Thông Luận

"Dép râu, dép lốp" hay còn gọi là "đôi dép bác Hồ" dạo gần đây được nhiều người trẻ sử dụng ngày càng nhiều trong đời sống thường nhật. Một bạn trẻ cho rằng trào lưu này có ý nghĩa vì đó là biểu tượng của một thời kỳ hào hùng của dân tộc. Trong khi đó, một cựu chiến binh cho biết nó làm ông cảm thấy buồn khi nhớ về một cuộc chiến đã đổ quá nhiều xương máu đồng bào.

Dép lốp được ông Hồ Chí Minh sử dụng trở thành mốt thời bình. RFA edited

Được giới trẻ đón nhận

Một bài viết giới thiệu về đôi dép lốp cao su của Việt Nam được đăng trên mạng báo Fashion hôm 26/7 có tựa đề "From war to peace : Vietnam's rubber sandals march on" (tạm dịch là "Từ chiến tranh đến hòa bình : đôi dép cao su Việt Nam vẫn tiến bước").

Nội dung bài viết nói về trào lưu của giới trẻ Việt Nam hiện nay, đang ưa chuộng các sản phẩm giày dép được sản xuất thủ công từ lốp cao su, vốn được trang bị cho bộ đội Việt Nam trong thời chiến tranh.

Lý do khiến nhiều người lựa chọn sử dụng dòng sản phẩm này trong những năm gần đây, theo bài viết đánh giá, là vì độ bền chắc - đi được vài năm, có thể mòn chứ không đứt ; giá thành rẻ - chỉ từ 200 đến 300 ngàn đồng ; và kiểu dáng cũng được thiết kế đa dạng hơn để phù hợp với xu hướng thời trang.

An Phương, một bạn trẻ ở Thành phố Hồ Chí Minh, chuyên sản xuất và kinh doanh giày dép cao su cho biết :

"Đa số người khách khá thích thú với dòng dép cao su vì những mẫu dép này khá vintage (cổ điển - PV), phù hợp với xu hướng thời trang hiện nay.

Có những khách hàng họ có nguyên một bộ sưu tập các dòng dép cao su, hầu như mẫu nào mới ra họ đều muốn sở hữu".

Ông Nguyễn Tiến Cường, quản lý công ty "Vua dép lốp", được bài viết trên dẫn lời cho biết từ năm 2011 cho đến nay, doanh nghiệp của ông đã bán được hơn nửa triệu đôi dép cao su.

Những đôi dép sau khi được gia công cho mềm mại, cũng như có nhiều mẫu mã hơn thì đã thu hút được nhiều khách hàng hơn. Ông Cường cho rằng tiềm năng của sản phẩm này vẫn còn nhiều trong tương lai.

Theo ông Cường, mặt hàng này được đón nhận còn bởi nó mang giá trị lịch sử. Nó còn được gọi với cái tên "đôi dép bác Hồ", là biểu tượng của một thời kỳ chiến tranh ở miền Bắc Việt Nam.

Bạn Phương cho rằng, những vật dụng gợi nhớ về một giai đoạn lịch sử của đất nước, nay được giới trẻ đón nhận là một điều thú vị :

"Những vật dụng này được ưa chuộng cũng hay đó chứ ! Những món đồ này ngoài công năng sử dụng, nó còn giúp người sử dụng gợi nhớ nhất về thời kỳ gian khó mà hào hùng thế hệ đi trước đã đi qua, từ đó càng tỏ lòng biết ơn và trân trọng hiện tại hơn".

Gợi về quá khứ buồn

Theo Tạp chí Văn hoá và Phát triển Việt Nam, dép lốp được đại tá Hà Văn Lâu sáng chế ra từ năm 1947. Bởi tính năng dẻo dai, thuận tiện vượt địa hình thác nước, bùn sình… nên sau đó đã được trang bị cho tất cả lính quân đội của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.

Ông Nguyễn Khắc Toàn, hiện đang sinh sống tại Hà Nội, là một cựu chiến binh nhập ngũ từ năm 1973, nói với RFA rằng những vật dụng như dép lốp, mũ cối, cùng với các loại thuốc men cá nhân như thuốc sốt rét, thuốc lọc nước… đã một thời gắn bó với ông trong những năm chiến đấu.

