Nga, "chú lùn" về thương mại và kinh tế tại Châu Phi
Thanh Hà, RFI, 01/08/2023
Trọng lượng thương mại và kinh tế của Nga tại Châu Phi chỉ bằng 10% so với Trung Quốc, nhưng lúa mì, dầu hỏa và vũ khí cũng đủ cho phép Moskva mở rộng ảnh hưởng tại châu lục này và trở thành một "đối tác then chốt". Bất chấp 17 tháng chiến tranh Ukraine, tổng thống Putin vẫn dễ dàng triệu tập được đại diện của 49 nước Châu Phi về Saint Petersburg dự thượng đỉnh Nga-Phi lần thứ nhì trong hai ngày 27-28/07/2023.
Tổng thống V. Putin tại thượng đỉnh Nga-Châu Phi, thành phố Saint Petersburg. Ảnh ngày 28/07/2023. AP - Valery Sharifulin
RFI tiếng Việt phỏng vấn qua điện thoại phó giám đốc Đài Quan sát Pháp–Nga, Igor Delanoë hiện đang ở Moskva. Ông phác họa toàn cảnh thương mại giữa Nga và Châu Phi và phân tích về mức độ lệ thuộc vào Biển Đen, cửa ngõ đưa nông phẩm của Nga và Ukraine đến với hơn 50 nước Châu Phi và trong gần 1 năm rưỡi vừa qua, các đợt trừng phạt của phương Tây nhắm vào kinh tế Nga dường như chỉ tác động một cách khá "chừng mực" vào giao thương của Nga với lục địa đen.
*****
Ngay trong ngày đầu thượng đỉnh Saint Petersburg, tổng thống Nga Vladimir Putin hứa trong những tháng tới sẽ "tặng miễn phí từ 25.000 đến 50.000 tấn ngũ cốc" cho 6 nước Châu Phi (Burkina Faso, Zimbabwe, Mali, Somalia, Cộng hòa Trung Phi và Eritrea). Quyết định này nhằm trấn an các đối tác của Moskva 10 ngày sau khi Nga từ chối triển hạn thỏa thuận ngũ cốc ở Biển Đen, làm dấy lên nguy cơ "một thảm họa lương thực" cho một phần nhân loại, Châu Phi là nạn nhân đầu tiên.
Lúa mì, ngũ cốc : "vũ khí" mũi nhọn của Nga để chinh phục Châu Phi
Thông báo "biếu, tặng" là một cử chỉ mang tính biểu tượng mạnh bởi một mình nước Nga bảo đảm đến "20% ngũ cốc nhập vào Châu Phi" nhưng đồng thời "tặng miễn phí" 50.000 tấn ngũ cốc là "một giọt nước" khi biết rằng xuất khẩu ngũ cốc của Nga năm ngoái là 55 triệu tấn.
Igor Delanoë phó giám đốc Đài Quan sát Pháp –Nga tại Moskva trước hết điểm qua về trọng lượng thương mại của Nga ở Châu Phi
"Về tổng thể, trao đổi mậu dịch giữa Nga và toàn bộ Châu Phi ở vào khoảng từ 15 đến 20 tỷ đô la một năm. Trong đó chủ yếu là với khu vực Bắc Phi, mà hai đối tác nặng ký nhất là Ai Cập và Algeria. Nếu như không kể vùng Maghreb, thì với phần còn lại của Châu Phi, kim ngạch thương mại của Nga và số này chỉ rất, rất khiêm tốn tức là vào khoảng từ 3 đến 5 tỷ đô la một năm (…). Nhìn chung, Nga nhập khẩu một số nông phẩm như là ca-cao, mua vào nhiều loại khoáng sản của Châu Phi như cobalt và lithium, đó là những nguyên liệu khá khan hiếm tại Nga. Trong chiều ngược lại, thì Châu Phi mua vào máy móc công nghiệp của Nga, nhập khẩu phân bón và nhất là ngũ cốc, lúa mì và sản phẩm chế biến từ dầu hỏa".
