ASEAN vẫn chưa thể tìm được tiếng nói chung về Trung Quốc bất chấp những căng thẳng đang gia tăng
Mục tiêu lâu dài của Trung Quốc là phải độc chiếm Biển Đông như một phần mở rộng ảnh hưởng của họ thông qua sự kết hợp các chiến thuật bao gồm chính sách kinh tế để thống trị và chia cắt khu vực, triển khai khí tài hải quân, xây dựng đảo nhân tạo, quân sự hóa và phá hoại mong muốn của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) trong việc đạt được một bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) thực chất và có hiệu lực.
Tổng thống Indonesia Joko Widodo (giữa) phát biểu tại lễ bế mạc Thượng đỉnh ASEAN tại Jakarta hôm 7/9/2023 - AFP
Việc Trung Quốc xây dựng các đảo nhân tạo và sau đó sáp nhập các đảo này vào cái gọi là "Khu Nam Sa" (trực thuộc cái gọi là thành phố Tam Sa, tỉnh Hải Nam) là một chiến thuật vi phạm pháp luật cho phép Bắc Kinh tuyên bố rằng họ có quyền kiểm soát hành chính đối với các cấu trúc này. Điều này cho phép Trung Quốc sử dụng các tàu hải cảnh của họ để thực thi chính sách "quản lý" nội bộ tại các đảo đó.
Điều này sẽ đặt ra thách thức đối với các quốc gia ASEAN liên quan đến tranh chấp Biển Đông là họ không có tàu tuần duyên có đủ khả năng cạnh tranh với Trung Quốc cũng như không có luật pháp trong nước cho phép lực lượng bảo vệ bờ biển của họ sử dụng vũ lực để bảo đảm yêu sách. Sự bất cân xứng này đồng nghĩa với việc các bên tranh chấp khác sẽ buộc phải sử dụng lực lượng quân sự để chống lại hành động hung hăng của Trung Quốc, điều này sẽ được coi là một sự leo thang, khiến Hải quân Trung Quốc phải can thiệp.
Lâu nay vẫn bị coi là một diễn đàn kém hiệu quả, Hội nghị cấp cao Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) lần này được chú ý nhiều hơn sau khi Trung Quốc ngày càng gia tăng sự quyết đoán ở Biển Đông, động thái mà theo các nhà quan sát buộc ASEAN phải lên tiếng phản đối nếu không sẽ có nguy cơ bị bắt nạt hơn.
Ngày 5/8/2023, các tàu hải cảnh Trung Quốc đã chặn và phun vòi rồng vào các tàu Philippines đang thực hiện nhiệm vụ tiếp tế cho quân đội được triển khai trên tàu BRP Sierra Madre ở quần đảo Trường Sa đang tranh chấp (1). Sau đó, ngày 28/8, Trung Quốc đã công bối một bản đồ thể hiện tham vọng độc chiếm Biển Đông của họ. Brunei, Philippines, Malaysia, Việt Nam và Indonesia đã bác bỏ bản đồ do Trung Quốc công bố trong đó thể hiện yêu sách chủ quyền của nước này đối với 90% diện tích Biển Đông là vô căn cứ (2).
Hội nghị cấp cao Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) và các hội nghị liên quan lần thứ 43 đã kết thúc tại Jakarta ngày 7/9. Trong bối cảnh môi trường địa chính trị ở Đông Nam Á và Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương suy thoái với sự phân cực quyền lực ngày càng tăng, sự tham gia của các quan chức hàng đầu từ Mỹ, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và Ấn Độ, đã giúp hội nghị được đánh giá là thành công tốt đẹp.
Tuy nhiên, Indonesia và các nước thành viên ASEAN dường như đã tránh đối đầu trực diện với Trung Quốc về yêu sách bành trướng ở Biển Đông, do đó họ chọn cách bỏ qua những tranh chấp này tại hội nghị thượng đỉnh khu vực. Tổng thống Philippines Ferdinand "Bongbong" Marcos Jr. trước đó đã nói với giới truyền thông rằng ông sẽ đề cập tấm bản đồ gây tranh cãi mà Trung Quốc tuyên bố gần đây tại Hội nghị thượng đỉnh ASEAN (3), song một nhà ngoại giao ASEAN tham dự các cuộc họp nói với báo chí rằng "không có quốc gia nào thực sự nêu vấn đề cụ thể" (4).
ASEAN vẫn bị chia rẽ về cách ứng phó với yêu sách lãnh thổ của Trung Quốc ở vùng biển tranh chấp này. Trong số các quốc gia thành viên ASEAN, Philippines, Việt Nam, Malaysia và Brunei là những bên tranh chấp chính thức với Trung Quốc. Họ đã thất bại trong việc đưa sáu thành viên còn lại - Campuchia, Indonesia, Lào, Myanmar, Singapore và Thái Lan - vào cuộc để cùng nhau giải quyết các tranh chấp ở Biển Đông một cách quyết đoán và tập thể trong một tuyên bố chung khi hội nghị thượng đỉnh kết thúc hôm 7/9. Myanmar đã không được mời tham dự hội nghị thượng đỉnh kể từ khi quân đội nước này lên nắm quyền vào tháng 2/2021.
222222222222222222222222
Tàu hải cảnh Trung Quốc phun vòi rồng vào tàu tuần duyên Philippines gần Bãi Cỏ Mây hôm 5/8/2023. AFP
Chiến thuật chia rẽ ASEAN của Trung Quốc
Bên cạnh những thách thức từ môi trường bên ngoài đối với vai trò trung tâm, ASEAN còn bị thử thách bởi chính những vấn đề nội tại, trong khi lợi ích của các thành viên nhiều khi mâu thuẫn.
