 | Tổng quan: | 3636464 |
Vì sao Moskva không lo Trung Quốc chiếm mất ảnh hưởng của Nga ở Trung Á ?
Sau khoảng 3 năm không rời khỏi nước do đại dịch Covid-19, chuyến xuất ngoại đầu tiên của chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình là đến Trung Á, cụ thể là thăm Kazakhstan, và sau đó là Uzbekistan, nhân cuộc họp của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải hồi tháng 09/2022. Đến tháng 05/2023, lần đầu tiên Bắc Kinh tổ chức họp thượng đỉnh với 5 quốc gia Trung Á tại Tây An, Trung Quốc.
Chủ tịch Tập Cận Bình tại thượng đỉnh Trung Quốc - Trung Á, Tây An, Trung Quốc, ngày 19/05/2023. Reuters – Florence Lo
Thượng đỉnh Tây An đã khẳng định đà gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc ở Trung Á, với việc đôi bên đã ký kết 54 thỏa thuận đa phương quan trọng và 9 văn bản tăng cường hợp tác, hình thành 19 cơ chế và nền tảng khu vực theo yêu cầu cụ thể của Bắc Kinh. Tập Cận Bình thông báo tài trợ 26 tỷ nhân dân tệ (3,45 tỉ euro) cho công cuộc phát triển Trung Á và cam kết củng cố năng lực bảo đảm an ninh cho các nước trong khu vực. Nhấn mạnh "chủ quyền, an ninh, độc lập và toàn vẹn lãnh thổ của các quốc gia Trung Á phải được tôn trọng", lãnh đạo họ Tập qua đó khẳng định Trung Quốc là nước bảo đảm an ninh và ổn định cho khu vực Trung Á.
Nhưng có phải thượng đỉnh Tây An cho thấy Nga đã mất hết ảnh hưởng tại Trung Á ? Bắc Kinh có thể thay thế vai trò của Moskva trong khu vực ? Đà gia tăng ảnh hưởng của Bắc Kinh đối với Trung Á có khiến Moskva lo lắng ?
RFI tiếng Việt giới thiệu quan điểm của nhà nghiên cứu Didier Chaudet, chuyên gia địa chính trị và an ninh Đông Nam Á và Trung Á.
Thà để Trung Á ngả sang Trung Quốc còn hơn là ngả sang phương Tây ?
Đúng là chiến tranh Ukraine đã có tác động tiêu cực đến ảnh hưởng của Nga ở Trung Á. Ý đồ bảo vệ "thế giới Nga", sáp nhập các vùng lãnh thổ mà Moskva xem là người nói tiếng Nga đang gặp nguy hiểm, gây lo ngại, nhất là ở Kazakhstan. Hơn nữa, việc tập trung ưu tiên vào cuộc chiến ở Ukraine đã khiến Nga không còn có thể quan tâm nhiều đến Trung Á. Những khó khăn quân sự của Nga trên chiến trường Ukraine cũng làm dấy lên những câu hỏi liệu Nga có khả năng và có muốn trở thành một lực lượng bảo đảm bảo nguyên trạng an ninh ở Trung Á hay không.
Một số phân tích cho rằng lợi ích, sức ảnh hưởng của Trung Quốc ở Trung Á càng tăng thì Nga càng mất ảnh hưởng trong khu vực. Tuy nhiên, theo chuyên gia địa chính trị và an ninh Trung Á Didier Chaudet thì không hẳn là như vậy. Trong bài viết trên trang mạng Châu Á, Asialyst, ngày 03/06/2023, "Trung Quốc sẽ thay thế Nga tại Trung Á ?", Didier Chaudet nhận định rằng, xét về nhiều khía cạnh, chính sách Trung Á của Bắc Kinh thậm chí còn có lợi cho điện Kremlin, bởi nếu không thể ngả sang cường quốc Châu Á là Trung Quốc thì các nước Trung Á có thể sẽ bị phương Tây cám dỗ. Đối với 5 nước Trung Á, Bắc Kinh là nhân tố bên ngoài đang muốn trở thành người bảo đảm cho các lợi ích quốc gia của họ theo nghĩa truyền thống, bao gồm toàn vẹn lãnh thổ và phát triển kinh tế, trong khi Bắc Kinh vẫn duy trì được mối quan hệ thân thiện với Moskva bất chấp chiến tranh Ukraine.
