Thông Luận

Hệ lụy khó lường của việc Campuchia làm kênh đào Phù Nam bất chấp Hiệp định Mekong 1995

Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (ISEAS) ở Singapore tổ chức hội thảo "Kênh Phù Nam : Xác định lại khả năng kết nối, định hình lại chính trị" trong ngày 21/6/2024. Theo nhiều chuyên gia quốc tế tại hội thảo, là quốc gia ở hạ nguồn sông Mekong, việc Campuchia bỏ qua quy trình Tham vấn trước mà Hiệp định Mekong 1995 quy định sẽ gây ra nhiều tiền lệ nguy hiểm cho dòng sông này.

Kênh đào Phù Nam (Funan Techo) trong tổng thể lưu vực sông Mekong - Stimson Center / Brian Eyler

Hệ lụy của việc bỏ qua Hiệp định Mekong 1995

Thủ tướng Campuchia Hun Manet tuyên bố sẽ động thổ kênh đào Phù Nam (Funan Techo) vào ngày 5/8/2024. Chính phủ nước này cũng tuyên bố sẽ không thực hiện quy trình Tham vấn trước đối với Ủy hội Sông Mekong (MRC).

Phát biểu tại hội thảo, Tiến sĩ Brian Eyler, Giám đốc Chương trình Đông Nam Á tại Stimson Center, cho biết Campuchia vốn là quốc gia rất nhiệt huyết trong thúc đẩy Hiệp định Mekong 1995 và trong gần ba mươi năm qua, tích cực yêu cầu các bên liên quan tuân thủ Hiệp định này. Tuy vậy, với dự án kênh đào Phù Nam hiện nay, đất nước xứ chùa tháp lại cương quyết khước từ thực hiện quy trình Tham vấn trước mà Hiệp định Mekong 1995 yêu cầu. 

Tiếp trả lời của Tiến sĩ Brian Eyler, RFA đặt câu hỏi rằng, điều này đặt ra một vấn đề là liệu hành động này của Campuchia có dẫn đến những tiền lệ không tốt trong tương lai ? Đặc biệt là các quốc gia ở thượng nguồn Mekong vốn đã xây dựng rất nhiều dự án, trong đó có nhiều đập thủy điện. Liệu trong tương lai, tiếng nói của Campuchia còn có trọng lượng mạnh, nếu họ muốn các quốc gia thượng nguồn thực hiện các cam kết trong Hiệp định đó ?

Trả lời câu hỏi này của RFA, Tiến sĩ Lê Hồng Hiệp, Nghiên cứu cao cấp Viện ISEAS khẳng định rằng nếu Campuchia tạo ra tiền lệ này, rất rõ ràng đó sẽ là tiền lệ không tốt cho tương lai dòng sông Mekong, làm suy yếu cơ hội hợp tác của các quốc gia trong khu vực. 

Trò chơi ngôn ngữ của Campuchia

Trong Thư thông báo gửi Ủy hội Sông Mekong (MRC) tháng 8 năm 2023, Campuchia đã mô tả dự án kênh đào Phù Nam là dự án lấy nước từ sông Bassac, chứ không phải là từ sông Mekong. Đồng thời, nội dung trong thư khẳng định sông Bassac là phụ lưu (tribunary), tức là dòng sông cung cấp nước cho dòng chính chứ không phải là dòng nhánh (distribunary), tức là dòng sông lấy nước từ Mekong. 

Phát biểu tại hội thảo, Tiến sĩ Vannarith Chheang, Chủ tịch Hội đồng Cố vấn của Chủ tịch Quốc hội Campuchia, cho rằng Campuchia hiểu sông Bassac là một phụ lưu (tribunary) của sông Mekong. Theo định nghĩa thủy văn, đó là dòng chảy vào dòng sông chính, cung cấp nước cho dòng chính. Tuy vậy, Tiến sĩ Brian Eyler ở Stimson Center thì cho rằng cách hiểu này của Campuchia là sai. Bởi vì sông Bassac là một nhánh phân lưu, nghĩa là một dòng sông chảy ra từ dòng chính sông Mekong. Nói cách khác, nó lấy nước từ Mekong chứ không phải cung cấp nước cho nó. 