Bắc Kinh đang dùng chiến thuật duy trì quan hệ chặt chẽ với các quốc gia ASEAN không có tranh chấp như Campuchia, để họ có thể tránh được COC và thể hiện sức mạnh cường quốc trong khu vực. Bắc Kinh muốn phá vỡ sự thống nhất của ASEAN thông qua can dự kinh tế để không phải sử dụng sức mạnh quân sự nhằm thực thi ý chí của họ.
Campuchia và Lào dễ bị tổn thương trước ảnh hưởng của Trung Quốc và có thể phá vỡ sự đoàn kết trong ASEAN. Các quốc gia ASEAN có nguy cơ bị ảnh hưởng bởi chiến thuật vùng xám của Trung Quốc là Việt Nam và Philippines. Cộng đồng quốc tế đã chứng kiến nhiều cuộc tấn công nhằm vào tàu cá Việt Nam và hàng loạt chiến thuật chống Philippines như tấn công bằng vòi rồng và chiến thuật bao vây tàu thương mại. Hà Nội và Manila có thể làm được rất ít nếu Bắc Kinh quyết định leo thang căng thẳng.
Mở rộng hợp tác quốc tế để chống lại Trung Quốc
Chỉ với sức mạnh tập thể, ASEAN và từng quốc gia Đông Nam Á mới có thể tìm ra cách đàm phán với Trung Quốc để đạt được kết quả tối ưu trong COC
Nỗi lo ngại lớn nhất đối với cộng đồng quốc tế liên quan vấn đề Biển Đông là các tuyến đường biển vận chuyển hàng hóa trị giá 5.500 tỷ USD qua Biển Đông sẽ bị gián đoạn. Đây là một mối đe dọa hiện hữu, đòi hỏi sự quản lý quốc tế liên tục và một liên minh mạnh mẽ để truyền thông điệp tới Bắc Kinh rằng hành vi quyết đoán của họ đang gây bất ổn. Các sáng kiến như Nhận thức về lĩnh vực hàng hải Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương là một ví dụ điển hình về việc các quốc gia cùng hợp tác để mang lại sự ổn định trong khu vực.
Các quốc gia thành viên ASEAN nên lôi kéo các cường quốc ngoài khu vực như Nhật Bản, Ấn Độ, Mỹ và có lẽ cả Liên minh Châu Âu (EU) để xây dựng năng lực toàn diện nhằm chống lại các mánh khóe chiến thuật của Trung Quốc nhằm thống trị Biển Đông. Điều này có thể bao gồm xây dựng năng lực, cung cấp các tàu tuần duyên và các công cụ nâng cao nhận thức về lĩnh vực hàng hải, tuần tra thường xuyên hơn trong khu vực và huấn luyện để giành chiến thắng trong cuộc cạnh tranh pháp lý về các ý tưởng trên Biển Đông.
Có nhiều cách để tăng cường hợp tác nội khối, quyền tự chủ chiến lược của ASEAN và cuối cùng là khả năng chống lại những mưu đồ của Bắc Kinh nhằm hiện thực hóa dã tâm của họ. Nhật Bản tiếp tục ưu tiên hỗ trợ tăng cường cơ sở hạ tầng và kết nối, hợp tác ngoại giao cũng như triển khai ODA và FDI để thúc đẩy hội nhập nội khối và tự chủ chiến lược sâu sắc hơn trong ASEAN. Tokyo cũng hợp tác song phương với các quốc gia Đông Nam Á để giúp nâng cao năng lực của họ.
Các cuộc tập trận của nhóm Bộ tứ hoặc tập trận hải quân RIMPAC nên được tiến hành thường xuyên ở Biển Đông. Các quốc gia Đông Nam Á nên được mời tham gia các cuộc tập trận nhằm nâng cao năng lực và kinh nghiệm đối phó trong các hoạt động an ninh trong khu vực. EU và các liên minh mới như Hàn-Nhật-Mỹ hay Mỹ-Philippines-Nhật-Australia tạo cơ hội mang lại lợi ích chung cho khu vực thông qua các cuộc họp ngoại giao, hỗ trợ nhân đạo và cứu trợ thiên tai (HADR), hoạt động tìm kiếm cứu nạn và các hoạt động khác trong khu vực.
Với những hạn chế thể chế hiện nay, con đường ngắn hạn và trung hạn thực tế nhất để các thành viên ASEAN chia sẻ mối quan ngại và lợi ích an ninh hàng hải nằm ở việc tăng cường các hình thức tiểu đa phương. Những dàn xếp này gần đây nhận được nhiều động lực và kết quả tích cực, chẳng hạn như cuộc tuần tra ba bên Philippines-Indonesia-Malaysia.
Các quốc gia khác như Canada, Anh, Pháp có thể tăng cường chương trình đào tạo về pháp lý cho các nước Đông Nam Á để nâng cao khả năng giải quyết các vấn đề ở Biển Đông thông qua các tổ chức quốc tế.
Cần phải có nỗ lực tập thể để nâng cao năng lực của từng quốc gia Đông Nam Á nói riêng cũng như trong ASEAN nói chung nhằm đảm bảo rằng các tranh chấp lãnh thổ ở Biển Đông không leo thang thành xung đột hoặc được giải quyết thông qua phương pháp hoà bình trong các vấn đề quốc tế.
Vương Hoàng Tuyên
Nguồn : RFA, 20/09/2023
Tham khảo :
(2) https://apnews.com/article/china-map-territorial-dispute-south-sea-702c45165d7f9cade796700fffa5691e