? Kẻ khoe xe, người đeo vàng, người tự sướng, gã dị hợm, đi đâu cũng phải làm như vô tình rút ra một cọc tiền, trong mắt người đời là "hâm có số có má", tương tự như câu chuyện "lợn cưới, áo mới". Để được vậy cũng chẳng dễ, như câu tục ngữ "năm đời mới biết ăn, bảy đời mới biết mặc" vậy.

Âu cũng là điều vui, người ngoài nhìn vào đỡ xấu hổ.

Quang cảnh phòng đấu giá những bức tranh vua Hàm Nghi

Trước buổi đấu giá, một thanh niên trao đổi với tôi về dự định của anh. Đó là bức tranh mầu nước vẽ năm 1885 "trận tấn công thành Sơn tây" khổ 122x76cm. Anh nói, đến xem, hy vọng với biểu giá catalog 1.000-1.200 euro thì bớt chi tiêu để sở hữu. Một điều đáng trân trọng.

Anh đã không mua được vì mức giá bức tranh vọt lên tới 2.500 euro. Vì sao anh muốn mua bức tranh đó ? Phải chăng bài thơ Quang Dũng viết nhắc thầm tâm sự :

Đôi mắt người Sơn Tây

U uẩn chiều lưu lạc

Buồn viễn xứ khôn khuây

Tôi gửi niềm nhớ thương

Em mang giùm tôi nhé

Ngày trở lại quê hương

Khúc hoàn ca rớm lệ

Tôi viết thêm mấy dòng, biết đâu người thoáng quen có niềm vui trở lại khi tình cờ đọc bài viết. Trận Pháp hạ thành Sơn Tây ngày 11/12/1883 chấm dứt sự tác yêu tác quái của Lưu Vĩnh Phúc và đám lính Cờ Đen ở miền Bắc Việt Nam. Trong Bảo tàng Invalides còn trưng bầy ấn tín, cờ lệnh của tên tướng phỉ mà Việt Nam đến nay vẫn còn nhầm lẫn về vai trò của hắn.

Những nhà sưu tầm Việt Nam hay gốc Việt tìm đến tranh Hàm Nghi với nhiều nỗi niềm, không đơn giản chỉ là thưởng thức hội họa. Những câu chuyện về Hàm Nghi đã thuyết phục họ.

Những bức tranh được mang ra chào đón người mua

Hàm Nghi đến với nghệ thuật như câu chuyện lành về nhân quả. Ông thoạt đầu chỉ là hình hài bé nhỏ trong trò chơi vương quyền của các Nhiếp chính vương Tôn Thất Thuyết (1839-1913), Nguyễn Văn Tường (1824-1886) và Trần Tiến Thành (1813-1883). Con người không có trong danh sách chọn làm quân vương ấy mà ngày sinh đến nay vẫn còn viết không chính xác đã may mắn hơn ba vị vua trước ông là Dục Đức, Hiệp Hòa và Kiến Phúc, nạn nhân tức tưởi bị hãm hại Game of Thrones. Kẻ bị giết sau ba ngày bước lên ngai vàng như Dục Đức, người thọ được bốn tháng như Hiệp Hòa, và Kiến Phúc cũng chỉ sống thêm 8 tháng sau ngày làm vua.

Nước Pháp can đảm "nuôi ong tay áo" đã biến kẻ nghịch tử của nền thống trị thực dân thành một nghệ sĩ đích thực. Tôi như đọc thấy ở ông câu đối thời Victor Tardieu ở trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương :

"人才國家之原氣" Nhân tài quốc gia chi nguyên khí

"大學教化之本元" Đại học giáo hóa chi bản nguyên

Dịch nghĩa :

Nhân tài là nguyên khí quốc gia

Đại học là gốc của giáo hóa

Những người cầm quyền ở Algeria như Henri de Vialar, Louis Tirman có thiện cảm với chàng thanh niên 18 tuổi đã đưa Hàm Nghi hội nhập vào sinh hoạt của tầng lớp quý tộc. Trong một bức thư Hàm Nghi gửi cho cháu gái Henri de Vialar, viết năm 1899 :

"Bạn sẽ không thể tưởng tượng được điều gì đã xảy ra với tôi vào thứ ba tuần trước, khi tôi nhận được thiệp mời từ Đô đốc Servan đến chơi quần vợt. Tôi đến đó như mọi khi với giày bệt, quần ngắn và vợt tennis. Đô đốc dẫn tôi về phía một cô gái trẻ xinh đẹp và giới thiệu với các quan khách và nhiều sĩ quan mặc quân phục đại lễ : "Các bạn sẽ thưởng thức quý cô và quý ông trẻ trung này chơi".

Bạn thấy đấy : chúng tôi chơi tennis, trong tiếng nhạc vui vẻ của một buổi tiếp đón long trọng. Chiều nay được tổ chức để vinh danh Hoàng tử Waldemar, người thừa kế ngai vàng Đan Mạch đang đến thăm thủ đô Alger và để vinh danh những người Nga có mặt ở đây".

Henri de Vialar nhận ra người tù trong tay mình có năng khiếu về hội họa nên khuyến nghị ngay từ tháng 11/1889 rằng, Hàm Nghi nên theo học với họa sĩ theo trường phái đông phương Marius. Reynaud đến dạy Hàm Nghi trong hơn 15 năm, hai lần một tuần, chỉ vẽ và vẽ.