Tại sao việc gọi tên dòng sông Bassac cho chính xác lại quan trọng, cũng là vấn đề cần được hiểu rõ như sau :

Điều 5 của Hiệp định Mekong 1995 khẳng định rằng các dự án sử dụng nước lấy từ dòng chính sông Mekong phải thực hiện Quy trình tham vấn trước của MRC. Quy trình tham vấn trước theo Hiệp định Mekong 1995 bao gồm quy trình đánh giá kỹ thuật do các chuyên gia thực hiện nhằm giảm thiểu tác động xấu đến môi trường của dự án.

Bằng cách khẳng định sông Bassac cung cấp nước cho sông Mekong chứ không phải lấy nước từ Mekong (trong Thư gửi MRC), Campuchia từ chối thực hiện Quy trình Tham vấn trước của Hiệp định Mekong 1995. 

Tại hội thảo, chuyên gia độc lập về môi trường người Thái lan Apichai Sunchindah đặt câu hỏi vậy Campuchia và các bên liên quan nên xử lý thế nào vấn đề bản chất của sông Bassac cho hợp lý. Tiến sĩ Lê Hồng Hiệp cho rằng nếu Việt Nam và Campuchia không thể thảo luận về bản chất của sông Bassac thì có thể đưa vấn đề ra Tòa Trọng tài Thường trực để nhờ Tòa đưa ra phán quyết: sông Bassac là dòng sông lấy nước từ sông Mekong hay là dòng sông cung cấp nước cho Mekong.

Tuy nhiên, Tiến sĩ Brian Eyler khẳng định 100% nước của sông Bassac là được lấy từ sông Mekong. Do đó, nó là một nhánh của dòng chính Mekong, và Campuchia nếu thực hiện dự án kênh đào Phù Nam có nghĩa vụ thực hiện Quy trình Tham vấn trước. Ông giải thích thêm :

"Cựu Thủ tướng Hun Sen cho rằng kênh đào không ảnh hưởng đến dòng chảy của sông Mekong vì nó không nối trực tiếp với sông Mekong mà nối với sông Bassac. Nếu chúng ta nhìn lại bản đồ kênh đào, chúng ta thấy nó nối liền với sông Mekong rất rõ ràng. 

Sông Hậu đoạn qua Thành phố Cần Thơ khi thủy triều rút vào mùa khô

Sông Bassac là một phần của dòng chính sông Mekong. Đây là một nhánh của dòng chính sông Mekong. Và nó phù hợp với hai phép phối kiểm. Tôi muốn quay lại với trích dẫn của Tiến sĩ Vannarith về định nghĩa của luật gia quốc tế về phụ lưu (tribunary). Ông nói rằng phụ lưu là dòng chảy tự nhiên có dòng chảy có tác động đáng kể đến dòng chính. Đó là bởi vì một nhánh sông góp nước vào dòng chính. Nó đưa nước vào dòng chính. Nó tác động đến dòng chính. Bassac không ảnh hưởng đến dòng chính. Nó không ảnh hưởng đến các dòng chảy khác mà mà mọi người đồng ý là dòng chính. Bởi vì bản thân nó là dòng chính. Nó lấy nước từ dòng chính. Nó là một phân lưu hoặc một nhánh của dòng chính theo định nghĩa địa chất".

Kênh đào có giúp Campuchia thoát khỏi sự phụ thuộc vào sông Tiền của Việt Nam ?

Lãnh đạo Campuchia nhiều lần khẳng định mục đích của dự án kênh đào Phù Nam là thoát khỏi sự phụ thuộc vào sông Tiền của Việt Nam.

