Cái giá của tự do ở Việt Nam thực sự cay đắng. Hoặc bạn im miệng, hoặc bạn ngồi tù.
Ảnh : Loan Phạm / Việt Nam Thời Báo.
Vào hai năm trước, một chiếc xe tuk tuk đưa đoàn nhà báo quốc tế ngoằn ngoèo qua những con hẻm ở Chiang Mai, Thái Lan, rồi dừng lại trước một trạm phát thanh tư nhân. Chú Sangmuang Mangkorn đưa đoàn chúng tôi vào tham quan MAP Radio. MAP là chữ tiếng Anh viết tắt của Migrant Assistance Programme – Chương trình hỗ trợ lao động di cư.
Nếu bạn nghĩ một trạm phát thanh phải thật to lớn với máy móc phải tối tân thì hãy đến xem MAP Radio. Ở đó chỉ có hai phòng phát thanh nhỏ. Hai nhân viên đang thực hiện chương trình trực tiếp vẫy chào chúng tôi sau tấm kính cách âm. Đó là tất cả những gì họ có.
Chú Sangmuang và những người bạn thành lập MAP Radio vào năm 1996, khi một luồng lao động di cư từ Myanmar đến Chiang Mai để tham gia các công trình xây dựng mọc lên như nấm. Những công nhân người Myanmar thường xuyên gặp rắc rối ở Thái Lan, và không biết tìm kiếm thông tin từ nguồn nào. MAP Radio vừa là đài phát thanh về quyền lao động, sức khỏe, giáo dục, luật pháp phục vụ người lao động di cư, vừa là tổ chức vận động quyền cho những lao động này. MAP Radio phát thanh bằng một số tiếng mẹ đẻ của lao động di cư.
Một phòng thu ở MAP Radio – Chương trình hỗ trợ lao động di cư. Ảnh : MAP Radio/ Facebook.
Năm 2018, Malaysiakini, báo tin tức trực tuyến bằng bốn ngôn ngữ ở Malaysia, phát hành một ấn phẩm báo chí dữ liệu về những cái chết trong đồn cảnh sát. Tờ báo này khám phá ra rằng chỉ có khoảng 1/4 những trường hợp người chết trong đồn cảnh sát nước này được người dân chú ý đến. Tờ báo đã lập một trang riêng tổng hợp thông tin về những cái chết trong đồn cảnh sát, những cách cơ bản để bảo vệ bản thân, và trải nghiệm trở thành nạn nhân trong một vụ bắt giữ.
Năm 2021, tờ Malaysiakini bị tòa án Malaysia phạt 500.000 RM (hơn 120.000 USD) vì cho rằng năm bình luận của độc giả trên website báo này làm giảm lòng tin công chúng đối với ngành tư pháp. Ngay sau khi có quyết định xử phạt, Malaysiakini kêu gọi độc giả quyên góp tiền để họ nộp phạt. Chỉ sau vài giờ, số tiền quyên góp đã vượt qua số tiền nộp phạt.
So với phần còn lại của Đông Nam Á, tình hình tự do ngôn luận, tự do báo chí ở Việt Nam là một bức tranh rất khác.
Năm 2018, cũng liên quan đến việc thu thập thông tin về án mạng trong đồn công an, một nhà hoạt động ở Việt Nam phải nhận bản án 10 năm tù giam. Người đó là nhà hoạt động Nguyễn Ngọc Như Quỳnh. Sau hai năm ngồi tù, cô phải sang Mỹ tị nạn chính trị.
Năm 2020 là một năm nặng nề đối với báo chí ở Việt Nam. Báo chí chính thống bẻ lái theo quy hoạch báo chí của chính phủ. Báo chí độc lập mất đi trang Báo Sạch, mất ba thành viên của Hội Nhà báo Độc lập Việt Nam, mất đi Phạm Đoan Trang, mất gia đình nhà hoạt động Cấn Thị Thêu cùng hai con trai, cùng rất nhiều người khác. Tất cả đều đang bị giam giữ vì những phát ngôn, hoạt động không làm hài lòng chính quyền.
Còn vài tháng nữa, Chung Hoàng Chương, chủ cửa hàng sim số tại quận Ninh Kiều, thành phố Cần Thơ sẽ mãn án tù giam 18 tháng. Chương bị bắt vào đầu năm 2020 vì chia sẻ, bình luận những bài viết về sự kiện Đồng Tâm. Bài đăng cuối cùng trên Facebook của anh có khoảng 1.400 bình luận, rất nhiều trong số đó là bình luận sỉ vả anh vì dám chống chính quyền.
