 | Tổng quan: | 3637706 |
Mối thân tình với Trung Quốc đã chấm dứt
Mới đây, Tiến sĩ Derek Grossman - Một chuyên gia từ RAND đã nhận định rằng"Mối quan hệ giữa Tổng thống Philippines Duterte và Trung Quốc đã kết thúc" (1) khi Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte đã đưa Manila quay trở lại với Washington khi căng thẳng gia tăng ở Châu Á.
Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte bắt tay Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình ở Bắc Kinh hôm 25/4/2019. Reuters
Kể từ khi lên nắm quyền cách đây năm năm, Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte luôn tìm cách tránh thách thức Bắc Kinh vì cho rằng mối quan hệ thân thiện hơn với Trung Quốc sẽ mang lại cho Philippines các khoản vay và đầu tư trị giá hàng tỷ USD.
Có hai vấn đề nổi bật trong chính sách đối với Trung Quốc của Tổng thống Philippines : Một là thái độ thiếu linh hoạt của Tổng thống Duterte đối với Trung Quốc và hai là việc ông được cho là coi thường phán quyết của Tòa trọng tài năm 2016 do Chính quyền cựu Tổng thống Aquino giành được. Duterte tuyên bố rằng Trung Quốc"sở hữu" biển Đông, Philippines"mắc nợ" Trung Quốc, và chiến tranh với Trung Quốc sẽ là "hành động tự sát", có nguy cơ kích động chiến tranh hạt nhân nếu viện tới liên minh với Mỹ trong vấn đề biển Đông. Ông thậm chí còn coi căng thẳng ở biển Đông là sản phẩm phụ của sự cạnh tranh nước lớn giữa Trung Quốc và Mỹ, tuyên bố rằng Philippines chỉ có thể trở thành một"tỉnh của Trung Quốc" hoặc một"thuộc địa của Mỹ".
Thật không may cho Duterte, Trung Quốc không chỉ hành xử hung hăng hơn đối với các tuyên bố chủ quyền của Philippines ở biển Đông mà còn chậm chạp trong việc đầu tư vào các dự án cơ sở hạ tầng và công nghiệp mới ở nước này.
Theo các chuyên gia, khi những cam kết về các khoản đầu tư tài chính lớn không được thực hiện và ngày càng có nhiều người chỉ trích Duterte đang"khom lưng uốn gối" trước Trung Quốc, thì chính quyền của ông bắt đầu thay đổi đường hướng vì lo ngại những hậu quả chính trị trước thềm cuộc bầu cử năm 2022.
Các cách tiếp cận khác nhau của Philippines
Duterte không phải là nhà lãnh đạo Philippines đầu tiên thử cách tiếp cận thỏa hiệp với Trung Quốc. Gloria Macapagal-Arroyo cũng đã làm như vậy trong nhiệm kỳ tổng thống của mình từ năm 2001 đến năm 2010. Ngược lại, Benigno Aquino III, người tiền nhiệm của Duterte, theo đuổi cách tiếp cận hoàn toàn trái ngược. Trên cương vị tổng thống từ năm 2010 đến năm 2016, ông đã tích cực chống lại các hành động xâm phạm chủ quyền của Trung Quốc. Kết quả là quan hệ giữa Philippines với Trung Quốc liên tục dao động từ thái cực này sang thái cực khác. Cả ba vị tổng thống đều phải đối mặt với cùng một tình thế khó xử về chiến lược : Một Philippines yếu hơn về mặt quân sự nên đối phó như thế nào với một Trung Quốc ngày càng hùng mạnh ? Cuối cùng, Arroyo và Duterte đã xây dựng chiến lược của họ dựa trên sự chấp nhận vị thế yếu hơn của Philippines, cò n Aquino thiết kế chiến lược của mình dựa trên việc tìm cách khắc phục điểm yếu đó. Trong số những phương thức quan trọng nhất trong chiến lược này, ngoài nỗ lực gây chú ý nhằm vận động Tòa trọng tài thường trực (PCA) bác bỏ yêu sách "đường 9 đoạn" của Trung Quốc ở biển Đông, còn có công việc không mấy hào nhoáng mà ông đã thực hiện để khôi phục lực lượng phòng thủ bên ngoài của quân đội Philippines.