Hơn nữa, các đường lối chính trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc đối với Trung Á không gây ảnh hưởng đến các quyền lợi của Nga trong khu vực. Trên thực tế, nỗi sợ hãi về "các cuộc cách mạng màu", mong muốn duy trì một sự ổn định nhất định ở khu vực Trung Á, chống lại mối nguy từ Hồi giáo cực đoan Afghanistan, và mong muốn ổn định đất nước Afghanistan, tránh để quốc gia này trở thành vấn đề cho khu vực Trung Á láng giềng là một số các điểm giống nhau giữa Moskva và Bắc Kinh.
Sự hiện diện quân sự của Trung Quốc ở Tadjikistan có thể làm dấy lên lo lắng trong giới quân sự Nga, bởi vì Moskva đã khẳng định họ là người bảo đảm an ninh cho biên giới giữa Tadjikistan với Afghanistan. Nhưng trên thực tế, ngay cả khi Trung Quốc tích cực hơn ở Trung Á trong lĩnh vực an ninh, thì theo chuyên gia Chaudet, Bắc Kinh cũng không làm gì hơn ngoài việc theo đuổi một chính sách tương tự như của Nga. Trung Quốc không thể, mà cũng không muốn thay thế Nga. Chính vì thế, việc Bắc Kinh xác nhận tại thượng đỉnh Tây An về sự tham gia kinh tế, cũng như sự can dự về an ninh, vẫn có thể là chấp nhận được đối với điện Kremlin, bởi điều đó không ảnh hưởng gì đến các lợi ích quốc gia của Nga.
Nga có thể hưởng lợi từ quan hệ Trung Quốc - Trung Á ?
Cuối cùng, tầm mức quan trọng ngày càng tăng của thương mại Trung Quốc - Trung Á cũng thực sự có lợi trực tiếp cho Nga. Theo số liệu của Hải quan Trung Quốc, thương mại Trung Quốc - Trung Á trong năm 2022 đã tăng gấp đôi, đạt 70,2 tỷ đô la Mỹ. Nhưng theo số liệu của Hải quan Trung Á, con số này chỉ là 38,35 tỷ đô la. Sự khác biệt về số liệu này có thể được giải thích như sau : Trung Quốc coi chặng quá cảnh là thuộc hoạt động xuất nhập khẩu, còn Trung Á thì không. Điều này có nghĩa là nhiều sản phẩm nhập khẩu từ Trung Quốc đã được Trung Á tái xuất khẩu sang Nga.
Theo Ngân hàng Phát triển Châu Á, không dưới 70% hàng mà Kyrgyzistan gần đây xuất khẩu sang Nga trên thực tế là hàng Kyrgyzistan nhập khẩu từ Trung Quốc. Năm 2022, xuất khẩu của Kyrgyzistan sang Nga tăng đột biến thêm 143%. Xuất khẩu của Kazakhstan cũng tăng 25% so với cùng kỳ năm trước. Đó chủ yếu là các linh kiện điện tử, máy tính, điện thoại smartphone, ô-tô và phụ tùng. Khối lượng trao đổi thương mại này còn lớn hơn, bởi giao dịch của các quốc gia Trung Á là thành viên của Liên minh Kinh tế Á - Âu với Nga được thực hiện bằng đồng rúp, nên khó truy vết hơn.
Trong hệ thống này, sự bùng nổ thương mại song phương Trung Á - Trung Quốc chủ yếu là do nhập khẩu của Trung Á tăng mạnh, để rồi lại tái xuất khẩu sang Nga, mang lại lợi ích cho Moskva. Và như vậy, sự phát triển quan hệ giữa Trung Quốc và Trung Á đã giúp Moskva lách các đòn trừng phạt kinh tế của phương Tây nhắm vào Nga do chiến tranh Ukraine.