Nhưng với ông Toàn, mỗi khi nhắc về các vật dụng đó, lòng ông lại thấy buồn vì nó gợi nhớ về một cuộc chiến mà theo ông là đánh đổi quá nhiều sinh mạng của đồng bào Việt Nam :

"Tôi nghĩ rằng đến bây giờ thì chiến tranh đã khép lại, lùi xa gần nữa thế kỷ rồi. Nhắc lại những chuyện này tôi cũng có những cảm xúc lẫn lộn, buồn khi nhớ lại những ấn tượng khó phai màu của thời tuổi trẻ đã phải đem tính mạng của mình vào trong cuộc chiến tranh nhằm thống nhất đất nước bằng vũ lực như vậy.

Nếu các nhà lãnh đạo lúc đó ở Hà Nội Nếu có tính toán sáng suốt hơn thì sẽ chấm dứt cuộc chiến tranh, không cần thiết phải dùng vũ lực như vậy, thống nhất bằng con đường hòa bình, đàm phán hai miền cùng tồn tại".

Theo thống kê của ngành chính sách quân đội, Cục chính sách, Tổng cục Chính trị, Bộ Quốc phòng vào năm 2012, toàn quốc có 849.018 liệt sĩ trong cuộc chiến từ năm 1954-1975. Trong khi đó, theo tài liệu từ Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ, ước tính có khoảng 200.000 đến 250.000 binh lính Việt Nam Cộng Hòa thiệt mạng trong khoảng thời gian này.

Chưa kể lính tử trận của các nước tham chiến như Mỹ, Hàn Quốc…

Hình ảnh bộ đội trong thơ văn Việt Nam

Cũng theo ông Nguyễn Khắc Toàn, hình ảnh dép lốp cao su, nón cối, thắt lưng, hay tất cả các vật dụng liên quan đến bộ đội xưa thường được sử dụng trong thơ ca Việt Nam thời chiến, và ông nhận định, các tác phẩm đó tạo ra một sức lan toả ghê gớm trong việc tuyên truyền, định hướng đời sống chính trị của lớp trẻ thời đó :

"Những vật phẩm đó đánh dấu một thời đất nước ta đã phải trải qua một cuộc chiến tranh hai miền, một cuộc chiến tranh của ý thức hệ. Nó còn đọng lại trong những bài thơ ca, nhất là thơ ca miền Bắc để giảng dạy cho các thế hệ trẻ.

Trước đây, khi chưa có internet thì những bài thơ ca đó có sức tuyên truyền ghê gớm, tác động vào đời sống, nhận thức, trí não của tuổi trẻ ghê gớm. Nó lý tưởng hóa cho mỗi thanh niên trong đời sống tinh thần chính trị.

Bây giờ, nhờ có internet phát triển, tuổi trẻ cũng như người dân đã nhận thức được sâu hơn và sáng suốt hơn thì cũng giảm thiểu đi tác dụng tuyên truyền rất nhiều".

Điển hình, một tác phẩm được đưa vào chương trình giảng dạy và yêu cầu học sinh phải thuộc nằm lòng. Nó gắn liền với nhiều thế hệ học trò thời hậu chiến tranh, là bài thơ "Đôi dép bác Hồ" của tác giả Tạ Hữu Yên. Trong đó có các câu thơ quen thuộc như :

"Đôi dép đơn sơ

Đôi dép Bác Hồ

Bác đi từ ở chiến khu Bác về…".

Phó giáo sư, tiến sĩ Hoàng Dũng, người có chuyên môn trong ngành Ngôn ngữ học lại cho rằng, nếu nhìn nhận một cách công bằng, cũng có nhiều tác giả ca ngợi hình ảnh liên quan đến người lính Bắc Việt trong các tác phẩm của họ một cách thật lòng, chứ không phải tất cả đều phục vụ cho mục đích tuyên truyền :

"Rất có thể một cá nhân cụ thể nào đó có mục đích tuyên truyền, chứ nếu nói tất cả mọi người khi viết ra những tác phẩm thơ văn đều có mục đích tuyên truyền thì không đúng đâu. Có những người họ viết rất chân thành. Tôi có quan hệ cá nhân với khá nhiều người như vậy".

