Một số không ít người Việt trong và ngoài nước trông chờ Trump đánh Trung Quốc giùm. Đây là một chuyện hoang tưởng không khác gì việc phục hồi Hiệp định Paris 1973 hay thành lập chính phủ lưu vong để tái lập lại Việt Nam Cộng Hòa.
Ngoài những biện pháp cạnh tranh về thương mại với Trung Quốc, chính quyền Trump xem ra không có hành động nào nhắm tiêu diệt chế độ cộng sản ở Trung Quốc - Ảnh minh họa Tập Cận Bình và Donald Trump
Trong gần bốn năm qua, Trump đã làm gì để đánh sập Trung Quốc ? Duyệt lại chính sách ngoại giao của chính quyền Trump cho thấy ngoài những biện pháp cạnh tranh về thương mại với Trung Quốc, chính quyền Trump xem ra không có hành động nào nhắm tiêu diệt chế độ cộng sản ở Trung Quốc như một số người Việt tưởng tượng.
Hiệp định Hợp tác xuyên Thái Bình Dương
Mới nhậm chức tổng thống được vài ngày, Trump đã vội vàng rút nước Mỹ ra khỏi Hiệp định Hợp tác xuyên Thái Bình Dương (Trans-Pacific Partnership – TPP). Đây là một lỗi lầm lớn đầu tiên của Tổng thống Trump. TPP bao gồm 12 quốc gia (Úc, Brunei, Canada, Chile, Nhật, Mã Lai, Mexico, New Zealand, Peru, Singapore, Việt Nam và Hoa Kỳ). TPP nằm trong kế hoạch chuyển trục về Châu Á của cựu Tổng thống Obama và đã được hoàn tất sau 8 năm thương thuyết.
Nhiều tổ chức quốc tế bao gồm Ngân Hàng Thế Giới, Peterson Institute For International Economics, US International Trade Commission, Global Affairs Canada, ca ngợi TPP là một thương ước quan trọng, giúp cho các nước thành viên, đặc biệt là Việt Nam, phát triển kinh tế, giảm bớt sự phụ thuộc vào Trung Quốc và liên kết với Hoa Kỳ chặt chẽ hơn. Tính đến ngày 4/2/2016, TPP đã có đủ chữ ký của các nước nhưng chưa được quốc hội của các nước phê chuẩn. Tổng thống Trump đã rút chữ ký của Hoa Kỳ ra khỏi TPP vào ngày 23/1/2017.
Các nước còn lại dưới sự lãnh đạo của Nhật Bản đã thành lập một thương ước tương tự với tên mới là Hiệp định Hợp tác Xuyên Thái Bình Dương Toàn phần và Tiến bộ (Comprehensive and Progressive Trans-Pacific Partnetship – CPTPP). Người ta tin rằng Hoa Kỳ sẽ tái gia nhập thương ước này sau khi Tổng thống Trump rời khỏi Nhà Trắng.
Tranh chấp Biển Đông
Khi đến Việt Nam lần đầu tham dự Hội nghị Hợp tác Kinh tế Châu Á–Thái Bình Dương (Asia-Pacific Economic Cooperation / APEC) vào cuối năm 2017, Tổng thống Trump đã giữ một thái độ khá ôn hòa và thân thiện với Trung Quốc. Ông tuyệt đối không đề cập đến vấn đề nhân quyền hay những hành động xâm lược của Trung Quốc ở Biển Đông tại hội nghị này. Trái lại ông còn đề nghị làm trung gian hòa giải giữa Trung Quốc và các nước Đông Nam Á về tranh chấp chủ quyền lãnh hải.
Việt Nam là một nước chống Trung Quốc mạnh nhất về tranh chấp lãnh hải ở Biển Đông sau khi Tổng thống Rodrigo Duterte của Phi Luật Tân sáp lại gần Trung Quốc. Tổng thống Trump đã đề nghị với cố Chủ tịch nước Trần Đại Quang rằng nếu ông có thể giúp làm trung gian hòa giải hoặc làm trọng tài thì cho ông biết. Ông nói "Tôi là một người làm trung gian hay trọng tài rất giỏi". Điều này chứng tỏ Tổng thống Trump có thái độ trung lập về việc tranh chấp ở Biển Đông.
