Dầu đã cungcấp năng lượng cho thế kỷ 20 – ô tô, chiến tranh, nền kinh tế và cảđịa chính trị của nó. Giờ đây, thế giới đang rơivào mộtcú sốc năng lượng vốnđẩy nhanh sự dịch chuyển sang một trật tự mới. Khi covid-19 tấn công nền kinh tế toàn cầu vào đầu năm nay, nhu cầu dầu đã giảm hơn 1/5 và giá giảmmạnh. Kể từ đó, đã có một sự hồi phục phậpphồng, nhưng việc quay trở lại thế giới cũ là khó xảy ra. Các nhà sản xuất nhiên liệu hóa thạch đang buộc phải đối mặt với những điểmyếu của họ. ExxonMobil đã bị loại khỏi Chỉ số Trung bình Công nghiệp Dow Jonesnơi họ đã là thành viên từ năm 1928. Các quốcgia dầu lửanhư Saudi Arabia cần giá dầu ở mức 70-80 USD/thùng để cân bằng ngân sách của họ. Hôm nay giádầu đang tăng chỉ ở mức 40 đô la.
Kỷ nguyên dầu mỏ thế giới đang chấm dứt ? - Ảnh minh họa
Trước đây đã có những đợt sụt giảm giá dầu, nhưng lần này thì khác. Khi công chúng, chính phủ và các nhà đầu tư thức tỉnh trước tình trạng biến đổi khí hậu, ngành công nghiệp năng lượng sạch đang được đà phát triển. Thị trường vốn đã thay đổi : cổ phiếu năng lượng sạch tăng 45% trong năm nay. Với lãi suất gần bằng 0, các chính trị gia đang ủng hộ các kế hoạch cơ sở hạ tầng xanh. Ứng cử viên tổng thống của đảng Dân chủ Mỹ, Joe Biden, muốn chi 2 nghìn tỉ đô la để giảm phát thải carbon trong nền kinh tế Mỹ. Liên minh Châu Âu đã dành 30% trong kế hoạch phục hồi 880 tỷ đô la hậu covid-19 cho các biện pháp khí hậu, và chủ tịch của Ủy ban Châu Âu, Ursula von der Leyen, đã sử dụng bài phát biểu hàng năm của mình trong tuần này để xác nhận rằng bà muốn EU cắt giảm lượng phát thải khí nhà kính tới 55% so với mức của năm 1990 trong thập niên tới.
Hệ thống năng lượng của thế kỷ 21 hứa hẹn sẽ tốt hơn thời đại dầu mỏ – tốt hơn cho sức khỏe con người, ổn định hơn về mặt chính trị và ít biến động hơn về kinh tế. Sự thay đổi này có rủi ro lớn. Nếu mất trật tự, nó có thể làm tăng thêm bất ổn chính trị và kinh tế tạicác quốcgia dầu lửavà tập trung quyền kiểm soát chuỗi cung ứng xanh vàotay Trung Quốc. Nguy hiểm hơn nữa, nó có thể diễn ra quá chậm.
Ngày nay nhiên liệu hóa thạch là nguồn cunggốc cho 85% năng lượngtoàn cầu. Nhưng hệ thống này rấtô nhiễm. Năng lượng chiếm 2/3 lượng phát thải khí nhà kính ; ô nhiễm do đốt nhiên liệu hóa thạch giết chết hơn 4 triệu người mỗi năm, chủ yếu ở các thành phố lớn ở các nước mới nổi. Dầu mỏ cũng tạo ra bất ổn chính trị. Trong nhiều thập niên, các quốc giadầu lửanhư Venezuela và Saudi Arabia, với rất ít động lực để phát triển nền kinh tế của họ, đã sa lầy vào việctrợ cấp cho dân chúng và chủ nghĩa thân hữu. Trong nỗ lực đảm bảo nguồn cung an toàn, các cường quốc lớn trên thế giới đã tranh giành ảnh hưởng đốivới các quốc gia này, đặc biệt là ở Trung Đông, nơi Mỹ có khoảng 60.000 quân. Nhiên liệu hóa thạch cũng gây ra biến động kinh tế. Thị trường dầu mỏ đang bị ảnh hưởng bởi một cartel cónhiều vấn đề. Sự tập trung trữ lượngdầu của thế giới khiến nguồn cung dễ bị ảnh hưởng bởi những cú sốc địa chính trị. Khôngcó gì đáng ngạc nhiên khiđã có tới 62 lần giá dầutăng hơn 30% chỉtrong vòng 6 tháng kể từ năm 1970.