Vì không có năng lực hiệu quả nào để bảo vệ các yêu sách trên biển của Philippines, Arroyo dường như đã thực hiện một giao kèo ngầm bằng cách chấp nhận làm suy yếu một cách có chừng mực các tuyên bố chủ quyền của Philippines nhằm đổi lấy sự hỗ trợ phát triển kinh tế từ Trung Quốc. Để đạt được mục tiêu đó, bà đã thiết kế Thỏa thuận về thăm dò địa chấn biển chung trong khu vực thỏa thuận tại biển Đông (JMSU), cho phép các công ty dầu khí quốc gia của Trung Quốc, Philippines và Việt Nam hợp tác thăm dò các nguồn năng lượng trong vùng biển tranh chấp. Thỏa thuận được trình bày theo hướng Manila công nhận tính hợp pháp của các tuyên bố chủ quyền tại biển Đông của các nước khác, một sự thừa nhận mà Bắc Kinh đã tìm kiếm từ lâu. Bên cạnh đó, bà đã ký tổng cộng khoảng 65 thỏa thuận song phương vớ i Trung Quốc. Thật không may cho Arroyo, JMSU chưa bao giờ có hiệu lực do vi phạm Hiến pháp Philippines, vốn không cho phép bất kỳ sự nhượng bộ nào về chủ quyền quốc gia. Hơn nữa, việc bà vận động ủng hộ các công ty Trung Quốc, như ZTE, xây dựng mạng lưới băng thông rộng toàn quốc và một tuyến đường sắt đô thị ở Philippines đã dẫn đến các cáo buộc hình sự nhằm vào bà.
Người Philippines biểu tình ở thành phố Makati hôm 12/7/2021 nhân kỷ niệm năm năm phán quyết của Toà Trọng tài quốc tế giữa Philippines và Trung Quốc liên quan đến Biển Đông. Reuters
Gió đã đổi chiều
Điều gì đã dẫn đến sự thay đổi chính sách này của Duterte ? Derek Grossman cho rằng :"Có thể là vì Duterte cảm thấy hơi bối rối. Việc"sà vào" Trung Quốc chưa bao giờ đem lại kết quả như mong đợi. Chẳng hạn, Duterte hy vọng có thể đạt được một thỏa thuận thăm dò chung tại các khu vực tranh chấp ở Biển Đông và tận dụng kế hoạch đầu tư và hạ tầng khổng lồ của Bắc Kinh là sáng kiến"Vành đai và con đường", để hỗ trợ kế hoạch xây dựng hạ tầng. Tuy nhiên, hiện Duterte chỉ còn chưa đầy một năm tại vị nữa, nhưng chưa có giấc mơ nào thành hiện thực".
Một số nhà phân tích chính trị cho rằng sau"triều đại" Duterte, Philippines có thể sẽ xóa bỏ một số dự án do Trung Quốc đầu tư sau khi vài quốc gia Châu Phi rút lại những thỏa thuận tương tự với các doanh nghiệp Trung Quốc. A. Africa, Giám đốc Điều hành viện nghiên cứu chính sách Quỹ IBON cho biết :"Sau năm năm dài, chính quyền Duterte chỉ hoàn thành năm dự án trị giá 48 tỷ pesos. Tức là mỗi năm trung bình chỉ có một dự án trong số 5.586 dự án trị giá 6,7 nghìn tỷ peso trong chương trình cơ sở hạ tầng‘Xây dựng, Xây dựng, Xây dựng" (2).