Và, cũng theo quan điểm của vị tiến sĩđang giảng dạy tại Đại học Sư phạm, hiện tượng giới trẻ được thu hút bởi những biểu tượng mang tính lịch sử, dù là phe nào, thì cũng đáng được khuyến khích.

Ông lấy ví dụ như ở Việt Nam có chuỗi quán cà phê Cộng. Nơi này được trưng bày, trang trí bằng các vật phẩm được sử dụng phổ biến ở các nước cộng sản từ xưa cho đến nay, và được giới trẻ lui tới khá nhiều. Ông Hoàng Dũng cho rằng đó là điều lành mạnh :

"Đó chỉ như là một cái để hoài niệm, không phải phải là như một cách cổ võ cho một xu hướng chính trị, mà đó là một quá khứ khó quên. Điều đó tôi cho là lành mạnh, không nên quên những giai đoạn đó trong ký ức của dân tộc".

Nguồn : RFA, 27/07/2022

Thỉnh thoảng, tôi vẫn nghe rằng : "Giầy dép cũng đều có số, nói chi đến con người".

Quả là có thế !

Chả thế mà tiếng Việt không thiếu những hạn từ liên quan đến vận mạng, định mệnh, số kiếp, số mạng, số phận, vận số, mệnh số, phần số : số xui, số hên, số đen, số đỏ, số mạt, số nghèo, số giầu, số làm quan, số làm đĩ, số ăn mày, số xa nhà, số đi tu, số ở tù …

Tuy thế, loại dép râu (hay còn gọi là dép lốp, dép cao su, dép Bình Trị Thiên) thì chả có số má gì ráo trọi. Mẫu mã cũng không luôn. Đôi nào ngó cũng vậy. Cứ nhắm vừa chân ai là người đó xỏ đại vô – one size fit all – già trẻ, lớn bé, gái trai đều giống như nhau.

Thô kệch, trần trụi vậy thôi nhưng đôi dép lốp đã từng được thi hào Tố Hữu cho "lên tầu vũ trụ" và có tên trong Wikipedia, phiên bản tiếng Anh : 

"The Ho Chi Minh sandals (Vietnamese dép lốp ‘tire sandal’) are a form of sandal made from discarded tires. Along with the khăn rằn scarf, they were a distinctive clothing of Viet Cong soldiers. These shoes were often called ‘Ho Chi Minh sandals’ or ‘Ho Chis" by Americans".

Vỏn vẹn có đôi ba câu ngắn ngủi (chỉ gồm 48 từ) như vậy thì e chưa đủ liều lượng để ba hoa thiên tướng nên Wikipedia – phiên bản nội hóa – tự động chêm vào vài ba đề mục nữa (Đôi Dép - Dép Lốp - Đôi Dép Bác Hồ) tổng cộng là ba ngàn bốn trăm từ, với không ít hình ảnh, và toàn là những lời có cánh :

- Đôi dép ấy rất đỗi bình dị, mộc mạc đơn sơ, nhưng thật nhiều ý nghĩa như chính cuộc đời Bác kính yêu. Bởi đôi dép cao su đã gắn liền với cuộc đời hoạt động cách mạng vì dân, vì nước của Bác. Ngày nay, đôi dép ấy đã trở thành kỉ vật thiêng liêng và vô giá của dân tộc ta.

- Đôi dép này được xem như là một trong những biểu tượng về "cuộc đời cách mạng" của Hồ Chí Minh, được đề cập trong nhiều bài báo cũng như một số bài hát, bài thơ.

Tự điển bách khoa toàn thư của người ta mà Ban Tuyên Giáo vẫn thản nhiên nhẩy xổ vào thêm thắt/thêu dệt trắng trợn tới cỡ đó thì thiệt là quá đáng, và quá quắt ! Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam, Chủ tịch Hội Đồng Chỉ Đạo Biên Soạn Bách Khoa Toàn Thư Việt Nam, đã từng tuyên bố (không ngượng miệng) rằng :

"Bộ Bách khoa toàn thư phải là tri thức cơ bản về Việt Nam đặc biệt là tri thức ứng dụng cho đất nước, phải đúng theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh".

