Việc tập trung vào những trì trệ của cuộc chiến trên bộ đã che khuất những thành công lớn ở Crimea và Biển Đen.
Hình ảnh vệ tinh cho thấy khói bốc lên từ trụ sở Hạm đội Biển Đen của Nga sau cuộc tấn công bằng tên lửa của Ukraine ở Sevastopol, Crimea, vào ngày 22/9/2023. Planet Labs via Reuters
Gần đây, việc đưa tin về chiến tranh Ukraine trên các phương tiện truyền thông phương Tây đã tập trung nhiều vào chiến dịch trên bộ của Kyiv, đặc biệt là những nỗ lực tiến về phía bờ Biển Đen. Phần lớn các phân tích, dù đúng hay sai, đều tập trung vào việc Kyiv đã không đạt tiến bộ đáng kể nào từ đầu năm đến nay, chẳng gì có thể so sánh được với các cuộc tấn công mang tính đột phá năm ngoái ở Kharkiv và Kherson.
Dù một số lời chỉ trích là hợp lý, nhưng sự tập trung của phương Tây vào các đột phá lãnh thổ đã làm người ta quên mất thực tế rằng Ukraine đang tiến hành một cuộc chiến trung và dài hạn trên nhiều mặt trận, chống lại một kẻ thù lớn hơn và cố thủ vững chắc. Thêm nữa, việc Ukraine thiếu một bước tiến lớn trên bộ đã che khuất những thành công chiến trường mà Ukraine đã đạt được trong các khía cạnh khác của cuộc xung đột – đáng chú ý nhất là ở Biển Đen và Crimea.
Một phần quan trọng trong kế hoạch chiến tranh dài hạn của Kyiv là đẩy Nga ra khỏi Bán đảo Crimea và phần còn lại của bờ biển Ukraine do Nga chiếm đóng. Kể từ khi bắt đầu cuộc xâm lược toàn diện, Hạm đội Biển Đen của Nga, đặt trụ sở chính tại cảng Sevastopol của Crimea, đã trở thành một phần quan trọng trong nỗ lực chiến tranh của Moscow. Các tàu chiến Nga hoạt động ngay bên ngoài Sevastopol đã tiến hành phong tỏa bờ biển Ukraine và phóng tên lửa hành trình tấn công các thành phố và cơ sở hạ tầng của Ukraine.
Tuy nhiên, trong vài tháng qua, Ukraine đã đạt được một loạt chiến thắng đáng kinh ngạc trong và xung quanh Crimea, gồm các cuộc tấn công bằng tên lửa nhằm vào cầu Eo biển Kerch và nhiều cuộc tấn công táo bạo vào chính Hạm đội Biển Đen – ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng hoạt động của Nga trên bán đảo và ở phía tây Biển Đen.
Hồi tháng 9, Ukraine đã thực hiện một loạt các đợt tấn công bằng tên lửa nhắm vào các tài sản hải quân Nga ở Sevastopol, bao gồm một tàu đổ bộ, một tàu ngầm, và trụ sở của Hạm đội Biển Đen – theo báo cáo, một số chỉ huy cấp cao đã có mặt trong những tàu bị đánh trúng. Một vài trong số những cuộc tấn công này được thực hiện bằng cách sử dụng tên lửa hành trình Storm Shadow do Anh và Pháp cung cấp gần đây. Ukraine cũng đã tăng cường tấn công các trung tâm hậu cần, sửa chữa, và cơ sở hạ tầng của Nga trên bán đảo với mục đích làm suy giảm khả năng hỗ trợ hạm đội của Nga. Đầu tháng này, Kyiv đứng ra nhận trách nhiệm về hai cuộc tấn công khác nhắm vào hạm đội Nga, sử dụng một loại máy bay không người lái trên biển mới để tấn công tàu mang tên lửa hành trình Buyan, và thực hiện một cuộc tấn công phá hoại vào tàu tuần tra Pavel Derzhavin của Nga. Những cuộc tấn công này diễn ra sau khi Ukraine tấn công một cách có hệ thống các cơ cấu phòng thủ phòng chống tên lửa của Nga ở Crimea suốt nhiều tuần trước đó.