Để so sánh, kim ngạch xuất nhập khẩu của Nga với Châu Phi chỉ bằng 10% so với của Trung Quốc cũng tại Châu lục này. Xuất khẩu của Nga vào Châu Phi cao gấp 7 lần so với chiều ngược lại và như Igor Delanoëvừa nói, các đối tác kinh tế quan trọng nhất của Moskva là Ai Cập, Algeria. 70% xuất khẩu của Nga với Châu Phi tập trung vào hai quốc gia này cộng thêm với Morocco và Nam Phi. Phó giám đốc Đài Quan sát Pháp Nga tại Moskva giải thích tiếp :
"Điều cần hiểu là Nga chiếm một vị trí rất quan trọng trong số các cung cấp lùa mì cho Châu Phi. Chỉ một mình nước Nga bảo đảm đến 20% nhập khẩu lúa mì, ngũ cốc cho Châu lục này. Đương nhiên là các nước Châu Phi có những mức độ lệ thuộc khác nhau vào Nga. Nhưng rõ ràng Nga là một đối tác hàng đầu. Về phân bón, Nga cũng là một nguồn cung cấp thiết yếu nhờ lượng sản xuất rất lớn"…
Về câu hỏi các đợt trừng phạt liên tiếp của phương Tây nhắm vào kinh tế Nga kể từ khi Moskva xâm chiếm Ukraine có tác động đến giao thương giữa Nga với Châu Phi hay không, Igor Delanoë ghi nhận là có nhưng chỉ trong một chừng mực nào đó mà thôi :
"Chiến tranh tác động đến trao đổi mậu dịch giữa Nga và Châu Phi hiểu theo nghĩa Biển Đen là cửa ngõ chính của các tuyến đường hàng hải cho, đây cũng là một cửa ngõ rất quan trọng để Nga vận chuyển lúa mì, phân bón sang Châu Phi. Từ khi chiến tranh khai mào Biển Đen luôn là một điểm nóng. Bên cạnh đó, đành rằng phương Tây không trực tiếp trừng phạt nông phẩm hay phân bón của Nga, tuy nhiên nhiều doanh nghiệp của Nga, rồi các doanh nhân Nga bị đưa vào danh sách trừng phạt. Điều này gây nhiều khó khăn cho các đối tác quốc tế của họ trong các hoạt động giao thương.
Trên thực tế Nga đã, đang và sẽ còn tiếp tục xuất khẩu nông phẩm từ tháng 2/2022 tới nay, thậm chí là đã phá kỷ lục xuất khẩu đến 55 triệu tấn lùa mì trong năm vừa qua và thoe các dự báo năm nay xuất khẩu của Nga còn khá hơn nữa, và Moskva dự trù bán được khoảng 60 triệu tấn cho nước ngoài. Riêng với phân bón, vấn đề phức tạp hơn, bởi giá phân bón đã tăng lên rất mạnh trong thời gian vừa qua, nhiều quốc gia không có phương tiện để mua phân bón. Hơn nữa một phần các kho dự trữ phân bón của Nga được đặt ở nước ngoài đã bị phong tỏa, thí dự như là các kho chứa hàng tại Hà Lan, Bỉ hay ba nước trong vùng Baltic, liên quan đến khoảng 200.000 tấn. Dù vậy trong thời gian qua, thế giới vẫn mua được phân bón của Nga".
Việc Moskva rút khỏi thỏa thuận ngũ cốc Ukraine ở Biển Đen có lợi cho các nhà xuất khẩu ngũ cốc của Nga !
Tuy nhiên, Nga chỉ đứng hạng thứ 20 trong số các "đối tác thương mại" của Châu Phi, và theo lời Joseph Siegle, giám đốc nghiên cứu thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Châu Phi (Africa Center for Strategic Studies) trụ sở tại Washington so với thời điểm 2018 tổng trao đổi mậu dịch của Nga với châu lục này giảm đi mất 30% bởi Nga GDP chỉ tương đương so với Tây Ban Nha và lại không có được sức mua hay khả năng tài chính của Trung Quốc
Dầu hỏa, vũ khí và chiến lược ngoại giao hạt nhân
Ngoài ngũ cốc, lúa mì thì dầu hỏa, vũ khí mới là những "mũi nhọn" của Nga ở Châu Phi :
Hơn 40% vũ khí Châu Phi mua vào là của Nga. Tập đoàn Rosoboronexport thống lĩnh Châu Phi và trong số 14 khách hàng quan trọng nhất, Ai Cập, Algeria và Angora bảo đảm đến 94% doanh thu nhà cung cấp vũ khí này trên Lục địa đen.
Từ khi chiến tranh Ukraine khai mào, dầu khí của Nga khó khăn nhập vào thị trường Châu Âu, nhưng cùng lúc, số lượng Gazprom cung cấp cho Châu Phi đã "được nhân lên gấp ba lần trong năm 2022 so với hồi 2021" và một phần trong số đó đã được dành để xuất khẩu trở lại sang Châu Âu !