Thương chiến
Trước khi đến Việt Nam tham dự Hội nghị APEC 2017, Tổng thống Trump đã thăm viếng Trung Quốc và ca ngợi Chủ tịch Tập Cận Bình đã hợp tác trong việc kiềm chế chương trình phát triển võ khí nguyên tử của Bắc Triều Tiên. Tại đây, Tổng thống Trump không chỉ trích Trung Quốc. Trái lại ông đã lên án các tổng thống Hoa Kỳ trước đây đã để cho nhập siêu của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc quá lớn mà không giải quyết. Ông nói như sau (phiên dịch Việt ngữ) :
"Thương mại giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ từ rất nhiều năm qua đã rất không công bằng đối với chúng tôi. Ngay lúc này, thật là đáng tiếc mối quan hệ này trở nên phiến diện và không công bằng. Nhưng tôi không trách cứ Trung Quốc. Cho dù có thế nào, không ai có quyền trách cứ một quốc gia đã lợi dụng một quốc gia khác để mang lại lợi ích của chính công dân của họ ? Nhưng tôi trách cứ các chính quyền tiền nhiệm (Mỹ) đã dành cho Trung Quốc quá nhiều ưu đãi khiến thâm thũng thương mại trở nên khó kiểm soát và còn gia tăng thêm. Chúng tôi buộc phải khắc phục tình trạng này bởi vì nó không thể tồn tại. Tình trạng này không thể tiếp tục được nữa" (1).
Nhắm mục đích giảm nhập siêu, vào đầu năm 2018, Tổng thống Trump bắt đầu tăng thuế vào một số mặt hàng nhập cảng vào Mỹ từ Trung Quốc và một số quốc gia khác. Ông từng tuyên bố "Tôi là người của thuế quan" và "Chiến tranh thương mại tốt và dễ thắng". Nhưng thực tế khác hẳn. Chiến tranh thương mại đã gây thiệt hại cho cả Trung Quốc lẫn Hoa Kỳ và đe dọa làm trì trệ phát triển kinh tế trên toàn thế giới.
Kinh tế Trung Quốc phát triển chậm lại trong gần 10 năm vừa qua. Nay vì chiến tranh thương mại, nó lại phát triển chậm hơn nữa, từ mức tăng trưởng 7,3% năm 2014 xuống còn 6,6% năm 2018, 6,1% năm 2019 và dự đoán 2,5% vào 2020 do ảnh hưởng của cả đại dịch Covid-19.
Xuất siêu của Trung Quốc đối với Hoa Kỳ giảm thấy rõ hơn từ 4,4% năm 2016 xuống còn 2,9% năm 2018 và 3,1% năm 2019. Mặc dù Tổng thống Trump tăng thuế nhập cảng, Hoa Kỳ vẫn mua hàng từ Trung Quốc nhiều hơn trước : từ 462,4 tỉ USD năm 2016 lên 505,2 tỉ USD năm 2017, 539,7 tỉ USD năm 2018 và có hơi giảm trong năm 2019 với 452,2 tỉ USD.
Khoảng 44% công ty ngoại quốc và 30% công ty Trung Quốc sẽ chuyển một phần đầu tư từ Trung Quốc qua các nước khác, đặc biệt là Việt Nam và Thái Lan. Khuynh hướng này đã tiếp diễn từ nhiều năm qua vì giá nhân công và đất đai ở Trung Quốc đã trở nên đắt đỏ hơn trước.
Việc Tổng thống Trump kêu gọi các công ty di chuyển về Mỹ là không thực tế vì giá nhân công ở đây quá cao. Ngược lại một số công ty Mỹ đã phải di dời ra nước ngoài vì chính sách thuế quan của Tổng thống Trump đánh trên nguyên vật liệu nhập cảng vào Mỹ, như trường hợp công ty sản xuất xe mô tô Harley-Davidson đã phải di chuyển một số cơ sở sản xuất ra khỏi Mỹ vì giá thép và nhôm nhập cảng vào Mỹ tăng và để tránh sự trả đũa về thuế quan của Liên Hiệp Châu Âu đánh vào hàng hóa nhập cảng từ Mỹ.