Chưa kể đến việc, thời gian gần đây, Bắc Kinh đã gia tăng sự hung hăng và đe doạ ở Biển Đông. Năm 2019 và đầu năm 2020, Trung Quốc đã bao vây đảo Thị Tứ (mà Philippines gọi là Pag-asa) với hàng trăm tàu dân quân, dường như để ngăn chính quyền Philippines nâng cấp đường băng trên đảo và cải thiện cơ sở hạ tầng. Sau đó, tháng 1/2021, Trung Quốc đã trao quyền cho lực lượng hải cảnh nổ súng vào các tàu nước ngoài khi cần thiết và vào tháng 3/2021, hơn 200 tàu đánh cá Trung Quốc, nhiều tàu trong số đó có lẽ là tàu dân quân biển, đã neo đậu tại Đá Ba Đầu.
Việt Nam vẫn "sợ" Trung Quốc
Câu chuyện về các cách tiếp cận của Philippines đối với Trung Quốc qua ba đời tổng thống nối tiếp nhau đã cho chúng ta thấy những gợi mở cho các nhà hoạch định chính sách đối ngoại của Việt Nam. Trong cuộc cạnh tranh quyết liệt Mỹ - Trung như hiện nay, các quốc gia Đông Nam Á, bao gồm cả Việt Nam vẫn đang "đu dây" đối với cả hai cường quốc này. Đối với Trung Quốc, lập luận luôn được đưa ra đó chính là dựa vào Trung Quốc để phát triển kinh tế. Mặc dù, Việt Nam không muốn"chọn bên", nhưng sẽ tới lúc Việt Nam phải có định hướng về quan hệ đối với hai cường quốc này.
Sáng kiến Minh bạch Hàng hải Châu Á (AMTI) thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) tuần trước công bố ảnh vệ tinh chụp cho thấy đội tàu Trung Quốc hiện diện trở lại trong khu vực cụm Sinh Tồn thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam. Các tàu này rải đều ở khu vực phía Bắc cụm Sinh Tồn, một số quay lại neo đậu ở khu vực bãi Ba Đầu (3).
Hình vệ tinh chụp hôm 1/11/2021: các tàu gần đá Ba Đầu ở quần đảo Trường Sa nơi Philippines và Việt Nam phản đối sự hiện diện của các tàu Trung Quốc. Planet Labs Inc.
Phó Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Việt Nam Phạm Thu Hằng khẳng định"Việc các tàu Trung Quốc hoạt động trong phạm vi lãnh hải Sinh Tồn Đông thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam đã xâm phạm nghiêm trọng chủ quyền của Việt Nam, vi phạm các quy định của UNCLOS 1982 và đi ngược lại tinh thần, nội dung Tuyên bố ứng xử của các bên ở Biển Đông. Việt Nam yêu cầu Trung Quốc rút tàu cá khỏi các vùng biển trên, tôn trọng chủ quyền Việt Nam" (4).
Liệu những lời phản đối như vậy có khiến cho Trung Quốc sẽ rút tàu khỏi khu vực Sinh Tồn hay không ?
Trong một bài viết đăng từ ngày 22/10/2017, nhà báo Nguyễn Công Khế - người sáng lập và là cựu Tổng biên tập tờ Thanh niên đã ghi chép lại như một nhân chứng lịch sử, vì khi đó, ông Khế đang gặp trực tiếp ông Võ Văn Kiệt - cựu Thủ tướng Việt Nam. Ông Khế có kể lại câu chuyện"Tại sao Hiệp định thương mại Việt-Mỹ năm 1999 bị trì hoãn ?".
Sáng hôm đó, tôi ngồi ăn sáng với chú Sáu Dân (tức Thủ tướng Võ văn Kiệt). Có điện thoại reo, chú Sáu đứng dậy nghe máy. Nghe điện thoại xong khoảng năm phút. Ông ngồi xuống bàn nói : Sáu Khải (Thủ tướng Phan Văn Khải) cho biết là lên đường đi New Zealand bằng tay không, tức là Bộ Chính trị lúc ấy không đồng ý ký Hiệp định song phương Việt-Mỹ nhân Hội nghị APEC tại đây mà hai bên đã thỏa thuận từ trước.