Tuy nhiên, theo thống kê, phần lớn hàng xuất khẩu của Campuchia đi về phía Biển Đông để vận chuyển đến Đông Bắc Á và Bắc Mỹ (Mỹ, Canada, Nhật Bản, Trung Quốc)

Ngoài ra, năm 2022, theo số liệu được đăng tải trên truyền thông, Việt Nam đứng thứ bảy trong số các nước nhập khẩu từ Campuchia. Và trong năm tháng đầu năm 2024, Việt Nam đã trở thành thị trường xuất khẩu lớn thứ hai cho sản phẩm của Campuchia, chỉ sau Mỹ. Điều đó có nghĩa là tàu vận tải chở hàng hóa từ Phnom Penh chủ yếu là đi đến Bắc Mỹ, Bắc Á và Việt Nam. Do đó, con đường đi qua sông Tiền là ngắn nhất, còn đi qua kênh đào Phù Nam thì sẽ vào Vịnh Thái Lan, sau đó vòng qua Mũi Cà Mau đi lên Biển Đông. Quãng đường đi qua kênh đào Phù Nam do đó có thể dài gần gấp ba quãng đường đi qua sông Tiền. 

Để làm rõ vấn đề này, RFA đặt câu hỏi với Tiến sĩ Vannarith Chheang, Chủ tịch Hội đồng Cố vấn của Chủ tịch Quốc hội Campuchia, rằng xét về mặt chi phí, liệu các hãng tàu có sử dụng kênh Phù Nam để đi tới Đông Bắc Á, Bắc Mỹ và Việt Nam hay không. Tiến sĩ Vannarith cho biết theo một tính toán của Campuchia, chi phí vận tải từ Phnom Penh đi qua kênh đào Phù Nam, xuống Vịnh Thái Lan rồi vòng lên cảng Cái Mép ở Vũng Tàu của Việt Nam sẽ rẻ hơn là đi thẳng đến Cái Mép qua sông Tiền. Tuy nhiên, Tiến sĩ Vannarith không giải thích cơ sở nào để quãng đường đi xa hơn gần gấp ba lần sẽ rẻ hơn quãng đường ngắn hơn. 

Phát biểu tổng kết hội thảo, Tiến sĩ Hoàng Thị Hà, nghiên cứu cao cấp tại Viện ISEAS, nói tất cả các học giả đều đồng ý rằng cần có thêm nhiều tranh luận, trao đổi giữa các nhà nghiên cứu, nhà hoạch định chính sách của các bên liên quan, đặc biệt là của Việt Nam và Campuchia. Còn rất nhiều câu hỏi quan trọng xoay quanh dự án này. Các cuộc tranh luận cần dựa trên tinh thần khoa học, tinh thần luật pháp, vì những mối quan tâm chung đối với dòng sông Mekong, dòng sông mẹ của toàn khu vực.

Nguồn : RFA, 21/06/2024

Kế hoạch xây kênh đào kết nối Phnom Penh với Vịnh Thái Lan đã làm gia tăng báo động trong bối cảnh tranh giành ảnh hưởng trong khu vực.

Một tàu vận chuyển container xuôi dòng sông Mekong. Thủ tướng Campuchia Hun Manet cho biết dự án kênh đào trị giá 1,7 tỷ USD do Trung Quốc tài trợ sẽ cho phép đất từ nội địa ra bờ biển của mình thay vì phải qua Đồng bằng sông Cửu Long do Việt Nam kiểm soát. (Ảnh của Jack Brook)

Từ ngôi nhà của mình bên bờ sông Mekong, cách Phnom Penh một giờ đồng hồ, Mao Sarin có thể ngắm nhìn những con tàu chở đầy container đang trên đường đến Việt Nam cũng như vùng đồng bằng Châu thổ khổng lồ.