Cái giá của việc thực hành quyền tự do ngôn luận ở Việt Nam thực sự cay đắng. Hoặc bạn im miệng, hoặc bạn ngồi tù.
Khi chính quyền hành xử như ông chủ
Các tội danh hình sự buộc tội người thực hành quyền tự do ngôn luận ở Việt Nam, dù là Điều 331 (Tội lợi dụng các quyền tự do dân chủ…), Điều 117 (… tuyên truyền thông tin, tài liệu, vật phẩm nhằm chống nhà nước…) hay Điều 109 (Tội hoạt động nhằm lật đổ chính quyền nhân dân), chung quy đều là những tội danh làm ảnh hưởng đến quyền lợi của Đảng cộng sản Việt Nam.
Từ trái sang, Tiến sĩ Phạm Chí Dũng, ông Nguyễn Tường Thụy và ông Lê Hữu Minh Tuấn – ba thành viên của Hội Nhà báo Độc lập Việt Nam đã bị kết án theo Điều 117 Bộ Luật Hình sự. Ảnh : Luật Khoa tổng hợp.
Trong các cáo buộc như thế, nhà nước thường đánh đồng quyền lợi của đảng và quyền lợi của người dân. Khi quyền lợi của đảng bị ảnh hưởng thì quyền lợi của nhân dân cũng bị sứt mẻ.
Có lẽ bạn cảm thấy quen thuộc với mối liên hệ này. Đây là mối liên hệ thường xuyên xuất hiện trong các doanh nghiệp, giữa người lao động và giới chủ. Khi doanh nghiệp làm ăn khó khăn thì lương bổng của người lao động sẽ bị ảnh hưởng hoặc ngược lại.
Việt Nam luôn tuyên truyền về quyền làm chủ của người dân. Nhưng trong thực tế, đảng và chính quyền lại hành xử như người làm chủ. Nếu người dân chỉ trích họ, họ sẵn sàng trừng phạt người đó. Đảng khẳng định quyền làm chủ, chứ không phải nghĩa vụ phục vụ.
Trong doanh nghiệp, ông chủ có quyền xử phạt, đuổi việc người lao động vì họ là chủ sở hữu. Tuy nhiên, đất nước Việt Nam không phải do đảng sở hữu. Quyền sở hữu đất nước hoàn toàn thuộc về người dân.
Tại Myanmar, chính quyền quân sự do các tướng lĩnh quân đội nắm quyền đã kiểm soát đất nước trong một thời gian dài. Sau khi chuyển đổi sang chính quyền dân sự, quân đội mặc định họ sẽ luôn có 25% số ghế trong Quốc hội. Tuy nhiên, chính quyền trung ương và địa phương được những lãnh đạo dân sự điều hành.
Nếu thay cái mác tướng lĩnh quân sự thành mác đảng viên một đảng, tình hình Việt Nam còn tệ hơn Myanmar. Từ Quốc hội, tòa án, viện kiểm sát, chính quyền trung ương, đến các cấp địa phương, tất cả đều do đảng viên Đảng cộng sản Việt Nam nắm quyền điều hành. Ngay cả trong bầu cử, Đảng cũng cử thành viên ra ứng cử, dàn xếp sao cho đảng đảm bảo được quyền lợi của mình. Một chính quyền như vậy không để người dân có một lựa chọn nào khác, ngoài việc phục tùng.
Tác dụng phụ của kiểm soát báo chí
Có bao giờ bạn tự hỏi một ngày bạn đọc tin tức về Việt Nam như thế nào ? Bạn có thể nghe đài khi làm vào buổi sáng, buổi trưa đọc báo mạng, buổi tối sau giờ làm xem TV hoặc xem mạng xã hội. Ngoại trừ mạng xã hội, những kênh thông tin còn lại mà bạn xem gần như được nhà nước kiểm soát hoàn toàn.
Hãy tưởng tượng bạn sống trong một khu dân cư mà chỉ được phép mua hàng ở một cửa hàng thực phẩm. Những hàng hóa trong cửa hàng đó sẽ quyết định bạn ăn gì trong ngày. Nếu hàng hóa dồi dào, bạn có thể đảm bảo dinh dưỡng cho gia đình. Nếu hàng hóa thiếu thốn hoặc kém chất lượng, bạn cũng đành chịu. Nói cách khác, sức khỏe của bạn và gia đình phụ thuộc vào cửa hàng đó, phụ thuộc vào chủ cửa hàng nhập hàng hóa nào.
