Lời người dịch : Leszek Kolakowski (1927-2009) là một triết gia Ba Lan nổi tiếng thế giới, có ảnh hưởng rất lớn đến phong trào phản kháng ở Đông Âu, đặc biệt tại Ba Lan. Ông bị khai trừ khỏi Đảng cộng sản Ba Lan năm 1966 và bị cấm dạy tại Đại học Warsaw năm 1968, sau khi ông phê phán chủ nghĩa Stalin qua các bài viết được lưu hành bí mật. Từ đó ông bắt đầu cuộc đời lưu vong, và lần luợt giảng dạy tại các đại học như Berkeley, Yale, Chicago, và cuối cùng Oxford. Trong năm thập niên, ông viết hơn 30 cuốn sách, chủ yếu về triết học, nổi bật nhất và có tầm ảnh hưởng lớn nhất là bộ sách 3 tập, Main Currents of Marxism : Its Rise, Growth and Dissolution (1976). Tác phẩm này là "giấy khai tử" về trí thức của tư tưởng Mác-xít viết ra 13 năm trước khi chủ nghĩa cộng sản ở Đông Âu đi vào nghĩa trang lịch sử năm 1989. Các nhà lãnh đạo phong đoàn Công đoàn Đoàn kết tranh đấu bền bỉ dựa trên các tư tưởng chống Mác-xít của ông. Ông nhận được rất nhiều giải thưởng lớn, là người đầu tiện nhận Giải thưởng John W. Kluge, trị giá 1 triệu đô-la, được xem như là Giải Nobel cho các ngành nhân văn và xã hội. Ông là "người đánh thức hy vọng của con người" và là một Socrates của Ba Lan trong thế kỷ hai mươi.
Tác phẩm dưới đây được tác giả viết vào năm 1956 cho tờ tuần báo sinh viên. Toàn bộ bài bị kiểm duyệt. Sau đó báo bị đình bản. Sinh viên liền dán bài trên bản thông báo của trường đại học Warsaw, nhưng liền bị gỡ xuống ngay. Từ đấy bài được chép tay và lưu hành rộng rãi.
Tác giả nhận xét : "Dù ngắn, tác phẩm châm biếm này đủ dài để khích thích sự giận dữ của những nhà lãnh đạo đảng cộng sản – điều đáng tự hào".
Độc giả có thể đọc bài viết khác của tác giả nhan đề "Chủ nghĩa xã hội còn lại gì" trên trang mạng Talawas blog cũng cùng người dịch. (TQV)
***
Chúng tôi định nói cho bạn biết chủ nghĩa xã hội là gì. Nhưng trước tiên chúng tôi phải nói cho bạn biết chủ nghĩa xã hội không phải là gì đã – và quan điểm của chúng tôi ngày xưa về vấn đề này đã rất khác với quan điểm hiện nay.
Vậy sau đây chủ nghĩa xã hội không phải là :
- xã hội nơi người không phạm tội gì ngồi ở nhà chờ công an đến ;
- xã hội nơi người ta có tội vì họ là anh chị em, con, hay vợ của tội phạm ;
- xã hội nơi nhiều người đau khổ vì họ nói ra điều họ nghĩ còn những người khác lại đau khổ vì họ không nói ;
- xã hội nơi có nhiều người khá lên nhờ họ hoàn toàn chẳng suy nghĩ gì ;
- xã hội nơi nhiều người đau khổ vì họ là người Do Thái còn những người khác hạnh phúc hơn vì họ không phải là người Do Thái ;
- Nhà nước nơi bộ đội là những người đầu tiên đặt chân lên lãnh thổ nước khác ;
- Nhà nước nơi người ta khá lên nhờ họ biết khen ngợi lãnh đạo ;
- Nhà nước nơi người ta có thể bị kết án mà không cần xét xử ;
- xã hội nơi các nhà lãnh đạo tự phong lẫn nhau ;
- xã hội nơi mười người sống trong một phòng ;
- xã hội có những cơn dịch bệnh và dịch mù chữ ;