Những thành công này tạo thành một bước đột phá lớn cho Ukraine. Các cuộc tấn công vào Crimea giờ đây đã khiến Hạm đội Biển Đen của Nga gần như không thể tiếp tục hoạt động tự do ở phía tây Biển Đen. Hải quân Nga đã phản ứng bằng cách chuyển các tàu chiến xa hơn về phía đông, tới căn cứ hải quân Novorossiysk, một thành phố cảng trên đất liền Nga. Hệ quả là hạm đội Nga bị đẩy xa hơn vào vùng trũng phía đông Biển Đen – một bước tiến tới mục tiêu lâu dài của Kyiv là loại bỏ người Nga khỏi bán đảo bị chiếm đóng, bằng cách khiến họ không thể thực hiện được các hoạt động của mình. Sự kết hợp giữa tiêu hao và di dời đã có tác dụng làm giảm khả năng tuần tra vùng biển gần các cảng Ukraine của hạm đội Nga, giảm bớt một phần áp lực lên các tuyến đường vận chuyển quốc tế ở Biển Đen. Điều này có thể cho phép Kyiv đạt được một mục tiêu khác của chiến dịch : mở cửa ba cảng nước sâu của Odesa cho hoạt động vận chuyển thương mại quốc tế về ngũ cốc và các hàng hóa khác.
Tác động từ việc Nga phong tỏa các cảng của Ukraine đã được giảm bớt nhờ một thỏa thuận do Thổ Nhĩ Kỳ và Liên Hiệp Quốc làm trung gian vào mùa hè năm 2022, cho phép một lượng hàng hóa nhất định của Ukraine – đặc biệt là ngũ cốc – được xuất khẩu qua các hành lang vận chuyển dân sự. Đổi lại, Moscow đã được đề nghị giảm nhẹ một số lệnh trừng phạt. Nhưng Điện Kremlin đã rút khỏi thỏa thuận vào tháng 7/2023, tái lập lệnh phong tỏa tất cả các chuyến hàng thương mại đến Odesa, đồng thời bắt đầu loạt tấn công bằng máy bay không người lái và tên lửa vào các cơ sở xuất khẩu ngũ cốc của Ukraine. Tác động tích lũy của việc phong tỏa là giá bảo hiểm vận chuyển trong và ngoài Ukraine tăng vọt, đồng thời giúp cho ngũ cốc xuất khẩu của Nga thống trị thị trường. Vào tháng 8, Kyiv phản ứng bằng cách thiết lập một hành lang biển nhân đạo thay thế, chạy dọc theo bờ biển Ukraine, do hải quân của các thành viên NATO là Bulgaria và Romania bảo vệ. Việc đánh cược rằng những lời đe dọa ngăn chặn vận chuyển ngũ cốc của Nga là một trò lừa bịp, và họ sẽ không bắn vào các tàu mang cờ quốc tế, đã được đền đáp. Tính đến thời điểm hiện tại, 32 tàu quốc tế dũng cảm đã rời cảng Ukraine để đến Châu Phi và nhiều nơi khác với ngũ cốc đầy trên tàu.
Ukraine cũng đã thực hiện thành công các cuộc đột kích của lực lượng đặc công hải quân đánh bộ để đạt được mục tiêu của mình. Tại Crimea, Ukraine đã phá hủy hoặc vô hiệu hóa các cơ sở tên lửa phòng không của Nga để chuẩn bị cho cuộc bắn phá bán đảo. Những hành động này cho phép Ukraine chiếm lại các giàn khoan dầu và khí đốt có vị trí chiến lược mà người Nga đã chiếm giữ kể từ chiến tranh bắt đầu và sử dụng chúng cho giám sát radar hàng hải. Việc Kyiv chỉ có một số lượng hạn chế tên lửa tầm xa có độ chính xác cao do phương Tây cung cấp có nghĩa là Ukraine phải chuẩn bị cực kỳ kỹ càng, gồm cả việc loại bỏ càng nhiều hệ thống phòng không của Nga càng tốt, trước khi phóng tên lửa đi.
Đồng thời, Ukraine cũng đã phát triển thành công một thế hệ thiết bị không người lái trên biển mới, được sản xuất ngay trong nước, có khả năng vượt qua hàng phòng thủ của hạm đội Nga. Các hệ thống chống tên lửa và phòng thủ tàu truyền thống của Nga đã cho thấy chúng không có khả năng bảo vệ trước thế hệ thiết bị không người lái trên biển mới này, trong đó gồm loại thiết bị chìm một phần dưới nước có biệt danh "Sea Baby" của Ukraine. Chỉ có giá rất nhỏ so với chi phí của một tàu chiến, tàu đổ bộ, hoặc tàu ngầm tiên tiến của Nga, những thiết bị không người lái tương đối rẻ tiền và được chế tạo nhanh chóng này đã trở thành một đột phá quan trọng.