Bây giờ hãy hình dung, nếu có nhiều cửa hàng trong khu phố, bạn không thích thực phẩm ở cửa hàng này thì có thể đến cửa hàng khác mua sắm. Các cửa hàng sẽ cạnh tranh với nhau cung cấp cho bạn những thực phẩm tốt nhất, họ tôn trọng nhu cầu của bạn, vì đáp ứng nhu cầu của bạn sẽ giúp họ tăng doanh thu.
Kiểm soát báo chí cũng giống như chuyện chỉ cho phép người dân mua hàng ở một cửa hàng duy nhất. Trong nhiều thập niên qua, chính quyền đã quyết định người dân nên biết gì và không nên biết gì. Họ quyết định những tòa soạn nào hoạt động, hoạt động như thế nào, không được đăng những tin tức gì… Toàn bộ việc kiểm soát này sẽ quyết định bạn tiếp cận thông tin như thế nào.
Báo chí độc lập mới là kênh thông tin tốt nhất đối với người dân. Một người dân bình thường không có đủ thời gian để tự tìm hiểu các vấn đề có thể ảnh hưởng đến họ. Một trạm thu phí không minh bạch được xây dựng, một cánh rừng bị biến thành sân golf, các loại thuốc chữa bệnh bị làm giả, các quan chức tham nhũng, ngân sách nhà nước bị sử dụng lãng phí, vấn đề về cải cách giáo dục… đều là những sự việc cần sự tham gia của báo chí. Và chỉ khi có sự độc lập, các nhà báo mới có thể mang đến những thông tin thực sự có giá trị.
Rất tiếc, mỗi người chúng ta đã bị ép buộc phải mua sắm ở một cửa hàng quá lâu. Chúng ta thậm chí không dám biểu lộ nhu cầu về tin tức của mình bởi việc đó là quá nguy hiểm. Thậm chí, một số người đã không còn biết bản thân thực sự có nhu cầu thông tin gì.
Không có thông tin độc lập, người dân không thể phản biện và ngày càng mất đi tiếng nói của mình. Rốt cuộc, họ sẽ không còn khả năng làm chủ nữa, hoặc sẽ trở thành một người chủ bù nhìn.
Tấn Thành
Nguồn : Luật Khoa, 24/04/2021
*************************
Ba thành viên nhóm Báo Sạch bị bắt, dư luận nói gì ?
Bùi Thư, BBC, 22/04/2021
Các nhà báo Nguyễn Thanh Nhã, Nguyễn Phước Trung Bảo và Đoàn Kiên Giang bị bắt liên quan đến hoạt động của nhóm Báo Sạch làm rúng động dư luận.
Từ trái qua : ông Đoàn Kiên Giang, ông Nguyễn Thanh Nhã và ông Nguyễn Phước Trung Bảo
Ba nhà báo này bị Cơ quan An ninh Điều tra Công an Thành phố Cần Thơ khởi tố, bắt tạm giam hm 20/4 về hành vi "lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích nhà nước, quyền lợi, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân".
Theo thông tin do công an công bố, ba người bị bắt gồm ông Nguyễn Thanh Nhã (sinh 1980), ông Nguyễn Phước Trung Bảo (sinh 1982), và ông Đoàn Kiên Giang (sinh 1985). Các ông Nhã và Giang cư trú tại Thành phố Hồ Chí Minh, còn ông Bảo cư trú tại Đà Nẵng.
Trả lời BBC News Tiếng Việt ngày 22/4, luật sư Phùng Thanh Sơn, Giám đốc công ty Luật Thế Giới Luật Pháp nói tội danh trên "đọc qua thì có vẻ điều luật này rất rõ ràng, dễ hiểu. Tuy nhiên, nếu phân tích kỹ thì chúng ta mới thấy điều luật này nó rất mù mờ và dẫn đến sự tuỳ tiện trong việc áp dụng. Chính những người áp dụng pháp luật cũng biết điều này".
Tranh cãi về vụ bắt giữ
Thông tin bắt giữ thêm ba thành viên nữa của nhóm Báo Sạch đã làm dậy sóng mạng xã hội. Trang facebook Lê Nguyễn Hương Trà viết : "Việc bắt gần cả nhóm chiều nay gây rúng động mạnh với giới truyền thông, ngay gần kề ngày bầu cử Quốc Hội 2021".