Nếu chính phủ của tân Thủ tướng Campuchia Hun Manet tuân theo đúng kế hoạch của mình, các chuyến hàng trong tương lai sẽ đi dọc theo con kênh trị giá 1,7 tỷ USD do Trung Quốc tài trợ – một dự án sẽ xóa sổ ngôi nhà lợp mái tôn của Sarin. Kênh đào Phù Nam (Funan Techo canal) sẽ kết nối trực tiếp Phnom Penh với các cảng biển của Campuchia trên Vịnh Thái Lan, thoát khỏi con đường vốn do Việt Nam trấn giữ ngay cửa sông Mekong, một trong những tuyến đường thủy lớn nhất Châu Á.

"Tôi đã thấy đội phát triển dự án đến đây đo đạc gần 20 lần", Sarin, một tài xế xe ôm kiêm cựu quân nhân đã sống bên bờ sông hơn ba mươi năm, cho biết. "Chúng tôi đang hồi hộp chờ đợi".

Hà Nội cũng đang chờ đợi. Phía Việt Nam đã chính thức đưa ra cảnh báo về tác động tiềm tàng của kênh đào đối với Đồng bằng sông Cửu Long trong bối cảnh vẫn chưa có các đánh giá tác động môi trường công khai về dự án này – vốn là một phần trong các khoản đầu tư đầy tham vọng nhưng lại eo hẹp về mặt tài chính của Trung Quốc vào các dự án cơ sở hạ tầng trên khắp Châu Á. Trong những năm gần đây, các doanh nghiệp nhà nước Trung Quốc rút lại lời hứa tài trợ cho các dự án sân bay lớn ở Campuchia, nhưng hồi tháng 2, Manet đã kêu gọi Trung Quốc tiếp tục đầu tư vào những cơ sở hạ tầng lớn như Kênh đào Phù Nam.

Tranh cãi xoay quanh kênh đào này cũng phản ánh những căng thẳng địa chính trị sâu sắc hơn khi Campuchia cố gắng thoát khỏi sự phụ thuộc vào các tuyến thương mại do Việt Nam kiểm soát, làm suy yếu đòn bẩy khu vực của Hà Nội, đồng thời nâng cao hơn nữa ảnh hưởng của Bắc Kinh ở phía nam sông Mekong.

Vị trí dự kiến của Kênh đào Phù Nam tại Campuchia. Nguồn : Báo cáo của Campuchia gửi Ủy ban sông Mekong

Lợi ích kinh tế của Campuchia vẫn gắn bó chặt chẽ với Việt Nam, vốn là "đối tác chiến lược đặc biệt" của Campuchia. Việt Nam là đối tác thương mại lớn thứ hai của Campuchia chỉ sau Trung Quốc, và thương mại giữa hai nước láng giềng đã vượt 6 tỷ USD vào năm 2023. Tuy nhiên, kênh đào mới có thể gây ra rạn nứt giữa hai nước trong bối cảnh sự phân cực khu vực ngày càng gia tăng.

Chhengpor Aun, nghiên cứu viên tại Diễn đàn Tương lai, một viện chính sách của Campuchia, mô tả kênh đào này là sự hoàn thành "giấc mơ dân tộc" (national imagination) bằng cách giải quyết vết thương tinh thần sâu sắc của người Campuchia sau khi được cho là để mất toàn bộ Đồng bằng sông Cửu Long khi khu vực này chính thức sáp nhập vào Việt Nam dưới thời Pháp thuộc vào năm 1949.

Tên thường gọi của kênh đào bắt nguồn từ Vương quốc Phù Nam cổ đại, nằm trải dài khắp miền nam Việt Nam và được người Campuchia coi là tiền thân của Đế chế Khmer. Về mặt chính thức, kênh đào có tên đầy đủ là Dự án Hệ thống Đường thủy và Hậu cần Tonlé Bassac.

Theo kế hoạch của Campuchia, kênh đào rộng 100 mét, gồm 2 làn, dự kiến bắt đầu hoạt động từ năm 2028. Nó sẽ đi từ bờ sông Mekong ngay phía dưới Cảng tự trị Phnom Penh, trước khi cắt qua sông Bassac (tức sông Hậu) và tiếp tục đi thêm 180 km tới Kep, một tỉnh ven biển phía tây nam Campuchia.