Ông Sáu rất phiền và thất vọng. Ông tiếp tục buổi ăn sáng và nói với tôi : Bây giờ nếu muốn ký, ai có lợi và ai không có lợi, phân tích ra thì biết liền hà. Mỹ là một nền kinh tế lớn, ký hay không ký với ta họ không quan trọng lắm. Ta là một nền kinh nhỏ, èo uột và rất cần thị trường Mỹ. Ta không ký thì ta thiệt hại, Mỹ không bị ảnh hưởng gì cả. Ta không ký thì người có lợi nhất là Trung Quốc… Tôi còn biết ngay thời điểm đó, Đại sứ Trung Quốc, luôn thăm dò lúc nào ta ký Hiệp định song phương với Mỹ, và họ muốn ngăn cản ra mặt".
Như vậy, Trung Quốc luôn tìm cách ngăn cản Việt Nam thúc đẩy quan hệ với Mỹ, và Bộ chính trị Việt Nam thì "rất sợ" Trung Quốc. Hiện nay, tình hình vẫn tương tự như vậy. Nếu các lãnh đạo Việt Nam cứ nghĩ rằng dựa vào Trung Quốc để phát triển kinh tế thì câu chuyện Philippines dưới thời Duterte là đã quá rõ. Và để bảo vệ an ninh biển đảo thì Philippines cũng phải quay trở lại với Mỹ để nhờ Mỹ giúp đỡ. Đây có thể sẽ là gợi ý chính sách cho chính quyền Việt Nam, vì dù có quan hệ với Trung Quốc tốt đến mấy, tham vọng chiếm biển đảo của Việt Nam sẽ không bao giờ hết đối với các lãnh đạo Trung Quốc. Hành động của Trung Quốc cho chúng ta biết điều đó.
Lời nói gió bay
Tình hình ở Biển Đông lại một lần nữa trở nên phức tạp, lần này xảy ra xung quanh rạn Đá Ba Đầu (Whitsun Reef) thuộc quần đảo Trường Sa, khu vực mà Trung Quốc, Philippines, Việt Nam và Đài Loan đang tranh chấp.
Hình vệ tinh của Maxar cho thấy tàu dân quân biển của Trung Quốc ở đá Ba Đầu (Trường Sa) hôm 23/3/2021 - AP
Chính quyền Philippines đã công bố những bức ảnh của hơn 200 tàu thuyền Trung Quốc tập hợp tại đó từ ngày 7/3. Ngoại trưởng Philippines Theodore Locsin tuyên bố rằng Manila phản đối sự hiện diện của tàu thuyền Trung Quốc trong khu vực. Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Delfin Lorenzana kêu gọi Bắc Kinh "ngừng xâm lược", rút đội tàu về, cho rằng tình hình hiện tại là "hành động khiêu khích nhằm quân sự hóa khu vực này".
Bác bỏ các cáo buộc trên, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Hoa Xuân Oánh tuyên bố : "Do các điều kiện trên biển, một số tàu cá Trung Quốc đã trú ẩn gần rạn Đá Ba Đầu. Tôi nghĩ điều đó hoàn toàn bình thường và hy vọng tất cả các bên có thể đánh giá việc này một cách hợp lý".
Ngày 23/3, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Ned Price tuyên bố : "Mỹ có chung lập trường với đồng minh Philippines, lo ngại việc các tàu dân quân biển Trung Quốc tập trung tại khu vực Đá Ba Đầu. Chúng tôi yêu cầu Bắc Kinh chấm dứt việc dùng lực lượng bán quân sự đe dọa và khiêu khích các nước khác, gây xói mòn hòa bình và an ninh".
Canh bạc thất bại của Duterte
Sau khi Philippines đã thắng vụ kiện lịch sử trước Trung Quốc về vấn đề Biển Đông tại Tòa trọng tài vào năm 2016. Khi trở thành Tổng thống, Duterte đã quyết định bỏ qua Phán quyết này và quay sang "nồng hậu" với Bắc Kinh, phớt lờ cách tiếp cận đối đầu của chính phủ tiền nhiệm. Sau 5 năm, nỗ lực tuyệt vọng của Duterte nhằm biến Philippines thành một người bạn hữu hảo của Trung Quốc đang ở ngã rẽ sống còn, do các động thái không có đi có lại của Trung Quốc, cùng với sự hỗ trợ quốc tế không đáng kể và đàm phán không mấy tiến triển giữa Trung Quốc và ASEAN về Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC).