Đối với cả hai cường quốc Nga và Trung Quốc, vấn đề đáng quan tâm hiện nay không phải là sau này Bắc Kinh hay Moskva sẽ thống trị Trung Á. Điều mà cả hai lo ngại chính là thái độ của phương Tây coi Nga - Trung là đối thủ của nhau. Và điều này, theo chuyên gia Chaudet, cuối cùng đã khiến Bắc Kinh và Moskva duy trì và củng cố cặp đôi Trung - Nga.
Quả thực, sau thượng đỉnh G7 và thượng đỉnh Trung Quốc - Trung Á, thủ tướng Nga Mikhail Mishustin đã công du Trung Quốc. Tháp tùng ông là phó thủ tướng Alexander Novak, chuyên trách các vấn đề năng lượng, vốn có vai trò vô cùng quan trọng trong quan hệ song phương Nga - Trung. Phó thủ tướng Nga Alexander Novak thông báo năng lượng Nga cung cấp cho Trung Quốc sẽ tăng 40% trong năm 2023. Năm ngoái, Trung Quốc đã trở trành nước tiêu thụ nhiều dầu của Nga nhất.
Nga vẫn có nhiều ưu thế hơn Trung Quốc ?
Trong bối cảnh địa chính trị và kinh tế như trên, việc Bắc Kinh có thêm một chút ảnh hưởng ở Trung Á cũng chẳng mấy quan trọng đối với Moskva, nhất là vì Nga biết rằng họ vẫn có nhiều ưu thế ở Trung Á, trong khi năng lực của Trung Quốc trong một số lĩnh vực lại hạn chế, chẳng hạn trong việc giải quyết cuộc khủng hoảng chính trị đã làm rung chuyển Kazakhstan hồi đầu năm 2022. Cảm thấy các dự án kinh tế không bị ảnh hưởng do khủng hoảng chính trị ở Kazakhstan, Bắc Kinh chỉ bày tỏ quan ngại và ở mức hạn chế. Đó cũng là do Bắc Kinh vẫn chủ trương không can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia khác, tôn trọng chủ quyền của các bên đối thoại, và điều này đương nhiên làm hài lòng cả Trung Á và Nga.
Nhưng sự thận trọng của Trung Quốc cũng là do Bắc Kinh bị bất ngờ : So với Nga, ngành ngoại giao Trung Quốc chưa có hiểu biết sâu rộng về chính trị nội bộ của các quốc gia Trung Á. Theo chuyên gia Chaudet, với những hiểu biết hơn hẳn Trung Quốc, đương nhiên Moskva vẫn có thể gây ảnh hưởng đối với nội bộ các nước Trung Á, điều mà Trung Quốc không thể làm được. Và cũng chính nhờ thế, các nước Trung Á vẫn sẽ tiếp tục coi điện Kremlin là một đối tác quan trọng trong khu vực, kể cả trong việc bảo vệ các lợi ích kinh tế của họ.
Đó là chưa kể đến việc Trung Quốc sẽ luôn phải thận trọng hơn trước tâm lý bài Trung của một bộ phận người dân Trung Á. Chỉ riêng ở Kazakhstan, từ năm 2018 đến năm 2023, đã xảy ra ít nhất 156 cuộc biểu tình phản đối ảnh hưởng của Trung Quốc. Thậm chí bạo lực đã nổ ra : vào tháng 08/2019, 500 người dân một làng ở Kyrgyzistan đã tấn công một khu mỏ do một công ty Trung Quốc điều hành, khiến khoảng 20 công nhân Trung Quốc bị thương. Trước thực tế này, việc để Moskva có tiếng nói quyết định về các vấn đề an ninh, kể cả việc can thiệp trực tiếp, cũng nằm trong logic của Bắc Kinh. Chính quyền Trung Quốc hiểu được ảnh hưởng của Nga trong khu vực có lợi như thế nào, kể cả trong việc bảo vệ lợi ích chung, nên Nga chẳng có lý do gì để phải lo ngại về thượng đỉnh Tây An.