- Nhà nước không cho phép người ta đi ra nước ngoài ;
- Nhà nước có nhiều gián điệp hơn y tá và nhà tù nhiều hơn bệnh viện ;
- Nhà nước nơi số lượng cán bộ tăng nhanh hơn số lượng công nhân viên ;
- Nhà nước nơi người dân buộc phải nói láo ;
- Nhà nước nơi người dân buộc phải ăn cắp ;
- Nhà nước nơi người dân buộc phải phạm tội ;
- Nhà nước sở hữu thuộc địa ;
- Nhà nước nơi nước láng giềng của họ nguyền rủa địa lý ;
- Nhà nước sản xuất ra máy bay phản lực siêu phàm và những đôi giày quá tệ ;
- Nhà nước nơi những kẻ hèn nhát lại khá hơn những người can đảm ;
- Nhà nước nơi luật sư biện hộ thường đồng ý với công tố ;
- Nhà nước độc đoán, Nhà nước do nhóm nhỏ cầm quyền, Nhà nước quan liêu ;
- xã hội nơi đại đa số nhân dân hướng về Chúa để an ủi họ trong cảnh khổ ;
- Nhà nước trao các giải văn học cho những nhà văn quèn bất tài và là Nhà nước biết rõ hơn các hoạ sĩ tranh nào là kiệt tác ;
- quốc gia thống trị quốc gia khác ;
- quốc gia bị quốc gia khác thống trị ;
- Nhà nước muốn tất cả các công dân của mình đều có cùng quan điểm về triết học, chính sách ngoại giao, kinh tế, văn học, và đạo đức ;
- Nhà nước quyết định các quyền của công dân nhưng các công dân không được quyết định các quyền của Nhà nước ;
- Nhà nước nơi người ta chịu trách nhiệm về tổ tiên của mình ;
- Nhà nước nơi có người có thu nhập cao hơn bốn mươi lần người khác ;
- là chế độ chính quyền bị đa số người dân ghét ;
- một quốc gia bị cô lập ;
- nhóm các quốc gia kém phát triễn ;
- Nhà nước xử dụng các khẩu hiệu đề cao dân tộc ;
- Nhà nước nơi chính quyền tin rằng không có gì quan trọng bằng việc mình phải nắm được quyền hành ;
- Nhà nước ký kết hiệp ước với các tội phạm và thay đổi thế giới quan của Nhà nước theo các hiệp ước này ;
- Nhà nước muốn bộ ngoại giao hình thành thế giới quan cho tất cả nhân loại ở một thời điểm nhất định ;
- Nhà nước không phân biệt giỏi lắm giữa nô lệ và giải phóng ;
- Nhà nước hoàn toàn cho phép ủng hộ kỳ thị chủng tộc ;
- Nhà nước hiện đang tồn tại ;
- Nhà nước có quyền tư hữu phuơng tiện sản xuất ;
- Nhà nước coi mình là Nhà nước xã hội chủ nghĩa vì Nhà nước đã xóa bỏ tư hữu phương tiện sản xuất ;
- Nhà nước không phân biệt giỏi lắm giữa cách mạng xã hội và xâm lược vũ trang ;
- Nhà nước không tin rằng nhân dân dưới chủ nghĩa xã hội nên hạnh phúc hơn nhân dân ở các nơi khác ;
- xã hội rất buồn ;
- hệ thống các giai cấp ;
- Nhà nước nơi chính quyền luôn luôn biết ý muốn của nhân dân trước khi hỏi ý kiến của nhân dân ;
- nơi người dân có thể bị xô đẩy, bị nhục mạ, và bị bạc đãi mà Nhà nước không bị trừng phạt ;
- Nhà nước nơi áp đặt quan điểm nhất định về lịch sử thế giới ;
- Nhà nước nơi các triết gia và nhà văn luôn luôn nói những điều giống như các vị tướng và bộ trưởng nói, nhưng luôn luôn nói sau khi các vị tướng và bộ trưởng đã nói trước ;