Nhìn đến đầu tư trực tiếp, 5 năm sau thượng đỉnh Nga-Châu Phi lần thứ nhất tại Sochi năm 2019 FDI của Nga tại Châu lục vẫn chưa vượt quá ngưỡng 1%. Các dự án chỉ liên quan đến một số rất ít các tập đoàn Nga thí dụ như Gazprom thì đầu tư vào Algerie và Libya, Rosneft hiện diện tại Ai Cập, Loukoil thì hiện diện rải rác ở Ghana, Camerun, hay Nigeria. Môt số các mỏ vàng và kim cương của Châu Phi như tại Burkina Faso hay Angola đã "lọt vào mắt xanh" của Moskva nhưng điện Kremlin đã "giao khoán" các lĩnh vực này cho tổ chức lính đánh thuê Wagner của Yevgeny Prigozhin
Nếu như Trung Quốc có ngoại giao gấu trúc để chinh phục phương Tây thì Nga dùng lá bài "nhà máy điện hạt nhân" để thâu phục cảm tình của Châu Phi. Năm 2020 Nga cấp tín dụng 25 tỷ đô la cho Ai Cập trong một dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên trên xứ sở của các vị vua pharaon. Rosatom cũng đã ký hợp đồng với 17 quốc gia Châu Phi khác theo thẩm định của Africa Center for Strategic Studies.
Tháng 10/2019 tiếp lãnh đạo khoảng 50 nước Châu Phi tại Sochi, tổng thống Vladimir Putin từng cam kết "nhân lên gấp đôi trao đổi mậu trong vòng 5 năm". Tại Saint Petersburg lần này chủ nhân điện Kremlin tránh nhắc lại tuyên bố ấy, mà chỉ nhấn mạnh đến các mục tiêu đẩy mạnh hợp tác trong nhiều lĩnh vực từ công nghệ cao đến năng lượng, hay phát triển công nghiệp khai thác khoáng sản …
Mục đích địa chính trị
Tất cả các nhà quan sát cùng đưa ra một nhận định : Nga hứa hẹn nhiều, làm không được bao nhiêu, bởi vì ưu tiên của Moskva ở Châu Phi không phải là thương mại hay kinh tế, mà là "lợi ích địa chính trị" : Nga muốn cắm rễ vào "Địa Trung Hải, sườn nam biên giới của NATO, thu hẹp ảnh hưởng của phương Tây và đồng thời áp đặt tầm nhìn của mình với khu vực này" như chuyên gia Mỹ Joseph Siegle, Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược Châu Phi (Africa Center for Strategic Studies) ghi nhận.
Phó giám đốc Đài Quan sát Pháp-Nga tại Moskva, Igor Delanoë thì nhấn mạnh ngoại trừ một vài đối tác như Ai Cập hay Nam Phi, Nigeria… "Châu Phi không phải là thị trường Nga quan tâm đến nhiều" nhưng Moskva luôn cần mở rộng những mối đối tác mới. Đừng quên châu lục này có đến 54 thành viên ở Liên Hiệp Quốc và chỉ bấy nhiêu thôi cũng đủ để Lục Địa Đen trở thành một mục tiêu Nga cần ve vãn.
Đành rằng Moskva không có được trọng lượng thương mại của Bắc Kinh ở Châu Phi, nhưng lúa mì và ngũ cốc của Nga nuôi sống một phần dân cư trên lực địa này. Ai Cập, Tunisa trông cậy vào nông phẩm Nga để duy trì ổn định xã hội và tránh được một cuộc khủng hoảng lương thực.
Nếu chỉ cần "tặng không" vài chục ngàn tấn ngũ cốc cho Châu Phi để bày tỏ liên đới của Nga với lục địa đen, trước nguy cơ khủng hoảng lương thực, thì đó là "cái giá quá rẻ" để tổng thống Putin lôi kéo các đối tác Châu Phi về phía Moskva.