Trong tương lai, Nga rất có thể "mất" Trung Á, nhưng trước hết đó là do hậu quả của cuộc chiến Ukraine, nhất là nếu Nga thất trận, và do chính sách tân đế quốc nhằm bảo vệ "thế giới Nga" vốn dĩ đã không làm láng giềng Kazakhstan cảm thấy yên tâm. Đó là còn chưa kể đến những vụ ngược đãi di dân Trung Á ở Nga, nhất là khi đại dịch Covid mới nổ ra. Việc Nga có thể để vuột mất Trung Á sẽ không liên quan trực tiếp đến sự trỗi dậy của Trung Quốc trong khu vực. Ngược lại, sự hòa thuận giữa Trung Quốc và Nga, xét về nhiều khía cạnh, sẽ giúp bảo vệ các lợi ích của Nga trong khu vực Trung Á.
Thùy Dương
Nguồn : RFI, 08/06/2023
Hàng ngàn kiều dân Trung Quốc sống rải rác khắp Trung Á và bên ngoài khu vực này kỉ niệm ngày Quốc khánh của mình bằng lễ thượng cờ và diễu hành. Ở Trung Quốc, ngày lễ kỉ niệm này có cả cuộc diễu binh lớn, với những loại vũ khí mới và công nghệ hiện đại nhất của đất nước. Nhưng bên ngoài biên giới Trung Quốc, cùng với những biểu hiện được dàn dựng về tình đoàn kết dân tộc, không khí lễ hội đã bị gián đoạn vì sự tái xuất hiện và lan tràn tình cảm bài Trung trong dân chúng Trung Á.
Tổng thống Kyrgyzstan Sooronbai Jeenbekov (phải), và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tham dự một cuộc họp báo chung sau cuộc hội đàm bên lề Hội nghị thượng đỉnh của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải tại Bishkek, Kyrgyzstan, ngày 13 tháng 6 năm 2019.
Giữa lúc Trung Quốc đang sắp xếp lại cấu trúc xã hội của khu vực, sự hiện diện và ảnh hưởng ngày càng gia tăng của nước này - trước đây coi là có tính chất phòng thủ - cùng với sức mạnh ngày càng gia tăng và sự phát triển kinh tế của Bắc Kinh trong hai thập kỉ vừa qua đã tạo được đòn bẩy đáng kể đối với trật tự trong khu vực và mục tiêu của quốc gia này.
Các lợi ích và hoạt động của Trung Quốc ở Trung Á là một phần của kế hoạch được xây dựng một cách cẩn trọng. Ban đầu, Bắc Kinh tìm cách phi quân sự hóa các vùng biên giới, sau đó là những vụ đàn áp cộng đồng người Duy Ngô Nhĩ, xây dựng khuôn khổ an ninh tập thể thông qua Tổ chức Hợp tác Thượng Hải, xây dựng cơ sở hạ tầng và hệ thống thông tin liên lạc trong khu vực, và cuối cùng đưa quyền lực mềm vào.
Tuy nhiên, sự hiện diện của Bắc Kinh ở Trung Á đôi khi đã gây cuộc những tranh cãi và nhiều rắc rối, phức tạp. Nói một cách đơn giản, người Trung Quốc đã trở thành vật tế thần cho những bất bình ở địa phương – những khó khăn về kinh tế và việc làm - và là đầu mối cho những vấn đề xuyên biên giới nhạy cảm như áp bức đối người thiểu số theo Hồi giáo ở Trung Quốc và cáo buộc về ngoại giao bẫy nợ.