- Nhà nước nơi các bản đồ thành phố là bí mật quốc gia ;
- Nhà nước nơi kết quả các cuộc bầu cử quốc hội có thể luôn luôn được tiên đoán không bao giờ sai ;
- Nhà nước nơi lao động như nô lệ tồn tại ;
- Nhà nước nơi các mối quan hệ phong kiến tồn tại ;
- Nhà nước độc quyền cho người dân biết tất cả những gì họ cần biết về thế giới
- Nhà nước nghĩ tự do có nghĩa là phục tùng Nhà nước ;
- Nhà nước không thấy sự khác biệt giữa những gì là sự thật và những gì vì quyền lợi của Nhà nước nhân dân phải tin theo ;
- Nhà nước nơi người ta có thể tuỳ tiện chuyển toàn bộ quốc gia từ nơi này đến nơi khác ;
- Nhà nước nơi công nhân không có ảnh hưởng gì đối với chính quyền ;
- Nhà nước cho rằng chỉ có Nhà nước mới có thể cứu được nhân loại ;
- Nhà nước cho rằng Nhà nước luôn luôn đúng ;
- Nhà nước nơi lịch sử phục vụ chính trị ;
- Nhà nước nơi công dân không được phép đọc các kiệt tác văn học đương thời, hay xem các kiệt tác nghệ thuật đương thời, hay nghe kiệt tác âm nhạc đương thời ;
- Nhà nước cực kỳ tự mãn ;
- Nhà nước tuyên bố thế giới rất phức tạp, nhưng thật ra lại tin rằng thế giới rất đơn giản ;
- Nhà nước nơi ta phải trải qua rất nhiều đau đớn trước khi ta gặp được bác sĩ ;
- Nhà nước có kẻ ăn xin ;
- Nhà nước tin tưởng chắc chắn rằng không có ai đã từng có thể phát minh ra được điều gì tốt hơn ;
- Nhà nước tin rằng tất cả mọi người đều tôn sùng Nhà nước, mặc dù ngược lại mới đúng ;
- Nhà nước cai trị theo nguyên tắc dân ghét cũng chẳng sao miễn là dân phải sợ ;
- Nhà nước quyết định ai có thể phê bình và phê bình như thế nào ;
- Nhà nước nơi ta mỗi ngày được yêu cầu nói ngược lại điều ta đã nói ngày hôm trước nhưng vẫn tin rằng ta luôn luôn nói cùng một điều ;
- Nhà nước hoàn toàn không thích khi công dân đọc báo cũ ;
- Nhà nước nơi kẻ dốt thành học giả ;
- Nhà nước nơi nội dung của tất cả các tờ báo đều giống y như nhau ;
- Nhà nước nơi chính quyền muốn kiểm soát tất cả các hình thức tổ chức xã hội ;
- Nhà nước nơi có nhiều người ngay thẳng và can đảm, nhưng nghiên cứu về chính trị của chính quyền sẽ không cho phép ta khám phá ra điều này ;
- Nhà nước hoàn toàn không thích khi các học giả phân tích chế độ, nhưng lại rất vui khi các kẻ nịnh hót phân tích chế độ ;
- Nhà nước luôn luôn biết rõ hơn các công dân hạnh phúc của mỗi công dân là ở đâu ;
- Nhà nước, dù không hy sinh bất kỳ điều gì cho những nguyên tắc cao hơn, lại tin rằng Nhà nước là ánh sáng soi đường cho sự tiến bộ.
Thế là xong phần thứ nhất. Bây giờ, hãy chú ý, vì chúng tôi sẽ cho bạn biết chủ nghĩa xã hội là gì.
Chủ nghĩa xã hội là như thế này :
Chủ nghĩa xã hội là hệ thống mà… Nhưng có ích gì khi đi sâu vào tất cả các chi tiết này ? Thôi nói thế này với nhau cho dễ hiểu: chủ nghĩa xã hội quả thực là quá tuyệt.
Leszek kolakowski
Nguyên tác : "What is left of socialism", tạp chí First Things, số tháng Mười năm 2002
Trần Quốc Việt dịch
(02/04/2022)