Lực lượng du kích Ukraine thời hiện đại đang âm thầm làm việc để phá hoại chiến dịch chiếm đóng của Nga.
Trên một con phố đông đúc ở trung tâm Kyiv, một người đàn ông cao lớn mặc áo hoodie màu đen đang đứng bên ngoài một quán cà phê, miệng phì phèo điếu thuốc lá điện tử một cách đầy giận dữ. Người đàn ông ở độ tuổi ngoài 40, trông không có gì nổi bật này chưa bao giờ trả lời phỏng vấn – và vì lý do chính đáng. Chức danh chính thức của ông, người đứng đầu Ủy ban Cựu Chiến binh, nghe như chức danh của một công chức hiền lành, nhưng Mykhailo – cái tên giả được bài báo này sử dụng nhằm mục đích bảo vệ sự an toàn cho ông – chắc chắn không làm những việc như tổ chức diễu hành hay trang trí sự kiện.
Công việc của ông là hỗ trợ những người đang bí mật chiến đấu cho Ukraine sau chiến tuyến của kẻ thù. Mykhailo là một trong những chiến lược gia và nhà điều hành chính của lực lượng du kích Ukraine bên trong vùng lãnh thổ do Nga chiếm đóng. "Nếu họ giết tôi, vẫn còn nhiều người khác có thể thay thế tôi", ông nói với vẻ lãnh đạm. "Chúng tôi đã phải thích nghi và trở nên sáng tạo hơn. Họ có thể mạnh, nhưng chúng tôi biết dùng cái đầu của mình".
Sau khi Nga xâm lược Ukraine vào ngày 24/02, các hội cựu chiến binh từng ít hoạt động đã nhanh chóng trở thành huyết mạch cho phong trào kháng chiến của Ukraine bên trong những lãnh thổ bị chiếm đóng. Mạng lưới của họ chủ yếu dựa vào các tình nguyện viên tận tụy, những người mà theo Mykhailo, đã có mặt nhiều tháng trước khi Nga chính thức tấn công vào tháng 2. "Ngay từ năm 2014, chúng tôi đã nói rằng người Nga sẽ không dừng lại ở những khu vực đó. Vì vậy, theo một cách nào đó, đất nước đã có sự chuẩn bị", ông nói. "Các cựu binh năm 2014 là một phần trong sự chuẩn bị này, bây giờ hầu hết họ đã trở lại quân đội. Chúng tôi đã chuẩn bị sẵn sàng cho những người ở những khu vực mà chúng tôi biết sẽ bị tấn công từ sớm. Ngay cả trong các trường học, chúng tôi cũng đã chuẩn bị tâm lý cho bọn trẻ".
Ban đầu, các chính trị gia đã phớt lờ cảnh báo từ các thành viên quân đội và các cơ quan an ninh Ukraine, quyết định chọn cách tiếp cận "chờ và xem" đối với các cuộc tấn công sắp xảy ra của Nga.
Sau một số cuộc vận động hành lang thành công của những người như Mykhailo, vào tháng 7/2021, chính phủ Ukraine đã thông qua Luật về Các Nguyên tắc Cơ bản của Kháng chiến Quốc gia, được thiết kế để tối đa hóa vai trò của dân thường trong việc bảo vệ đất nước Ukraine. Đạo luật cho phép thành lập các nhóm dân quân bảo vệ lãnh thổ, đồng thời kết nối các nhóm dân thường này với bộ máy quân sự và an ninh rộng lớn hơn của Ukraine. Tính đến tháng 2 vừa qua, các trung tâm phân phối tạm thời đã được thành lập cho những người chưa nhận được vũ khí và chưa được huấn luyện bài bản, nhằm giúp dân thường bảo vệ khu dân cư của mình trên khắp đất nước.
Một người đàn ông nhặt củi trong lúc các sĩ quan SBU thẩm vấn một người đàn ông khác ở gần chiến tuyến của Nga ở tỉnh Kharkiv, Ukraine, ngày 27/10.
Mykhailo nói rằng, đối với người Ukraine, sau cú sốc ban đầu trước các cuộc tấn công ngày 24/02, các mạng lưới phòng thủ dân sự địa phương đã bắt đầu kết nối với nhau. "Vào ngày đầu tiên, mọi người đã bị sốc khi thấy tên lửa rơi, và vì mục tiêu của chúng không chính xác nên mọi thứ đều bị bắn trúng. Sau hai ngày đầu tiên bị sốc, chúng tôi nhận ra rằng mình phải phản kháng. Và mọi người bắt đầu tập hợp theo nhóm của họ", ông nói.