Thế thượng phong của Trung Quốc và Ngoại giao bẫy nợ
Thế thượng phong của Trung Quốc trong khu vực làm bùng lên những cuộc tranh sôi nổi về tham nhũng ở lãnh đạo cấp cao và yêu cầu minh bạch trong các hoạt động tài chính của chính phủ, đặc biệt là việc chi tiêu các khoản tài trợ và các khoản vay của Trung Quốc. Các khoản vay mượn từ Bắc Kinh đã tăng tốc trong thập kỉ vừa qua.
Tiền Trung Quốc là một phần của dự án Nhất Đái Nhất Lộ có khả năng sinh lợi đã mang cơ hội lớn tới các nước Trung Á - đang cần những đầu tư lớn nhằm duy trì tốc độ tăng trưởng. Nhưng có bao nhiêu cơ hội thì cũng có bấy nhiêu rủi ro. Một báo cáo năm 2018 đã đưa Kyrgyzstan và Tajikistan cùng với 8 quốc gia khác vào danh sách có thể bị tổn thương trước "tai họa nợ nần" vì Trung Quốc nắm giữ 41% nợ quốc gia của Kyrgyzstan và 53% nợ quốc gia của Tajikistan.
Trong khi Kyrgyzstan dường như đang phát triển tương đối tốt, vì phần lớn các khoản nợ là dài hạn, quan hệ của Tajikistan với Trung Quốc làm cho nước này ngày càng phụ thuộc vào Bắc Kinh hơn. Mới đây, Dushanbe đã phải bảo vệ quyết định trao một khu mỏ cho Trung Quốc để đổi lấy nhà máy điện – làm cho dân chúng rất tực giận. Trao khu mỏ đi kèm với việc miễn thuế đối với các khoản thu và thuế hải quan đối với các thiết bị được đưa vào Tajikistan. Một chuyên gia ghi nhận sự phụ thuộc vào Trung Quốc ngày càng gia tăng và nói rằng thỏa thuận này "kiểm soát một cách hiệu quả tài nguyên khoáng sản của chúng ta".
Kiểu thỏa thuận như thế dường như là nhất quán trong quan hệ Bắc Kinh - Tajikistan. Khi Tajikistan không thể trả nợ, họ bán đất và dành cho Trung Quốc những nhượng bộ khác. Năm 2011, Tajikistan đã chấm dứt tranh chấp biên giới bằng cách nhượng lại vùng đất trong một thương vụ mà người ta cho là hai bên đã thỏa thuận để xóa nợ cho nước này. Ngay sau đó, nhiều khu đất ở Tajikistan đã được trao cho 1.500 nông dân Trung Quốc. Một nhà xã hội học người Tajik nói rằng việc này sẽ mở cửa cho "ảnh hưởng ngày càng gia tăng của Trung Quốc trong lĩnh vực chính trị". Tình hình ngày càng trầm trọng thêm vì sự kiện là phần lớn số tiền vay của Bắc Kinh được dùng cho các dự án vô tích sự của chế độ, như cột cờ cao nhất thế giới, nhà hát lớn nhất khu vực và khu nhà quốc hội mới.
Vấn đề phụ thuộc nợ ngày càng được bàn tới nhiều, đấy là khi câu hỏi về lao động nhập khẩu từ Trung Quốc trở nên gay gắt hơn. Theo một số số liệu, năm 2018, hơn 30.000 người Trung Quốc đã đến Kyrgyzstan, nhiều người là công nhân xây dựng trong các dự án do Nhất Đới Nhất Lộ tài trợ. Ở Tajikistan, thái độ bất mãn cũng ngày càng gia tăng. Dữ liệu không chính thức nói rằng, nước này có 150.000 công nhân Trung Quốc.