Nét khai bút của vua được thể hiện trong bức "Phong cảnh El Biar-Algeria 1891" vẽ ngày 9/11/1891đã được bán ở Paris với giá 30.000 euro ngày 26/11/2021.

Đấu giá qua mạng có số lượng người tham gia lớn hơn rất nhiều người đến mua trực tiếp

Những bức tranh giai đoạn Vichy của vua Hàm Nghi có cùng một nhận dạng. Tất cả đều bị cắt khỏi khung tranh. Trả lời câu hỏi của tôi về xuất xứ của lô hàng đặc biệt này, nhà đấu giá Lynda Trouvé hé lộ, lô tranh được vô tình tìm thấy trong một thùng rác, không phải đến trực tiếp từ hậu duệ của tướng Henri Aubé, có thể liên quan đến thời kỳ chiếm đóng nước Pháp năm 1940 của phát xít Đức.

Giả thiết này có cơ sở, vì tướng Henri Aubé là một người đóng góp nhiều chiến công trong Đại chiến thế giới thứ nhất. Hiện còn một bức ảnh lưu trữ về ông được vinh danh trên sân điện Invalides.

Khi tuyến phòng thủ ở mặt trận phía Đông tan vỡ năm 1940, Paris sắp rơi vào tay Đức, các tác phẩm nghệ thuật trong các viện bảo tàng lớn đều có chủ trương phải di tản, chạy giặc. Tướng Henri Aubé đã mất năm 1935, song ngôi nhà của ông ở Paris hẳn không tránh được đôi mắt nhòm ngó của Đức vào năm 1940. Để phân tán kỷ vật của ông, phải chăng người nhà đã cắt những bức tranh ra khỏi khung để dễ bề di chuyển, để rồi bị thất lạc ?

Hitler đặc biệt rất căm phẫn và tức tối về thất trận của nước Đức và những điều khoản được cho là uất đến phi lý mà các cường quốc thắng trận ép nước này phải ký vào "Le traité de Versailles ngày 28/6/1919". Ngay khi chiếm được Paris, Hitler đã tịch thu bản Hiệp định này mang về Văn phòng Thủ tướng, hàng ngày đều dừng chân để ngắm chiến lợi phẩm. Nước Pháp hiện nay cũng không truy tìm ra văn bản kể trên.

Tôi nhắc thêm rằng, sau khi thua ở Sedan ngày 1/9/1870, trước khi các lữ đoàn kỵ binh Phổ tiến vào Paris, Bộ chiến tranh Pháp đã thiêu hủy một số lượng lớn quân kỳ, chiến lợi phẩm đoạt được từ các trận thắng của Hoàng đế Napoléon Bonaparte trưng bầy ở Invalides để đoàn quân chiến thắng nhớ đến tủi hận của ông cha tìm cách cướp phá và trả thù.

Những bức tranh của vua Hàm Nghi có ơn lành thoát kiếp bèo dạt hoa trôi, đời sống của khóm lục bình vô danh.

Họa phẩm của ông, thứ văn tự hồn nhiên không tan biến vào hư không đã tìm được về ngôi nhà tâm hồn của người Việt, thật đáng mừng.

Bài thể hiện văn phong và quan điểm của ông Phạm Cao Phong, nhà báo tự do ở Paris, Pháp.

Phạm Cao Phong

Nguồn : BBC, 24/09/2023

***********************

Hàm Nghi - vị Hoàng đế lưu đày tìm tự do qua nghệ thuật

BBC, 05/01/2023

Tháng 12/1888, vua Hàm Nghi, vị hoàng đế thứ tám của nhà Nguyễn bị chính quyền Pháp đưa xuống con tàu mang tên Biên Hòa đi đày ở Bắc Phi.

Tới thủ phủ Alger của Algeria lúc 18 tuổi, vị Hoàng đế An Nam sống một cuộc đời lưu đày cho tới khi ông mất tháng 1/1944, thọ 72 tuổi.

Hàm Nghi - vị Hoàng đế lưu đày tìm tự do qua nghệ thuật

Tìm đến hội họa lúc đầu chỉ như cách giết thời gian, theo năm tháng, Vua Hàm Nghi say mê vẽ tranh và điêu khắc trong những năm tháng lưu đày.

Gần 80 năm sau khi ông qua đời, hậu duệ năm đời của nhà vua, chị Amandine Dabat, hoàn thành một luận án tiến sỹ nghiên cứu về cuộc đời và hội hoạ của Vua Hàm Nghi.

Không chỉ là một vị vua yêu nước, Hàm Nghi còn là một hoạ sỹ và nhà điêu khắc Việt Nam đầu tiên được dạy bởi những danh họa và nghệ sỹ điêu khắc danh tiếng của Pháp đầu thế kỷ thứ 19.

TS Amandine Dabat và ông Nguyễn Ngọc Giao, một người Việt tại Pháp tìm hiểu sâu về cuộc đời Vua Hàm Nghi, chia sẻ với khán giả của BBC về quãng đời của vị cựu hoàng sau khi đặt chân tới Algeria, cũng như vai trò của hội hoạ và điêu khắc trong cuộc đời lưu đày của ông.

"Hàm Nghi - vị Hoàng đế lưu đày tìm tự do qua nghệ thuật", Thời lượng 12,35

Phỏng vấn và dựng phim : Minh Thư

Quay phim : Sam Robinson và Phil Darley