Một bức tranh về hệ thống năng lượng mới đang xuất hiện. Với hành động táo bạo, điện tái tạo như năng lượng mặt trời và điện gió có thể tăng từ 5% nguồn cung hiện nay lên 25% vào năm 2035 và gần 50% vào năm 2050. Việc sử dụng dầu và than sẽ giảm xuống, mặc dù khí thiên nhiên sạch hơn sẽ vẫn là trọng tâm. Kiến trúc này cuối cùng sẽ mang lại những lợi ích to lớn. Quan trọng nhất, năng lượng phi cacbon sẽ tránh được sự hỗn loạn của biến đổi khí hậu chưa được kiểm soát, bao gồm hạn hán tàn khốc, nạn đói, lũ lụt và sự didân hàng loạt. Khi chín muồi, nó cũng trởnên ổn định hơn về mặt chính trị, bởi vì nguồn cung sẽ đa dạng về mặt địa lý và công nghệ. Cácquốc gia dầu lửa sẽ phải cố gắng cải cách chính mình, và khi chính phủ của họ bắt đầu phụ thuộc vào việcđánh thuế công dân, một số sẽ trở nên dânchủ hơn. Các quốc gia tiêu thụdầu, vốntừng tìm kiếm an ninh năng lượng bằng cách can thiệp vào chính trị của các nướcsản xuất dầu, sẽ chuyểnsang điều tiết hợp lý ngành công nghiệp điện của họ. Hệ thống của thế kỷ 21 cũng sẽ ít biến động hơn về mặt kinh tế. Giá điện sẽ không được xác định bởi một vài tác nhân lớn mà bởi sự cạnh tranh và tăng hiệu quả dần dần.
Tuy nhiên, ngay cả khi một hệ thống năng lượng tốt hơn xuất hiện, mối đe dọa từmột quá trình chuyển đổi được quản lý kém vẫn hiện hữu. Có hai rủi ro nổi bật. Trung Quốc cóthể tạm thời giành được ảnh hưởng trong hệ thống cungcấp năng lượng toàn cầu nhờsự thống trị của họ trong việc chế tạo các cấuphần quan trọng và phát triển công nghệ mới. Ngày nay, các công ty Trung Quốc sản xuất 72% mô-đun năng lượng mặt trời trên thế giới, 69% pin lithium-ion và 45% tuabin gió. Họ cũng kiểm soát phần lớn việc tinh chế các khoáng chất quan trọng đối với năng lượng sạch, chẳng hạn như cobalt và lithium. Thay vì làmột quốc gia dầu lửa (petrostate), Trung Quốccó thể trở thành một "quốcgia điện" (electrostate). Trong sáu tháng qua, Trung Quốcđã công bố các khoản đầu tư vào cơ sở hạ tầng xeđiện và đường truyền, thử nghiệm một nhà máy hạt nhân ở Pakistan và xem xét dự trữ cobalt.
Ảnhhưởng của Trung Quốc phụ thuộc vào tốc độ thayđổi của các nền kinh tế khác. Châu Âu là quê hương của các nhà phát triển khổnglồ các trang trại điệngió và điệnmặt trời— Orsted, Enel và Iberdrola đang xây dựng các dự án như vậy trên khắp thế giới. Các công ty Châu Âu cũng đang dẫn đầu cuộc đua cắt giảm lượng khí thải của chính họ. Quỹ đạo của Mỹ đã bị ảnh hưởng bởi sự gia tăng dầu và khí đá phiến, vốn đã đưa nước này trở thành nhà sản xuất dầu lớn nhất thế giới, cũng như bởi sự phản kháng của Đảng Cộng hòa đối với các biện pháp giảmcacbon. Nếu Mỹ hành động chốngbiến đổi khí hậu – chẳng hạn như đánhthuế carbon và xâydựng các cơ sở hạ tầng mới – thị trường vốn, các phòng thí nghiệm năng lượng quốc gia và các trường đại học sẽ khiến nước này trở thành một cường quốc xanh đáng gờm.
Rủi ro lớn khác là sự chuyển đổi của các quốc giadầu lửa, vốn chiếm 8% GDPthế giới và gần 900 triệu dân. Khi nhu cầu dầu mỏ giảm đi, họ sẽ phải đối mặt với một cuộc chiến khốc liệt để giành thị phần, trong đó phần thắng thuộc về các quốc gia có dầu thô rẻ nhất và sạch nhất. Ngay cả khi họ vật lộn với sự cấp bách ngày càng tăng của cải cách kinh tế và chính trị, các nguồn lực công để chitrả cho chocác cải cách này có thể bị cạn kiệt. Năm nay, doanh thu thuếcủa chính phủ Saudi Arabia đã giảm 49% trong quý thứ hai. Một vài thập niênnguy hiểm đang chờhọ phía trước.
Đối mặt với những nguy hiểm này, họsẽ bị cám dỗ phảigiảm bớt điềuchỉnh bằng cách thực hiện quá trình chuyển đổi chậm hơn. Tuy nhiên, điều đó sẽ mang lại một loạt các hậu quả khác liên quan đến khí hậu, thậm chí gây bất ổn hơn. Các khoản đầu tư đang được dự tính đãgiảm mạnh so với những gì cần thiết để giữ chonhiệt độ chỉtăngtrong phạm vi 2°C so với mức tiền công nghiệp, chưa nói đến mứctăng chỉ 1,5°C vốncần thiết để hạn chế cáckhủng hoảng môi trường, kinh tế và chính trị dobiến đổi khí hậugây ra. Ví dụ, đầu tư hàng năm vào năng lượng gió và năng lượng mặt trời cần khoảng 750 tỷ USD, gấp ba lần mức hiệnnay. Và nếu sự chuyển dịch sang năng lượng tái tạo tăng tốc, nó cũngsẽ gây ra nhiều xáo trộn địa chính trị hơn nữa. Việc chuyển sang một trật tự năng lượng mới là rất quan trọng nhưng cũngsẽ không hề dễ dàng.
The Economist
Nguyên tác : "Is it the end of the oil age ?", The Economist, 17/09/2020.
Phan Nguyên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 19/09/2020