Tính đến cuối mùa hè, người Ukraine đã chứng minh họ không chỉ có khả năng đánh chìm hoặc huỷ hoại các tài sản hải quân quan trọng của Nga, mà còn khiến việc tiếp tục sử dụng Sevastopol trở nên không bền vững đối với Hạm đội Biển Đen. Bộ Quốc phòng Anh đánh giá rằng Nga đã "di dời nhiều tài sản hàng đầu của mình – bao gồm các tàu và tàu ngầm có khả năng mang tên lửa hành trình – từ Sevastopol đến các khu vực điều hành và căn cứ xa hơn về phía đông, chẳng hạn như Novorossiysk". Hơn nữa, vào ngày 5/10, lãnh đạo vùng Abkhazia thuộc Gruzia do Nga chiếm đóng, nằm xa hơn về phía đông so với Novorossiysk, đã đưa ra tuyên bố công khai rằng khu vực được Moscow hậu thuẫn của ông sẽ sớm tổ chức một "điểm triển khai thường trực" cho Hải quân Nga. Căn cứ này được đặt gần như ở cực đông của Biển Đen, cho thấy người Nga đã kết luận rằng việc bố trí tài sản hải quân ở bất kỳ đâu gần Ukraine và bờ biển hiện đang được rải đầy mìn của nước này là không hợp lý.
Những thành công này đã có tác dụng hạn chế nghiêm trọng phạm vi di chuyển của Nga ở Biển Đen. Bộ trưởng Lực lượng Vũ trang Anh James Heappey cho biết "Sự thất bại về mặt chức năng của Hạm đội Biển Đen, và tôi cho rằng đó chính là những gì đã diễn ra, bởi vì lực lượng này buộc phải phân tán đến các cảng mà từ đó họ không thể gây ảnh hưởng đến Ukraine, là một tổn thất to lớn".
Xét đến việc giải phóng hoàn toàn Crimea là mục tiêu chính của Kyiv, những thành công quan trọng trên biển của Ukraine phải được đặt vào cùng bối cảnh với những diễn biến khác trong cuộc xung đột nhiều mặt trận này – điều mà phần lớn báo chí và các nhà bình luận phương Tây đã không làm được. Bằng cách đánh bật Hạm đội Biển Đen của Nga khỏi Sevastopol, và đơn phương mở hành lang vận chuyển ngũ cốc, Kyiv đã đạt được những thành công đáng kinh ngạc dù chỉ có năng lực hải quân hạn chế. Dù Ukraine vẫn còn lâu mới có thể treo cờ ở Simferopol, thủ phủ của Crimea, nhưng những tiến bộ này là điều không thể tưởng tượng được vào năm ngoái.
Thành công của các chiến dịch hải quân chống lại hạm đội Nga càng đáng chú ý hơn khi Ukraine, về mặt chức năng, đã không còn hải quân. Kể từ năm 2014, người Nga đã đánh chìm, bắt giữ, hoặc vô hiệu hóa tất cả các tàu chiến lớn của Ukraine, ngoại trừ tàu khu trục chủ lực Hetman Sahaidachny, mà chính người Ukraine đã đánh đắm vào đầu năm 2022 để ngăn nó rơi vào tay Nga. Người Ukraine giờ đây thường xuyên nói đùa về việc Hạm đội Biển Đen hùng mạnh của Nga bị một quốc gia không có hải quân đánh chìm, nhưng các sĩ quan hải quân Nga khó có thể mỉm cười.
Quân đội Ukraine đã chứng tỏ họ có khả năng kết hợp các thiết bị mới vào kho vũ khí của mình một cách nhanh chóng và gây ra hiệu quả tàn khốc – cho dù đó là thiết bị không người lái trên biển tự sản xuất, hay tên lửa do Anh-Pháp cung cấp. Nếu các chính phủ phương Tây muốn thấy nhiều thành công hơn trên chiến trường, việc cung cấp cho Ukraine ngày càng nhiều tên lửa tầm xa để tiếp tục ngăn cản Nga tự do di chuyển ở Crimea sẽ là một khởi đầu tốt. Dù bằng cách nào, các nhà quan sát phương Tây nên ngừng chỉ tập trung vào cuộc chiến trên bộ và đặt những thành tựu đáng chú ý trên biển của Ukraine vào bối cảnh mà chúng xứng đáng được hưởng. Nếu không, việc kêu gọi cung cấp cho Kyiv những công cụ cần thiết để giải phóng các vùng lãnh thổ của mình sẽ trở nên khó khăn một cách không cần thiết.
Oz Katerji và Vladislav Davidzon
Nguyên tác : "Ukraine’s Counteroffensive Is More Successful Than You Think", Foreign Policy, 20/10/2023
Nguyễn Thị Kim Phụng biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 25/10/2023
Oz Katerji là một nhà báo tự do người Anh gốc Lebanon, chuyên viết về xung đột, nhân quyền và Trung Đông.
Vladislav Davidzon là phóng viên văn hóa Châu Âu tại Tablet, nghiên cứu viên tại Trung tâm Á-Âu của Hội đồng Đại Tây Dương, và là tác giả cuốn "From Odessa With Love".