Tạm thời, khi chưa có bộ sách này thì cứ nhào nặn Wikikipedia tiếng Anh thành ra tiếng Việt (luôn) cho nó khoẻ. Mẹ nó, sợ gì ?

Tuy không có gì đáng sợ nhưng cũng chả có hiệu quả chi. Bên cạnh những lời lẽ thương râu nhớ dép hết sức thiết tha của đám văn nghệ sỹ cung đình (Hà Nội) vẫn có những câu thơ truyền miệng, phổ biến trong văn hóa dân gian : Đôi dép râu dẫm nát đời son trẻ/ Nón tai bèo che khuất nẻo tương lai.

Nghe vậy tưởng đã quá tệ nhưng blogger Trương Nhân Tuấn còn diễn giải sự việc một cách tệ hại hơn vậy nữa : "Nón cối hay nón tai bèo, cùng đôi dép râu, đã ‘viết nên trang sử’, trên lý thuyết là đưa cả nước lên ‘xã hội chủ nghĩa’. Mà thực tế là đưa tất cả ‘xuống hàng chó ngựa’, như hai câu ‘thơ’ thời thế : ‘Đôi dép râu dẫm nát đời son trẻ, Chiếc nón tai bèo phủ kín nẻo tương lai".

Thế mới biết dép râu tuy không có số má chi nhưng kẻ xỏ chân thì đều có cả. Tuy tuyệt đại đa số đều "xuống hàng chó ngựa" nhưng lại có kẻ được cơ hội xưng vương, và xưng tụng như thần :

"Vào năm 1970, một năm sau ngày Bác đi xa, nhà thơ Nam Yên đã viết một bài thơ lời lẽ dung dị nhưng rất mực thắm thiết, gợi lên cảm xúc thương mến Bác vô bờ. Bài thơ được nhạc sĩ Vân An phổ nhạc :

Dép Bác, đôi dép cao su

Bác đi từ ở chiến khu Bác về

Phố phường trận địa

Nhà máy đồng quê

Đều in dấu dép Bác về, Bác ơi…

Bác Hồ là biểu trưng của tất cả những gì dung dị, mang một bản sắc dân tộc Việt Nam nhuần nhị, sâu xa nhất. Ngay cả quần áo, đồ dùng tiện nghi của Bác cũng đơn sơ, mộc mạc trong đó đôi dép của Bác trở thành một hình tượng thân quen, thắm thiết đối với chúng ta…" (Trung Đức, "Đôi dép Bác Hồ đôi dép cao su", Việt Nam Mới).

Nào có riêng gì "với chúng ta !" Người nước ngoài cũng thế, cũng mê mẩn chết bỏ :

"Chuyện là, khi Bác tiếp các quan chức cấp cao trong Chính phủ Ấn Độ, họ đều chú ý nhìn vào đôi dép dưới chân Người, họ luôn liếc nhìn với vẻ lạ lùng và rất đỗi trân trọng. Báo chí nước ngoài khi đó thì nói về đôi dép cao su của Bác như một chuyện lạ, một huyền thoại về một con người tuyệt vời của thế kỷ lúc bấy giờ. 

Người dân Ấn Độ đã tỏ rõ lòng ngưỡng mộ đến lạ kỳ về đôi dép cao su. Khi Bác tới thăm một ngôi đền lớn và cổ kính của Ấn Độ, lúc Bác bước vào trong đền, để lại đôi dép bên ngoài thì bất ngờ có hàng trăm phóng viên báo chí, nhiếp ảnh, quay phim ập đến vây kín đôi dép cao su của Bác. Họ như phục sẵn từ rất lâu rồi, một số phóng viên còn cúi xuống dùng tay sờ, nắn đôi dép tỏ vẻ lạ lùng và trịnh trọng". (Huyền Chi, "Huyền thoại Hồ Chí Minh trong trái tim các nhà báo quốc tế", Công An Nhân Dân).