Tương tự như nhiều quốc gia khác trên thế giới, trước đây các nước Trung Á phụ thuộc vào đầu tư của Nga (lu mờ so với các đề nghị của Trung Quốc hiện nay), giờ đây đang hướng về phía Bắc Kinh. Nhưng, trong khi nguồn tài chính tương đối rẻ và nhanh chóng từ cường quốc đang lên ở Châu Á dường như là hấp dẫn, thì người ta cũng phải trả giá cho những thỏa thuận này. Tháng 1 năm nay, cảnh sát Kyrgyz đã bắt giữ hơn một chục người trong sự kiện được coi là "cuộc biểu tình công khai lớn nhất cho đến nay" ở Trung Á. Những người biểu tình yêu cầu giảm số giấy phép lao động cấp cho công nhân Trung Quốc. Các cuộc biểu tình hồi tháng trước khởi đầu ở thị trấn công nghiệp Zhanaozen của Kazakhstan, đánh trúng tình cảm của dân chúng về các dự án xây dựng của Trung Quốc và đã lan sang Almaty.
Đàn áp Hồi giáo ở Đông Turkestan
Tình cảm bài Trung trong khu vực đã đạt đến mức cao nhất khi Trung Quốc thực hiện chính sách "chống chủ nghĩa cực đoan" ở Tân Cương và bắt giam hàng loạt, rộng khắp và có hệ thống người Duy Ngô Nhĩ và các nhóm thiểu số theo Hồi giáo khác trong khu vực. Một công dân Kazakhstan làm chứng về sự tồn tại của "các trại cải tạo" ở miền tây Trung Quốc, ông này nói rằng hàng ngàn người sắc tộc Kazakh bị "nhồi sọ một cách phi nhân" trong các trại này.
Các báo cáo nói và ước tính có một triệu tù nhân bị đưa vào các trại cải tạo ở Tân Cương, trong đó có khoảng 22.000 người Kyrgyz và 10.000 người Kazakh. Bất chấp sợ hãi, năm 2018, người thân của những người bị giam giữ đã xuống đường và phản đối, họ kêu gọi tổng thống Kyrgyzstan quan tâm tới việc bắt giữ bất hợp pháp người Kyrgyz ở Trung Quốc. Mặc dù các gia đình đòi thả người và sum họp, nhưng đòi hỏi của họ đã bị bác bỏ thằng thừng rằng Bishkek không thể can thiệp vào "các vấn đề nội bộ của Bắc Kinh" và Bắc Kinh thích sử dụng các kênh ngoại giao chứ không ưa chỉ trích công khai.
Thái độ bài Trung gia tăng đang là chủ đề nóng, nhưng người ta ít nói tới việc Bắc Kinh khuyến khích các nhóm nhóm người thích Trung Quốc trong các nước láng giềng. Trung Quốc đã thành công trong việc lôi kéo giới tinh hoa tri thức và tinh hoa chính trị ở nhiều nước hậu-Xô Viết, thường là thông qua các cơ hội giáo dục và kinh doanh. Trong bối cảnh phức tạp như thế, người dân các nước Trung Á nhận thức được những nhược điểm của nước mình khi đối diện với Trung Quốc và tiếp tục theo dõi kĩ những sự kiện đang diễn ra ở bên kia biên giới.
Hiện nay, "vấn đề Trung Quốc" là loại van xả áp - tâm điểm của thất vọng và căng thẳng, đôi khi thay đổi nhanh chóng và hỗn loạn - trong ba thập kỷ qua ở Trung Á. Nhưng cũng chính trong bối cảnh thù địch đối với Trung Quốc đang gia tăng mà Bắc Kinh hiện đang vật lộn nhằm tìm phương tiện cho cả hai mục tiêu là thúc đẩy và bảo vệ lợi ích quốc gia, lợi ích chiến lược và lợi ích kinh tế của mình ở Trung Á. Nếu sự phẫn nộ của dân chúng ở Trung Á với Trung Quốc gia tăng đến mức chuyển thành những thay đổi trong chính sách của chính phủ, thì khu vực này có thể trở thành kẻ phá hoại tất cả các tham vọng Nhất Đái Nhất Lộ của Bắc Kinh.
Aruuke Uran Kyzy
Aruuke Uran Kyzy hiện là nhà nghiên cứu và nhà báo tại TRT World Research Centre.