Bộ trưởng Giao thông vận tải Campuchia Peng Ponea tuyên bố dự án sẽ khởi công vào cuối năm nay, dù nghiên cứu về tính khả thi mà nhà phát triển kênh đào, Tập đoàn Cầu đường Trung Quốc (CRBC) thuộc sở hữu nhà nước, công bố hồi tháng 10 năm ngoái đến nay vẫn chưa hoàn tất.

Ở tỉnh Kep, tại điểm cuối của Kênh đào Phù Nam, dọc theo lối đi nhìn ra khu nhà của một nhóm ngư dân địa phương, có rất ít dấu hiệu cho thấy các kế hoạch đầy tham vọng đang được tiến hành. Những công trình này dự kiến sẽ phục vụ một cảng biển nước sâu bên trong khu vực giờ vẫn đang là đồng cỏ yên tĩnh và đặc khu kinh tế toàn ruộng lúa của Kampot.

Người lái xe ôm Mao Sarin, 63 tuổi, đã sống nhiều năm cùng vợ và con gái trên sông Mekong, đồng thời làm người trông coi ngôi đền thờ thần "neak ta" địa phương, nhưng ông có thể sẽ phải chuyển chỗ ở do quy hoạch Kênh đào Phù Nam. (Ảnh của Jack Brook)

Đi thêm một đoạn đường nhỏ, đến một dải đất nhô ra biển, bạn sẽ thấy những chiếc xe tải đang san lấp mặt bằng để xây khu cảng biển trị giá 1,5 tỷ USD – một dự án của Công ty Hậu cần và Cảng Kampot, khởi công từ tháng 5/2022. Năm ngoái, Công ty Kỹ thuật Cảng biển Trung Quốc, một công ty con của CRBC, đã ký hợp đồng giúp xây dựng cảng này.

Các quan chức và lãnh đạo doanh nghiệp Campuchia xem Kênh đào Phù Nam là một phần trong kế hoạch cải tổ hậu cần sâu rộng, nhằm giảm tới 30% chi phí vận chuyển, giúp đất nước có thể cạnh tranh trong các lĩnh vực xuất khẩu quan trọng như ngành may mặc. Tuy nhiên, như nghiên cứu viên Sothearak Sok thuộc Trung tâm Nghiên cứu Đông Nam Á đã chỉ ra, có một ẩn ý về việc giành lại chủ quyền – điều mà Thủ tướng Hun Manet gọi là "hít thở bằng mũi của chính mình".

Hà Nội đã nêu các quan ngại về vấn đề môi trường xoay quanh kênh đào trong chuyến thăm cấp nhà nước đầu tiên của Manet tới Việt Nam hồi tháng 12 năm ngoái, vài tháng sau khi ông lên kế thừa gần 40 năm cầm quyền của cha mình, Hun Sen. Một quan chức hàng đầu của Campuchia nói với truyền thông địa phương rằng chuyến thăm bao gồm việc trình bày "kết quả của một số nghiên cứu" xác nhận "không có tác động môi trường". Nhưng nội dung các nghiên cứu đó chưa được công bố.

Tháng 8 năm ngoái, ngay khi Manet lên nắm quyền, Campuchia đã thông báo cho Ban Thư ký Ủy ban sông Mekong (MRC), một cơ quan giám sát khu vực, về kế hoạch xây dựng một con kênh "trên dòng phụ của sông Mekong" và cho biết tác động sẽ chỉ giới hạn ở "bụi trong không khí và tiếng ồn" từ công trường.

Tuy nhiên, Brian Eyler, chuyên gia về Mekong của Trung tâm Stimson có trụ sở tại Washington, D.C., lập luận rằng : dựa trên các bản đồ do chính quyền Campuchia đệ trình lên MRC, "không thể phủ nhận" việc kênh đào sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến dòng chính của sông Mekong và tác động đó sẽ lớn hơn nhiều so với những gì Campuchia tuyên bố.