Chiến tranh thương mại gây thiệt hại đáng kể cho kinh tế Hoa Kỳ, đặc biệt là hai khu vực nông nghiệp và công nghiệp. Theo Nghiệp đoàn Nông dân Toàn quốc (National Farmers Union), lợi tức nông nghiệp chỉ bằng phân nửa so với sáu năm về trước. Nợ gần đến mức kỷ lục. Tình trạng phá sản gia tăng. Chính quyền Trump đã phải trợ cấp tổng cộng 28 tỉ USD tiền mặt cho nông dân Hoa Kỳ. Vào tháng 4 vừa qua, chính quyền Trump trợ cấp cho nông dân Hoa Kỳ bị thiệt hại vì coronavirus 19 tỉ USD, bao gồm 16 tỉ USD trợ cấp tiền mặt và 3 tỉ USD mua rau, thịt và các nông phẩm khác.
Khu vực thứ hai chịu ảnh hưởng nặng nề của thương chiến là công nghệ xe hơi. Vào cuối năm 2018 General Motors đã phải đóng cửa 5 xưởng sản xuất và sa thải gần 15.000 công nhân. Công ty Ford trước đó cũng đã có quyết định tương tự. Chi phí vật liệu như nhôm, thép và giá bộ phận nhập cảng cao hơn cộng với sự sự giảm về số xe hơi bán được khiến các hãng sản xuất xe phải thu hẹp hoạt động. Nay vì Covid-19, các hãng sản xuất xe hơi ở Bắc Mỹ bao gồm GM, Ford, Fiat Chrysler, Honda, Toyota đã phải tạm thời đóng cửa.
Tổng thống Trump thường rêu rao nhiều lần rằng Trung Quốc sẽ phải trả thuế nhập cảng. Sự thật hoàn toàn trái ngược. Các công ty nhập cảng và dân tiêu thụ Hoa Kỳ phải trả hầu hết các loại thuế nhập cảng do chính quyền Trump áp đặt lên hàng Trung Quốc. Mỗi gia đình Hoa Kỳ trung bình phải chi thêm 2.031 USD một năm vì những thuế nhập cảng áp đặt cho đến cuối năm 2019, theo một cuộc nghiên cứu của National Foundation for American Policy. Con số này sẽ là 3.614 USD nếu kể cả những loại thuế mà chính quyền Trump đe dọa sẽ áp đặt thêm.
Vào cuối năm 2019 vừa qua, Hoa Kỳ và Trung Quốc đạt một thỏa thuận cho giai đoạn I của cuộc thương chiến, nhưng đây chỉ là một giải pháp ngưng chiến tạm bợ, không có gì để mừng rỡ lớn. Trung Quốc tạm thời cam kết sẽ mua thêm nông phẩm của Hoa Kỳ, nhượng bộ khiêm tốn về quyền sở hữu trí tuệ và đồng nhân dân tệ. Đổi lại, Hoa Kỳ ngưng không áp thuế trên một số mặt hàng trị giá 160 tỉ USD và hủy bỏ thuế đã áp đặt từ ngày 1/9/2019. Nhờ vậy mà kinh tế Hoa Kỳ và thế giới không rơi vào tình trạng suy thoái và làm phá sản các thị trường chứng khoán. Tuy nhiên những thuế suất cao và mâu thuẫn to lớn về thương mại, kỹ thuật, đầu tư, tiền tệ và địa chính trị vẫn tồn tại. Những tham vọng muốn tự trị và tiến xa về kỹ thuật của Trung Quốc đe dọa an ninh quốc gia và kinh tế thịnh vượng của Hoa Kỳ.
Vì lo sợ sự cạnh tranh kỹ thuật của Trung Quốc về những lãnh vực nhạy bén như thông minh nhân tạo (artificial intelligence), thế hệ thông tin thứ 5 (5G), người máy (robotics), tự động (automation), kỹ thuật sinh học (biotech), xe tự động (autonomous vehicles) và hàng không (aviation) chính quyền Trump hạn chế đầu tư của Trung Quốc vào Mỹ, cấm các quỹ hưu bổng của Mỹ đầu tư vào những công ty Trung Quốc, loại bỏ một số công ty Trung Quốc ra khỏi thị trường chứng khoán Hoa Kỳ. Ngoài ra, chính quyền Trump còn giới hạn cấp hộ chiếu và thời gian cư trú cho sinh viên, đặc biệt sinh viên cao học, và học giả Trung Quốc tới Hoa Kỳ theo học hay nghiên cứu về những ngành kỹ thuật kể trên.