Sự "ngưỡng mộ" mà bạn bè quốc tế đã dành cho đôi dép của Bác – thực ra – chả là cái đinh gì, nếu so với lòng sùng kính của người dân bản địa (nơi vùng xa, vùng sâu, vùng căn cứ cách mạng) ở Việt Nam :

 "Không dối lòng đâu, mỗi lần đi ‘dép Bác Hồ’ là thấy bụng không nghĩ điều trái, chân không đi hai đường. Chẳng riêng mình, cả làng này ai cũng vậy. Chiến tranh khỏi nói, hòa bình rồi có biết bao chuyện khó… Bông Rẫy hồi chiến tranh chỉ có 50 hộ, bây giờ đã lớn lên gần 120 hộ mà không còn ai đói, chỉ còn 10 hộ nghèo. Ai cũng có xe máy, hơn một nửa đã làm được nhà xây.

 Không ai nghe lời kẻ xấu vượt biên trái phép… Không nhờ phép lạ ‘dép Bác Hồ’ sao được thế ? Có ‘dép Bác Hồ’ là thắng tất ! Đinh Ngút cất lên một tràng cười sảng khoái. Ông nâng niu đôi dép mòn vẹt trên tay nói tiếp :

- Bông Rẫy bây giờ hãy còn gần hai chục người giữ được ‘dép Bác Hồ’ năm sáu chín như mình. Năm ngoái huyện đội vào xin mấy đôi, nói để làm bảo tàng, dân làng mới cho…" (Lê Quang Hồi, "Làng Bông Rẫy mang dép Bác Hồ", Quân đội Nhân dân).

Trời ơi ! Tưởng gì ? Chớ dép lốp thì cần chi phải đi xin để bỏ vô viện bảo tàng. Thiếu mẹ gì đây nè, theo như những bản tin nhan nhản hàng ngày qua báo chí :

- Tìm được 17 hài cốt đồng đội hy sinh ở Trường Sơn 50 năm trước 

- Phát hiện 5 hài cốt liệt sĩ bên đường mòn Hồ Chí Minh

- Phát hiện hài cốt liệt sĩ ở Trường Sơn 

- Gia Lai phát hiện và quy tập 09 hài cốt liệt sĩ

Cuộc chiến đã chấm dứt gần nửa thế kỷ, xương cốt của đám con bỏ xác dọc Đường Trường Sơn đã trở thành mùn đất (các bà mẹ tìm con nay cũng đều đã khuất) nhưng những chiếc dép cao su thì hẳn vẫn còn nguyên, và còn nhiều lắm :

- Nhà văn Xuân Vũ : " Để vun bồi ‘uy tín’ (hão) cho một người hoặc một vài người trên dãy Trường Sơn này, núi rừng đã phải nhận hàng vạn bộ xương khô, hằng vạn nấm mồ, không có nấm, không có bia".

- G.S. Nguyễn Văn Lục : "Người ta phỏng đoán có khoảng 300.000 vừa là Thanh niên xung phong, vừa là cán binh bộ đội đã đào ngũ hay mất tích hoặc chấm dứt đời sống. Bệnh tật như kiết lỵ, sốt rét đã nhanh chóng hoàn tất cuộc đời của họ mà có thể chưa một ngày lâm trận".

- Nhà báo Rajiv Chandrasekaran cũng ghi nhận con số tương tự : "Chừng 300 ngàn người lính miền Bắc chết trong chiến tranh mà di hài của họ vẫn chưa tìm được – và chắc sẽ không bao giờ tìm ra cả. About 300,000 North Vietnamese soldiers killed in the war whose remains have not yet been located - and likely never will be ("Vietnamese Families Seek Their MIAs", Washington Post 3 April 2000, A01).

Nhà đương cuộc Hà Nội chỉ muốn mọi người biết đến và tôn thờ một đôi dép râu duy nhất của Hồ Chí Minh thôi nhưng dân Việt sẽ không bao giờ quên số phận thảm thương của hằng triệu sinh linh (chả may) buộc phải xỏ chân vào cái thứ dép oan nghiệt này.

Tưởng Năng Tiến

Nguồn : RFA, 21/07/2022