Theo bản đồ trình lên Ban Thư ký Ủy ban sông Mekong, dự án Kênh đào Phù Nam sẽ đi qua cộng đồng trong hình, ở tỉnh Kandal, dọc theo sông Bassac. Chính quyền địa phương và người dân cho biết họ đã nhận được thông tin trái ngược nhau về tuyến đường được đề xuất. (Ảnh của Jack Brook)

Theo Hiệp định Mekong năm 1995, các dự án ảnh hưởng đến dòng chính phải được MRC "đánh giá kỹ thuật", nhận ý kiến đóng góp từ các quốc gia thành viên bao gồm Việt Nam, cũng như Lào và Thái Lan. Ban Thư ký MRC nói với Nikkei rằng họ đã "yêu cầu và đang chờ thêm thông tin từ Campuchia".

Văn Phạm Đăng Trí, nghiên cứu viên về tài nguyên nước tại Đại học Cần Thơ, Việt Nam, cho biết nếu không có biện pháp phòng ngừa đầy đủ, kênh đào có thể làm gián loạn lũ tự nhiên, làm tăng độ mặn, và thay đổi dòng chảy nông nghiệp và kinh tế ở Đồng bằng sông Cửu Long, vốn đã phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về môi trường.

Bản tóm tắt đánh giá tác động môi trường mà Campuchia cung cấp cho Ban Thư ký MRC nói rằng việc sử dụng ba âu thuyền dọc theo kênh sẽ đảm bảo việc xả nước được "kiểm soát hiệu quả", nhằm ngăn chặn những thay đổi đáng kể đối với dòng chảy của sông Mekong.

Có rất ít thông tin công khai về cách Campuchia dự định giảm thiểu các tác động khác như làm gián đoạn vùng ngập lũ tự nhiên của đồng bằng và di dời những người dân sống dọc con kênh. Chính quyền Campuchia đã đề nghị Nikkei xem bản đệ trình của họ lên Ban Thư ký MRC.

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam nói với Nikkei rằng Hà Nội ủng hộ sự phát triển kinh tế-xã hội của các nước láng giềng, nhưng yêu cầu Campuchia "hợp tác chặt chẽ" để chia sẻ thông tin về tác động của dự án đối với Đồng bằng sông Cửu Long, "để đảm bảo lợi ích hài hòa của các quốc gia ven sông và cư dân địa phương".

Nhà khoa học hàng đầu của chính phủ Campuchia, Sok Touch, Chủ tịch Viện Khoa học Hoàng gia, đã ngụ ý rằng nỗi lo thực sự của Việt Nam là mất quyền kiểm soát đối với Campuchia, nhưng Hà Nội không nên can thiệp vào chuyện này.

"Hãy nhìn Việt Nam đi ! Họ cũng vận chuyển gạo bằng hệ thống đường thủy. Anh có bao giờ thấy họ nói [trước] với chúng tôi rằng họ sẽ đào kênh không ? Không, họ chẳng bao giờ nói với chúng tôi", Touch trả lời truyền thông nhà nước vào tháng 1. "Xin hãy thương xót người Khmer [người Campuchia] chúng tôi ! Những gì người Khmer chúng tôi sắp làm không ảnh hưởng đến các bạn [Việt Nam]".