Nhà hoạt động Vi Yên cũng viết trên Facebook cá nhân : "Lên tiếng trước các sai phạm của cơ quan công quyền, gây quỹ ủng hộ bác sĩ đợt dịch bệnh vừa lan tới Việt Nam, hỗ trợ nước ngọt cho bà con miền Tây những ngày hạn mặn, giúp đỡ một bà mẹ đi tìm công lý cho con - lẽ nào những việc làm như thế này, ở Việt Nam, được gọi là 'lợi dụng các quyền tự do dân chủ' ?"
Facebooker Nguyễn Trường Sơn bình luận : "Xung quanh việc các nhà báo độc lập của Báo Sạch bị bắt, kì khôi thay, thứ mà nhiều người bàn luận lại là nghi vấn phe phái của những nhà báo này, chứ không phải là tính chất tùy tiện, độc đoán và sự sỉ nhục đối với hiến pháp và quyền con người của hành vi bắt giữ này. Hoạt động báo chí, dù ngòi bút của họ có bị cho là ở phía nào đi chăng nữa, cũng không thể là cái cớ để chính quyền bỏ tù nhà báo. "
Không ít người cho rằng quy định "lợi dụng các quyền tự do dân chủ" là một quy định mơ hồ, dễ dàng cho công an và tòa án có thể diễn dịch theo chủ ý của mình.
Một nhà báo giấu tên tại Thành phố Hồ Chí Minh chia sẻ với BBC News tiếng Việt : "Bạn tố cáo một quan chức nhà nước, dù theo đúng quy định của luật về khiếu nại và tố cáo, thì cũng dễ dàng bị khép vào tội này. Chưa kể, nếu bạn là người mà nhà nước coi là thành phần nguy hiểm, phản động, thì càng dễ bị khép tội hơn".
Theo ông, những quy định kiểu "lợi dụng quyền tự do dân chủ" này thực sự là một cái bẫy mà bất cứ ai đều có thể bị sập.
"Đó là chưa kể việc những người nắm quyền lực trong tay có thể lợi dụng các quy định này để bảo vệ lợi ích của cá nhân", nhà báo này nêu ý kiến. "Luật pháp nên tránh các quy định mơ hồ như vậy".
Trang facebook Lê Nguyễn Hương Trà cho biết nhóm Báo sạch ra đời năm 2019 "sau vụ việc của doanh nghiệp Asanzo trên Tuổi Trẻ. Thành viên nhóm bao gồm các nhà báo và đã gây nhiều tiếng vang, nhanh chóng đạt được lượng theo dõi khủng".
Hồi đầu tháng 4/2021, nhà báo Nguyễn Hoài Nam, người mà theo báo Công an Thành phố Hồ Chí Minh là "từng viết một số bài điều tra gây tiếng vang", cũng bị bắt với tội danh này.
Bên cạnh nhiều ý kiến lên án cách hành xử của chính quyền trong vụ bắt giữ các thành viên Báo Sạch, một số khác lại thể hiện sự đồng tình. Một số trang mạng được cho là của dư luận viên do chính quyền quản lý, như Hội Cờ đỏ Thành phố Hồ Chí Minh, đã đưa tin theo chiều hướng ủng hộ công an.
Chính quyền nói gì ?
Theo Cổng thông tin Công an Thành phố Cần Thơ, Cơ quan An ninh điều tra, Công an Thành phố Cần Thơ đang thụ lý điều tra vụ án "Lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân".
Sau khi khởi tố và bắt giam nhà báo Trương Châu Hữu Danh vào tháng 12/2020, cơ quan này tiếp tục khởi tố và bắt tạm giam thêm ba nhà báo nói trên vào ngày 20/4.
Báo chí Việt Nam hầu như chỉ đưa theo thông báo của công an về vụ bắt giữ này. Báo Tuổi Trẻ cho biết các quyết định khởi tố, bắt tạm giam trên đều được Viện Kiểm sát nhân dân thành phố Cần Thơ phê chuẩn do vụ việc xảy ra tại Cần Thơ và một số địa phương khác.
Nhà báo Trương Châu Hữu Danh
Cũng tờ báo này dẫn nguồn tin từ công an viết "quá trình khám xét nơi ở của các bị can, Cơ quan An ninh điều tra đã thu giữ nhiều đồ vật, tài liệu có liên quan đến vụ án".
Cả ba người vừa bị bắt và nhà báo Trương Châu Hữu Danh đều là thành viên của Báo Sạch, một nhóm hoạt động báo chí trên mạng xã hội.