Đạo luật Hồng Kông
Trump bênh vực Tập Cận Bình hành xử có trách nhiệm về Hồng Kông, từ chối giúp dân Hồng Kông chống Trung Quốc mặc dù dân Hồng Kông kêu gọi đích danh Tổng thống Trump. Chính vì lý do này mà một số nghị sĩ và dân biểu Hoa Kỳ đã phải hành động giúp phong trào chống Trung Quốc của Hồng Kông.
Sau khi Hạ Viện Hoa Kỳ thông qua dự luật Hong Kong Human Rights and Democracy Act bằng số phiếu 417 với một phiếu chống duy nhất của Dân biểu Thomas Massie (Cộng hòa, Kentucky), Thượng Viện Mỹ đã phê chuẩn dự luật này cùng ngày vào cuối tháng 11 năm vừa qua.
Tổng thống Trump đe dọa sẽ phủ quyết dự luật Hồng Kông. Ông nói : "Chúng ta ủng hộ Hồng Kông, nhưng tôi cũng ủng hộ Chủ tịch Xi Jinping. Ông là bạn của tôi. Ông là một người đặc biệt". Tổng thống Trump muốn đứng ngoài cuộc tranh chấp này bằng cách giải thích rằng Hồng Kông là một phần của Trung Quốc. Giải pháp về những cuộc biểu tình ở Hồng Kông là việc nội bộ giữa Hồng Kông và Trung Quốc.
Sau cùng Tổng thống Trump đã bắt buộc phải ký Đạo luật Hong Kong Human Rights and Democracy Act vào ngày 27/11/2019 vì Quốc hội có trên 2/3 số phiếu để bác bỏ quyền phủ quyết của tổng thống.
"Make China Great Again"
Trung Quốc dưới thời Tập Cận Bình từ bỏ chiến thuật "ẩn mình chờ thời" (thao quang dưỡng hối) của Đặng Tiểu Bình, theo đuổi chính sách bành trướng, phát triển kinh tế theo mô hình tư bản nhà nước độc tài (authoritarian state capitalism) không theo nguyên tắc thương mại tự do và công bằng. Trung Quốc sử dụng cả sức mạnh quân sự để đe dọa các nước láng giềng. Vào đầu tháng 5/2020 Trung Quốc đơn phương ra lệnh cấm đánh cá tại Biển Đông gần khu vực Hoàng Sa và Bãi cạn Scarborough Shoal vào mùa hè từ 1/5/2020 đến 16/8/2020.
Điều này trái với sự ước tính của nhiều chính quyền Hoa Kỳ trước đây tin rằng khi được giúp hội nhập vào cộng đồng thế giới, Trung Quốc sẽ trở thành một quốc gia bình thường với một xã hội mở và một nền kinh tế thị trường tự do như Trung Quốc từng hứa sẽ vươn lên trong hòa bình dưới thời Hồ Cẩm Đào.
Tổng thống Trump và các cố vấn của ông cho rằng chiến lược hội nhập Trung Quốc vào cộng đồng thế giới đã thất bại. Chiến lược An ninh Quốc gia 2017 và Chiến lược Quốc phòng 2018 của chính quyền Trump xem Trung Quốc là một cạnh tranh chiến lược (strategic competitor) cần phải kiềm chế. Nhưng chính quyền Trump chưa có một chánh sách cụ thể nào để đối phó với Trung Quốc trước tình thế mới và cũng chưa chuẩn bị sẵn sàng để làm việc này.
Điều hiển nhiên là dưới thời Tổng thống Trump, nội bộ Hoa Kỳ chia rẽ trầm trọng. Chính sách ngoại giao thiển cận làm mất dần bạn bè. "America first" có nghĩa là "America alone". Chính sách bảo vệ kinh tế nội địa, hành động đơn phương làm cho các đồng minh xa lánh.