Một cơ sở của Tập đoàn Cầu đường Trung Quốc (CRBC) thuộc sở hữu nhà nước của Trung Quốc tại Campuchia. CRBC vẫn đang tiến hành nghiên cứu tính khả thi của Kênh đào Phù Nam mà họ đã ký hợp đồng xây dựng, dù chính phủ Campuchia đã thông báo việc xây dựng kênh sẽ bắt đầu trong năm nay. (Ảnh của Jack Brook)

Phân tích của Nikkei về truyền thông xã hội và hồ sơ công ty chỉ ra rằng Công ty Hậu cần và Cảng Kampot, công ty Campuchia đang xây dựng cảng nước sâu của Kampot, nằm dưới quyền kiểm soát của trùm tài phiệt Try Pheap, người đang bị Mỹ trừng phạt. Ông được cho là đã xây dựng một đế chế ngành gỗ bất hợp pháp và có liên quan đến buôn người. Dù Pheap không được liệt kê là giám đốc hay chủ sở hữu của Công ty Kampot, nhưng ông đã đứng ở hàng đầu trong buổi lễ ký kết hợp đồng xây dựng với nhà phát triển Trung Quốc vào năm ngoái, và trước đó ông cũng đã thừa nhận kế hoạch xây dựng một cảng nước sâu trong khu vực.

Đại diện của ông trùm từ chối bình luận.

Từ Kampot đi ngược lên bờ biển, kênh đào mới sẽ cho phép dễ dàng kết nối Đặc khu kinh tế Sihanoukville, nơi đã nhận khoản đầu tư đáng kể từ Sáng kiến Vành đai và Con đường của Trung Quốc, với Cảng tự trị Sihanoukville, nơi xử lý phần lớn hàng hóa xuất nhập khẩu của Campuchia. Gần đó là Căn cứ Hải quân Ream gây tranh cãi, nơi đang được nâng cấp với sự tài trợ của Trung Quốc, và Mỹ xem đó là bằng chứng về vai trò của nó như một căn cứ của Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc trong tương lai, một viễn cảnh mà Campuchia đã nhiều lần phủ nhận.

Một số nhà bình luận Việt Nam và Mỹ bày tỏ lo ngại rằng Kênh đào Phù Nam có thể bị Bắc Kinh sử dụng cho mục đích quân sự, dù không có dấu hiệu nào cho thấy đây là ý định của dự án.

Những người ủng hộ kênh đào cho rằng đây sẽ là tuyến đường nhanh hơn và tiết kiệm chi phí hơn so với di chuyển bằng đường bộ hoặc đường sắt. Tuy nhiên, Chủ tịch Hiệp hội Hậu cần Campuchia Sin Chanthy lưu ý rằng : các tàu viễn dương đến các cảng ven biển của Campuchia vẫn phải dỡ hàng hóa xuống các sà lan có khả năng chở được 1.000 tấn di chuyển trên kênh đào sâu chỉ 4,7 mét vào mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10.

Nguyễn Khắc Giang, nghiên cứu viên người Việt Nam tại Viện Nghiên cứu Đông Nam Á ở Singapore, nói ông không tin nền kinh tế Việt Nam sẽ bị ảnh hưởng đáng kể bởi kênh đào "do khối lượng thương mại liên quan tương đối nhỏ", nhưng cho rằng "không nên vội vàng triển khai một dự án lớn như vậy mà không hiểu đầy đủ những tác động tiềm ẩn của nó".

Xuất khẩu của Campuchia sang Việt Nam đã tăng vọt (Xuất khẩu và nhập khẩu từ 5 đối tác thương mại hàng đầu, tính bằng triệu USD). Nguồn : Bộ Kinh tế và Tài chính Campuchia.

Các nhà phân tích Việt Nam khác cho rằng Hà Nội vẫn giữ được ưu thế trước Campuchia, chỉ ra rằng các tàu chở hàng trên 1.000 tấn vẫn phải dựa vào các cảng Việt Nam để di chuyển theo dòng chính sông Mekong.

Trước đây, Hà Nội từng sử dụng quyền kiểm soát phía nam Đồng bằng sông Cửu Long trong các cuộc đụng độ với Phnom Penh, bao gồm cả việc ngăn chặn tàu bè qua sông trong vài tháng vào năm 1994. Năm 2009, Campuchia và Việt Nam đã ký một hiệp ước cho phép tự do hàng hải dọc sông Mekong.