Quyết định vào tháng 2/2020 của Duterte (sau đó đã rút lại vào tháng 6), chấm dứt Thỏa thuận các lực lượng thăm viếng Mỹ-Philippines (VFA) và tuyên bố tháng 2/2021 của ông yêu cầu Mỹ trả chi phí nếu muốn duy trì VFA, là những dấu hiệu cho thấy quan hệ Manila- Washington vẫn không mấy êm đẹp. ASEAN, được cho là sẽ đối phó với những thách thức như vậy ở cấp độ ngoại giao đa phương, cũng tỏ ra bị động trước những tình huống như vậy.
Ngay cả ở cấp khu vực, các biện pháp đối phó chính trị-quân sự hạn chế của Indonesia, cũng như nỗ lực của Philippines trong việc hợp tác với Trung Quốc về cơ bản đều không mang lại kết quả tích cực cho tranh chấp Biển Đông.
Vấn đề Biển Đông đã có bước chuyển biến mạnh mẽ trong vài tháng qua, với các hành động hung hăng của Trung Quốc dâng cao hơn bao giờ hết. Bên cạnh chiến lược "cắt lát salami", được thực hiện thông qua cải tạo và quân sự hóa các đảo, Trung Quốc đang tăng cường thay đổi thể chế trong nước để nâng cao năng lực cho lực lượng của mình trên mọi mặt trận.
Hình vệ tinh của Maxar cho thấy hàng loạt tàu dân quân biển của Trung Quốc ở đá Ba Đầu (Trường Sa) hôm 23/3/2021. AP
Song song với việc Hải quân Quân giải phóng nhân dân Trung Quốc (PLAN) nỗ lực tinh gọn lực lượng và đẩy mạnh chiến lược Chống tiếp cận/chống xâm nhập (A2/AD) ở các vùng biển Đông Nam Á, Luật Hải cảnh mới được thông qua cho phép lực lượng Hải cảnh Trung Quốc tấn công tàu nước ngoài hoặc bất kỳ vật thể lạ nào xâm phạm yêu sách "đường 9 đoạn" mở rộng của Trung Quốc. Ngay sau khi đạo luật này được thông qua, ngư dân Philippines đã cho biết họ đã bị dân quân và hải cảnh Trung Quốc cản trở không cho đánh cá ở khu vực đảo Thị Tứ ở Trường Sa.
Cho dù Đại sứ Philippines tại Trung Quốc khẳng định rằng Trung Quốc hứa sẽ không áp dụng Luật Hải cảnh mới với Philippines, nhưng sự kiện tại Đá Ba Đầu hiện nay đã cho thấy lời hứa của Trung Quốc dường như không có trong hiện thực. Điều này cũng cho thấy "tuần trăng mật" trong chính sách thân Trung Quốc của Duterte đang kết thúc một cách đau đớn.
Đông Nam Á phải thức tỉnh
Những diễn biến này đặt ra thách thức trực tiếp đối với chủ quyền lãnh thổ của các quốc gia trong khu vực, đặc biệt là các bên có tranh chấp là Philippines, Brunei, Malaysia, Việt Nam và Đài Loan.
Nhiều hoạt động hung hăng và mạnh bạo của Trung Quốc được thực hiện trong các vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) của các bên tranh chấp khác. Đây là một phần trong nỗ lực của Trung Quốc nhằm củng cố các tuyên bố chủ quyền của mình. Trong số tất cả các bên có yêu sách ở Biển Đông, Philippines và Việt Nam là nạn nhân của hầu hết các hành động đơn phương của Trung Quốc.