Trong quá trình hoạt động, nhóm Báo Sạch được cho là tham gia đưa tin nhiều vụ việc được coi là đụng chạm tới chính quyền, trong đó có phiên tòa Hồ Duy Hải.
Báo Quân đội nhân dân ngày 12/10/2020 có bài viết tựa đề "Xử lý nghiêm chiêu trò tiếp tay truyền thông đen" phá hoại đại hội Đảng". Trong đó có đoạn nhận xét về nhóm Báo Sạch như sau :
"Báo Sạch bao gồm những đối tượng thường xuyên viết bài với nội dung phủ nhận vai trò lãnh đạo của Đảng, đả phá chế độ xã hội chủ nghĩa, đòi đa nguyên, đa đảng... đã mở một chiến dịch thông tin, liên tục bóp méo, nói xấu Đảng, Nhà nước, xuyên tạc ngành giáo dục và đại hội đảng các cấp".
Ngày 17/12/2020, ông Trương Châu Hữu Danh bị khởi tố và bắt tạm giam theo tội danh "lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích Nhà nước, quyền lợi, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân". Trước khi tham gia nhóm Báo Sạch, ông Danh cũng đã nổi tiếng với các hoạt động phanh phui hoạt động mờ ám tại các trạm thu phí cầu đường BOT.
Trang Báo Sạch gần đây đã biến mất khỏi mạng xã hội Facebook và nhóm này cơ bản đã chấm dứt hoạt động.
Hiểu sao về tội danh của nhóm Báo Sạch ?
Các nhà báo Thanh Nhã, Trung Bảo và Kiên Giang đều bị bắt theo Điều 331 Bộ Luật hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2017.
Cụ thể, đây là tội lợi dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân quy định : "Người nào lợi dụng các quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tự do tín ngưỡng, tôn giáo, tự do hội họp, lập hội và các quyền tự do dân chủ khác xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, thì bị phạt cảnh cáo, phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng đến 03 năm".
Trả lời BBC News tiếng Việt ngày 22/4, luật sư Phùng Thanh Sơn, Giám đốc công ty Luật Thế Giới Luật Pháp phân tích : "Điều luật xuất hiện hai từ "lợi dụng" và "xâm phạm". Hai từ này làm nhiều người liên tưởng đến người không tử tế và có hành vi gây thiệt hại cho người khác nên rất dễ đồng cảm và chấp nhận điều luật này".
"Quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tự do, tự do lập hội... là các quyền Hiến định. Tuy nhiên, hiện nay không có tiêu chí nào để xác định đâu là "sử dụng" và đâu là "lợi dụng" cả nên người sử dụng các quyền Hiến định này rất dễ bị quy kết là lợi dụng,'' ông Sơn lý giải.
Một khía cạnh khác mà luật sư Sơn nói đến là khi nói đến việc xâm phạm lợi ích của nhà nước. Điều luật này không phân biệt lợi ích đó có hợp pháp, có chính đáng hay không.
"Khi nhà nước làm sai, cán bộ làm sai, người dân làm đúng các trình tự thủ tục luật định nhưng quyền lợi của họ không được đảm bảo và họ buộc phải dùng đến phương tiện báo chí, mạng xã hội để công khai hoá toàn bộ sự việc cho nhân dân giám sát. Trong trường hợp như thế, chắc chắn ít nhiều sẽ ảnh hưởng đến uy tín, lợi ích của cơ quan nhà nước, cán bộ nhà nước liên quan. Chính vì vậy nên người dân rất dễ bị cáo buộc vi phạm điều luật này", ông Sơn nhận định.
Trước đó, bình luận với BBC News tiếng Việt về vụ bắt giữ ông Trương Châu Hữu Danh, luật sư Ngô Anh Tuấn từ Hà Nội nhận định : "Điều 331 vốn phát triển từ điều 258 Bộ luật Hình sự cũ. Tôi đã tham gia nhiều vụ án tương tự như thế này, tôi biết rằng những yếu tố cấu thành nên tội này rất mơ hồ".
Luật sư Tuấn nói thêm : "Đa số những người bị bắt với cáo buộc vi phạm điều 331 và một số điều khác liên quan đến an ninh quốc gia, thực tế chỉ do việc họ 'gõ bàn phím', chứ không có hành vi nào thực sự gây nguy hại cho an ninh quốc gia như cáo buộc của cơ quan nhà nước có thẩm quyền".