Thanh Hà
Nguồn : RFI, 01/08/2023
************************
Trung Phi, phòng thí nghiệm của lính đánh thuê Nga
Đức Tâm, RFI, 01/08/2023
Cuối năm 2017, tranh thủ sự ra đi của quân đội Pháp, Nga tiến vào Trung Phi. Công ty bán quân sự Wagner can thiệp vào đây nhằm bảo về chính quyền bị lung lay của tổng thống Faustin-Archange Touadéra và nhanh chóng biến nước này thành "sân sau" của mình, ngay cả khi cuộc bạo loạn vừa qua do Yevgeny Prigozhin chỉ huy chống lại Moskva có thể dẫn đến những thay đổi quan trọng. Vậy Nga đã "cắm rễ" tại Trung Phi ra sao ? (*)
Trung Phi, phòng thí nghiệp của lính đánh thuê Nga © Studio graphique FMM
Trong diễn văn ngày 13/07/2016, một hôm trước ngày Quốc Khánh, trước các sĩ quan Pháp tại hôtel de Brienne, Paris, (thuộc Bộ Quốc phòng Pháp), tổng thống François Hollande thông báo kết thúc can thiệp quân sự của Pháp tại Trung Phi. Nguyên thủ Pháp nói : "Chúng ta đã gạt bỏ được nguy cơ làm tan rã nước này. Với thành công đó, từ nay, chúng ta để cộng đồng quốc tế và chính quyền Trung Phi tiếp tục công việc". Ông nói rõ thêm : "Do vậy, trong tháng 10 tới, bộ trưởng Quốc Phòng Jean-Yves Le Drian sẽ tới Trung Phi để tuyên bố chính thức chấm dứt chiến dịch Sangaris".
Thông báo rút quân của Pháp là một cơ hội cho Moskva đang muốn tăng cường ảnh hưởng tại Châu Phi. Thierry Vircoulon, chuyên gia thuộc Viện Quan hệ Quốc tế Pháp (Ifri) nhắc lại, ngay từ năm 2017, điện Kremlin đề xuất hỗ trợ an ninh toàn bộ cho Bangui. "Vấn đề chuyển giao vũ khí là cửa vào cho Moskva, bởi vì Trung Phi đang bị Liên Hiệp Quốc cấm vận".
"Paris đánh giá chính sách của Nga rất kém"
Để quân đội Trung Phi (FACA) nhận được vũ khí, cần có sự chấp thuận của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc. Nhà nghiên cứu Vircoulon giải thích : "Chính ở trong định chế này mà Nga đã can thiệp và với tư cách là thành viên Hội đồng Bảo an, đã đạt được sự miễn trừ trừng phạt đối với vụ chuyển giao vũ khí". Chuyên gia Vircoulon cũng nhắc đến việc huấn luyện. "Các huấn luyện viên quân sự của Wagner đã tới Trung Phi. Đúng là hỗ trợ trọn gói : vũ khí và huấn luyện".
Việc Nga tới Trung Phi lại càng đơn giản hơn khi mà vào năm 2018, với ý tưởng kiến trúc an ninh, Paris chủ trương xích lại gần Moskva. Nhà nghiên cứu Thierry Vircoulon giải thích : "Lúc đó, việc đánh giá chính sách của Nga rất kém. Rõ ràng là giới ngoại giao Pháp muốn duy trì một không gian đối thoại với chính quyền Nga, mà lại không hiểu rằng chính quyền Nga không quan tâm tới đối thoại". Chuyên gia Vircoulon nhắc lại rằng Paris vào lúc đó cũng tiến hành chiến dịch Barkhane ở Mali và do vậy, không muốn cáng đáng cả hai chiến dịch cùng một lúc. Theo chuyên gia Vircoulon, nước Pháp "trên thực tế, đã thí Trung Phi để tiến hành chiến dịch tại Mali".
Wagner đã không hoàn tất hợp đồng bình định Trung Phi
Năm năm sau khi tới Trung Phi, người Nga đã biến nước này thành "sân sau" về kinh tế của họ, mà không hoàn thành hợp đồng về an ninh như ban đầu đề xuất.
Chuyên gia Thierry Vircoulon nói rõ : "Họ chỉ thực hiện được một phần hợp đồng. Với việc công ty bán quân sự Wagner triển khai 1500 chiến binh, họ chỉ bảo đảm được an ninh cho thủ đô Bangui và một số thủ phủ các tỉnh".
Nhà nghiên cứu thừa nhận là lính đánh thuê Wagner đã huấn luyện và trang bị cho một số tiểu đoàn của quân đội Trung Phi, nhưng ông nhấn mạnh : "Họ đã không thành công trong việc bình định Trung Phi và hành động để các nhóm vũ trang trong rừng rậm bị đập tan hoàn toàn hoặc biến mất".
Quả thực là từ cuối năm 2021, lính đánh thuê Wagner đã bị quấy nhiễu bởi một số chiến binh thuộc các nhóm vũ trang ẩn náu sâu trong rừng.
Công ty đánh thuê Wagner sẽ tiếp tục hiện diện tại Trung Phi hay tổng thống Faustin-Archange Touadéra sẽ tìm kiếm các hỗ trợ khác ? Nhân thượng đỉnh Nga - Châu Phi lần hai, mọi lựa chọn đều được thảo luận.
Đức Tâm
* Tác giả Franck Alexandre