Dù đây không phải là lần cuối cùng Trung Quốc củng cố các tuyên bố chủ quyền bằng cách xâm phạm EEZ của nước khác, điều đáng báo động là Trung Quốc đang ngày càng quyết liệt hơn trong các nỗ lực của mình. Số lượng lớn các tàu Trung Quốc hiện diện trong EEZ của Philippines cho thấy Trung Quốc muốn đe dọa và bắt nạt Philippines trong bối cảnh Manila không còn là đối tác quân sự thân thiết của Mỹ như trước cuộc bầu cử của Duterte vào năm 2016.
Những động thái này cũng phù hợp với tuyên bố của Ngoại trưởng Trung Quốc lúc bấy giờ là Dương Khiết Trì tại Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF) ở Hà Nội năm 2010 rằng "Trung Quốc là nước lớn, lớn hơn tất cả các quốc gia ASEAN cộng lại. Đây là sự thật hiển nhiên". Rõ ràng, Trung Quốc biết rằng các quốc gia nhỏ hơn trong khu vực không có lựa chọn nào khác ngoài việc chấp nhận thực tế này, trừ khi họ quyết định các chiến lược mang tính bước ngoặt và tham gia các thỏa thuận hợp tác quân sự do Mỹ cùng các đối tác và đồng minh dẫn đầu.
Những diễn biến lặp đi lặp lại này làm dấy lên nghi ngờ về cam kết của Trung Quốc trong việc duy trì hiện trạng ở Biển Đông, đàm phán COC và nỗ lực hòa giải những khác biệt với các bên tranh chấp ở Đông Nam Á. Điều này cũng cho thấy đối với Trung Quốc, vấn đề tranh chấp lãnh thổ được xếp hạng rất cao trong danh sách các ưu tiên chiến lược. Sự quyết đoán bất cần của Trung Quốc, không quan tâm đến các phản ứng chính sách của các nước láng giềng như Philippines, khiến các cơ chế mới như "Bộ tứ" (Mỹ, Australia, Nhật Bản và Ấn Độ) trở nên đặc biệt phù hợp. Việc Trung Quốc tiếp tục gây hấn ở Biển Đông có thể buộc các nước trong khu vực tính đến việc phối hợp với các nước "cùng chí hướng" chống lại Bắc Kinh. Có những tín hiệu mạnh mẽ cho thấy chính quyền của Tổng thống Mỹ Joe Biden đang cam kết thiết lập lại các mối liên hệ chặt chẽ hơn với các đồng minh, đối tác và những người bạn cũ ở Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Vấn đề tự do hàng hải và Biển Đông đóng vai trò nổi bật trong các chính sách Châu Á và Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của chính quyền mới.
Đặc biệt, Mỹ đang rất muốn Việt Nam đóng một vai trò tích cực hơn nữa . Mỹ cũng đang thúc đẩy các hợp tác quân sự và quốc phòng với Việt Nam. Tuy nhiên, sự đáp ứng của Việt Nam vẫn chưa thể hiện vai trò tích cực mà Việt Nam có thể thực hiện.
Sự thất bại rõ ràng trong chính sách thân Trung Quốc của Duterte chứng tỏ Trung Quốc sẽ không phân biệt bạn và thù khi đưa ra các tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông. Bắc Kinh sẽ làm bất cứ điều gì để đạt được mục tiêu "hiện đại hóa" vào năm 2050. Và điều này sẽ là "bài học xương máu" cho Việt Nam và các quốc gia Đông Nam Á khác.
Sự ngạo mạn Dương Khiết Trì đối với những người đồng cấp Mỹ tại cuộc họp ở Alaska vừa kết thúc không chỉ trái ngược hoàn toàn với cách tiếp cận truyền thống của Trung Quốc đối với Mỹ, mà còn dự báo sự xâm nhập của Trung Quốc vào Biển Đông sẽ không chỉ là sự cố một lần. Các nước Đông Nam Á cần phải có kế hoạch đối phó những hành động liên tiếp như vậy trong tương lai.