Trong gần bốn năm qua, Tổng thống Trump đã làm cho uy tín của nước Mỹ ngày càng đi xuống và tự cô lập chính mình. Ngược lại, ông đã gián tiếp giúp Trung Quốc ngày càng có ảnh hưởng mạnh hơn trên địa bàn quốc tế. Hoa Kỳ bị ngay cả các đồng minh lâu đời bỏ rơi (Anh, Nhật, Pháp, Đức), đã phải đương đầu một mình với Trung Quốc trong cuộc thương chiến. Hiệp ước quân sự sau 21 năm với Phi Luật Tân đã phải chấm dứt khiến Hoa Kỳ phải rút quân ra khỏi nước này. Ngay cả Iraq cũng muốn Hoa Kỳ rút quân ra khỏi nước này đến nỗi Hoa Kỳ phải đe dọa cấm vận Iraq chuyện này mới tạm yên. Tổng thống Trump đe dọa rút quân ra khỏi Nhật và Nam Hàn ngoại trừ hai nước này trả thêm gấp bốn lần tiền cho Hoa Kỳ, khiến hai nước này sát gần lại với Trung Quốc hơn. Trump cắt tài trợ cho Tổ chức Y tế Quốc tế và Quỹ Dân số Liên Hiệp Quốc. Trong khi đó, Tập Cận Bình hứa tăng viện trợ cho những tổ chức này.
Hoa Kỳ bị ngay cả các đồng minh lâu đời bỏ rơi (Anh, Nhật, Pháp, Đức), đã phải đương đầu một mình với Trung Quốc trong cuộc thương chiến. Ảnh minh họa Thủ tướng Angela Mzerkel (Đức) chất vấn Donald Trump trong một hội nghị G7
Giáo sư Nouriel Roubini tại New York University, từng làm việc với Quỹ Tiền tệ Quốc tế (International Monetary Fund), Ngân hàng Thế giới (World Bank) nói rằng "Trung Quốc có thể muốn Trump được tái cử vào 2020. Trong ngắn hạn ông có thể là một phiền toái, nhưng nếu có đủ thời gian, ông có thể phá nát khối đồng minh chiến lược đã xây dựng lên nền móng quyền lực cứng và mềm của Hoa Kỳ. Giống như một bù nhìn thực sự, Trump có thể làm cho Trung Quốc vĩ đại trở lại".
Financial Times, một tờ báo quốc tế có ảnh hưởng lớn ở Anh và thế giới, vừa mới nhận định trong một bài xã luận rằng Tổng thống Trump từng bầy tỏ sự hoài nghi về Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (North Atlantic Treaty Organization – NATO) và thái độ thù nghịch đối với Liên Hiệp Châu Âu, chống đối các tổ chức và chương trình hợp tác quốc tế như Hiệp định Paris về Khí hậu, Thỏa hiệp Hạt nhân Iran, Hợp tác xuyên Thái Bình Dương, Tổ chức Thương mại Quốc tế và Tổ chức Y tế Thế giới. Trong môi trường này, các nước đồng minh của Hoa Kỳ tại Châu Âu và Châu Á không còn tin tưởng vào Tổng thống Trump nữa. Ngoài ra, chính sách Trung Quốc của chính quyền Trump tỏ ra thất thường khiến Tổng thống Trump khó có thể kết hợp được các nước đồng minh của Hoa Kỳ để cùng đối phó với Trung Quốc ngày càng độc đoán.
Hoa Kỳ cần có một tầm nhìn chiến lược, một chính sách nhất quán để đối phó với Trung Quốc. Hơn bao giờ hết, Hoa Kỳ cần sự hợp tác của các nước đồng minh truyền thống.
Nguyễn Quốc Khải
(25/05/2020)
(1) Nguyên văn : "Trade between China and the United States has not been, over the last many, many years, a very fair for us. Right now, unfortunately, it is a very one-sided and unfair [relationship]. But I don’t blame China. After all, who can blame a country for taking advantage of another country for the benefits of its own citizens? I gave China great credit. But in actuality I do blame past (US) administrations for allowing this out of control trade deficit to take place and to grow. We have to fix this because it just doesn’t work. It is not sustainable".