Ban đầu, những nhà điều hành như Mykhailo – nhiều người trong số đó là cựu quân nhân có kinh nghiệm ở vùng Donetsk và Luhansk, hiện đang cộng tác với quân đội và cơ quan an ninh của Ukraine ở Kyiv – tập trung vào việc điều phối luồng thông tin. Họ được giao nhiệm vụ tìm ra thứ gì đang bị tấn công, những nơi cần có vũ khí và cách đưa chúng đến đó. Ở những khu vực bị chiếm đóng như Sumy và Kharkiv, nơi giao tranh nổ ra ngay trên đường phố với lực lượng Nga, mạng lưới phòng thủ dân sự đã chống trả chủ yếu nhờ vào các cựu binh, những người thậm chí vẫn còn mang vết thương của những lần ra quân trước đó. "Họ biết cách sử dụng vũ khí, chẳng hạn như súng phóng lựu chống tăng (RPGs) hoặc những thứ tương tự. Họ được đào tạo trong quân đội Liên Xô, vì vậy họ biết những chiến thuật của Nga. Chúng tôi đã tạo ra các mạng lưới, kết nối mọi người với nhau, nhưng họ thường sử dụng các mối liên hệ của riêng mình. Cả gia đình đều tham gia vào lực lượng", Mykhailo nói.
Một sĩ quan SBU tại trạm kiểm soát bên ngoài Kyiv, ngày 28/10.
Nhưng thành viên của lực lượng du kích không chỉ có các cựu quân nhân. Mykhailo cho biết các công chức, bưu tá, và thậm chí cả thợ săn đều đóng một vai trò quan trọng trong chiến tranh du kích ở Ukraine. "Những người biết về rừng rậm muốn giúp chúng tôi. Một số làm việc trong ngành lâm nghiệp ; những người khác chuyên đi bắt bọn săn trộm. Kiến thức về đất rừng của họ là vô cùng quý giá, vì vậy chúng tôi đã làm việc với họ, tìm ra những cách thức mới để truyền thông tin về hoạt động của Nga và để xem liệu các hoạt động của chúng tôi trong khu vực của họ có thành công hay không", ông nói.
Một câu chuyện đáng chú ý là về Kaban, một chú chó săn được sử dụng phục vụ kháng chiến. Khi Nga tấn công Kyiv, quân đội Ukraine bắt đầu nhận ra mình đang ở thế yếu, nên họ đã tìm cách tận dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên. Tại vùng Kyiv, quân đội Ukraine bắt đầu lên kế hoạch làm ngập các con sông để ngăn lính Nga xây dựng những cây cầu tạm. Trong một lần cần nâng mực nước sông lên đáng kể, quân Ukraine đã đánh sập một con đập, nhưng họ không có cách nào để kiểm tra xem đòn tấn công của mình có mang lại kết quả như mong muốn hay không.
Một thợ săn địa phương đã đề nghị sử dụng Kaban, chú chó được trang bị máy ảnh GoPro đã đi vào lãnh thổ do Nga chiếm đóng, mang về những thước phim có giá trị, mà sau đó được gửi qua mạng bí mật tới Kyiv. Làm thế nào mà chủ của Kaban có thể tìm lại được nó từ lãnh thổ của kẻ thù ? "Người chủ đã huýt sáo gọi nó", Mykhailo cười. Nhờ có Kaban, lực lượng an ninh Ukraine đã có thể xác nhận nhiệm vụ của họ đã thành công.
Quân du kích đã sử dụng bất kỳ tài nguyên nào sẵn có trong lãnh thổ bị chiếm đóng. Trong một nhiệm vụ, vũ khí do lính biên phòng kiểm soát đã được vận chuyển đến các khu vực được chỉ định để người dân địa phương có thể tiếp nhận. Trong khi đó, những phụ nữ phát lương hưu của Ukraine bên trong các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng đã bắt đầu thu thập thông tin về các động thái của Nga. Ngay cả khi đã phát hết tiền, những phụ nữ này vẫn tiếp tục đi từ nhà này sang nhà khác, giả vờ tiếp tục phát lương hưu.
"Họ có vai trò vô giá", Mykhailo trầm ngâm. Bởi vì những kênh này đã bị người Nga phát hiện, nên Mykhailo có thể nói về chúng, nhưng ông cho biết vẫn còn nhiều phương pháp mới đang được sử dụng hàng ngày. Ông nói, "Rất nhiều thành viên của chúng tôi đã bị giết hoặc bị tra tấn, nhưng họ vẫn tiếp tục tình nguyện, những người bà, người chị, người mẹ của chúng tôi".
Igor, 46 tuổi, đến từ vùng Kherson mới được giải phóng gần đây, là một phần trong mạng lưới du kích của Mykhailo cho đến khi việc quay phim các hoạt động của Nga đã khiến ông bị kẻ thù giam giữ trong thời gian ngắn – nhưng cuối cùng vẫn may mắn trốn thoát. "Tôi bắt đầu quay phim người Nga và vũ khí của họ bằng điện thoại của mình. Cuối cùng, họ phát hiện ai đó trong làng của tôi đã quay phim, thế là họ cho đóng cửa các trạm kiểm soát và bắt đầu kiểm tra điện thoại của chúng tôi. Tôi đã xóa đoạn phim mình quay, nhưng không xóa dữ liệu trong thùng rác. Khi họ kiểm tra, họ tìm thấy những bức ảnh và cố gắng đưa tôi đi. Rất nhiều người vây quanh họ, và một số người thân của tôi đã cho họ tiền và thuốc lá", ông kể lại.
Igor đã mất một khoảng thời gian để tìm được một mạng đáng tin cậy để gửi video đi, nhưng sau đó, khi các thành viên trong gia đình biết về các hoạt động của ông, họ đã đề nghị giúp đỡ, kể cả người cha làm nghề nuôi ong của ông.
Các sĩ quan SBU thẩm vấn một người đàn ông bị hàng xóm báo cáo ở gần Kupiansk, tỉnh Kharkiv, vào ngày 27/10.
"Lúc đầu, tôi không biết nên gửi tọa độ cho ai, nên đã gửi thông tin về văn phòng chính quyền tỉnh Mykolaiv, nhưng sau đó, tôi tìm được một người thân từng chiến đấu hồi năm 2014, anh ấy có mạng lưới tốt hơn nhiều. Khi người ta bắt đầu oanh tạc Mykolaiv từ Kherson, cha tôi cảm thấy rất buồn và cũng muốn giúp đỡ. Ông chuyên nuôi ong, vì vậy ông sẽ gửi cho chúng tôi những tin nhắn được "mã hóa" về nơi mà ông giữ bầy ong của gia đình, và liệu ong ở đó có nhiều không, những thông tin kiểu như thế. Chỉ có mình chúng tôi biết địa điểm. Có một lần, chúng tôi cần quan sát khu vực bên cạnh dòng sông – ngay cả các vệ tinh cũng không thể quan sát khu vực đó. Chúng tôi giả vờ đi câu cá và đã có thể báo cáo về khu vực đó", ông nói.
Ở cấp độ lập kế hoạch, Mykhailo hợp tác chặt chẽ với cơ quan an ninh chính thống của Ukraine, SBU, chuyên phụ trách các phong trào chống nổi dậy tại Ukraine. Các nhân viên SBU được chính phủ Ukraine giao nhiệm vụ chính thức là xác định vị trí của Nga bên trong Ukraine, săn lùng các điệp viên Nga trong hàng ngũ của Ukraine, và vẽ ra bức tranh toàn cảnh về cách đối thủ của họ hoạt động bên trong lãnh thổ Ukraine. Từ việc xác định vị trí một kho vũ khí của Nga bên trong Kyiv, đến việc phát hiện ra một đầu bếp Ukraine đã bán tọa độ và thời gian dùng bữa của doanh trại quân đội ở Rivne với giá 300 đô la, cơ quan an ninh của Ukraine liên tục cảnh giác với quân nổi dậy Nga đang ở trong đất nước họ. "Đôi khi người ta làm vì tiền, nhưng số tiền đó quá nhỏ", Olek, một sĩ quan SBU, nói với chúng tôi ở tỉnh Kharkiv, khi đang thực hiện nhiệm vụ thu thập thông tin tình báo gần biên giới với Nga.
Một khu vực bị phá hủy của Kupiansk, thị trấn từng chứng kiến giao tranh ác liệt giữa lực lượng Ukraine và Nga hồi tháng 9, ngày 27/10.
Mykhailo thừa nhận, "Rất nhiều người của chúng tôi đã bị bắt. Ở một số ngôi làng, người Nga đến từng nhà và tra tấn người dân để buộc họ tiết lộ về mạng lưới của mình. Đôi khi, lính Nga nắm sẵn trong tay danh sách các cựu binh. Ở Kherson, họ đã lấy cơ sở dữ liệu chứa thông tin của tất cả nhân viên chính phủ, đặc biệt là bất kỳ ai có lương hưu quân đội". Khi được hỏi về việc các thị trưởng Ukraine nói rằng quân du kích đang đầu hàng để tránh thương vong cho dân thường, Mykhailo khẳng định, "Họ đang nói dối. Đó là câu chuyện mà FSB [Cơ quan An ninh Liên bang Nga] tạo ra".
Trong lúc SBU và các sĩ quan tình báo Ukraine bắt đầu công việc chống nổi dậy ở Kherson mới được giải phóng gần đây, Mykhailo vẫn tiếp tục làm việc với các nhóm du kích bên trong lãnh thổ do Nga chiếm đóng. Họ liên tục điều chỉnh chiến thuật của mình để vượt qua những thách thức mới và khai thác những điểm yếu của Nga. "Putin rõ ràng đã không đọc sách lịch sử, nếu không thì ông ta đã biết về chiến tranh du kích của chúng tôi", ông nói. "Stalin đã nếm trải điều đó rất rõ".
Norma Costello và Vera Mironova
Nguyên tác : "Ukraine Has a Secret Resistance Operating Behind Russian Lines", Foreign Policy, 21/11/2022
Nguyễn Thị Kim Phụng biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 29/11/2022
Norma Costello là một nhà báo tự do đến từ Ireland. Vera Mironova là nghiên cứu viên khách mời tại Đại học Harvard.