Đối với nhà nghiên cứu người Campuchia Aun, Kênh đào Phù Nam có nghĩa là "Campuchia có thể giành lại một mức độ tự chủ về kinh tế – và thậm chí cả chính trị – từ nước láng giềng phía đông [Việt Nam]". Đồng thời, ông lưu ý, quyền tự chủ sẽ bị trì hoãn vì hoạt động của kênh đào sẽ do Bắc Kinh nắm giữ trong hơn năm thập niên theo mô hình tài chính "Xây dựng-Vận hành-Chuyển giao".

Ở trong nước, Thủ tướng Campuchia Hun Manet đã bảo vệ dự án này bằng cách nói với công chúng rằng chính phủ "không vay tiền từ Trung Quốc để xây dựng kênh đào", nhấn mạnh rằng nhà phát triển Trung Quốc sẽ gánh chịu rủi ro tài chính.

Nhưng xét đến sự suy thoái của nền kinh tế Trung Quốc, các nhà quan sát như Murray Hiebert, nhà phân tích tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế tại Washington, D.C., bày tỏ nghi ngờ về việc liệu dự án có thực sự được xây dựng hay không – ít nhất là theo khung thời gian đầy tham vọng do Phnom Penh đề xuất.

Một góc của khu cảng đa năng trị giá 1,5 tỷ USD ở tỉnh Kampot của Campuchia, được xây dựng từ năm 2022 bởi Công ty Cảng và Hậu cần Kampot cùng Công ty Kỹ thuật Cảng biển Trung Quốc, một công ty con của Tập đoàn Xây dựng Giao thông Trung Quốc (CCCC), vốn có liên quan đến dự án Kênh đào Phù Nam thông qua một công ty con khác là CRBC. (Ảnh của Jack Brook)

"Tôi không thấy nó mang lại lợi ích gì cho Trung Quốc nhiều. Tôi không thể tưởng tượng họ lại muốn ném 1,7 tỷ USD vào đây và xây dựng nó trong 4 năm tới", ông nói.

CRBC và Đại sứ quán Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa tại Vương quốc Campuchia không trả lời yêu cầu bình luận.

Tuy nhiên, Campuchia dường như vẫn quyết tâm phát triển kênh đào, và suốt sáu tháng qua, các phương tiện truyền thông nhà nước Campuchia đã tràn ngập các bài viết quảng cáo về kênh đào, cũng như những lời trấn an đối với Việt Nam. Nhà phân tích Aun nói với Nikkei rằng để xây dựng kênh đào, chính quyền Manet sẽ phải "chạm đến lằn ranh nhạy cảm trong quan hệ song phương với Việt Nam".

Ông nói, "Cân bằng giữa Trung Quốc và Việt Nam không phải là nhiệm vụ dễ dàng đối với Campuchia dưới thời lãnh đạo mới. Con đường phía trước ngày càng gập ghềnh và nguy hiểm hơn".

Đối với Mao Sarin và những người hàng xóm sống dọc theo tuyến đường dự kiến xây dựng kênh đào, tương lai cũng không chắc chắn bởi họ có thể bị cưỡng chế di dời. Sarin không cho rằng mình sẽ được bồi thường thoả đáng, và nói rằng ông chưa nhận được thông tin cụ thể nào từ chính quyền.

"Đây là dự án của chính phủ, vì vậy số phận của chúng tôi là do họ quyết định. Chúng tôi có thể bị yêu cầu di dời hoặc bị trục xuất – nếu vậy, mọi người không biết phải sống ở đâu", Sarin nói. "Ở đâu có sự phát triển, thì cũng có đàn áp bất công".

Thông tin bổ sung được cung cấp bởi Eung Sea.

Jack Brook

Nguyên tác : "Cambodia to divert Mekong trade via China-built canal, vexing Vietnam", Nikkei Asia, 12/03/2024

Nguyễn Thị Kim Phụng biên dịch

Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 19/03/2024

Những bình luận về ảnh hưởng tiêu cực của Kênh đào Funan Techo của Campuchia (do Trung Quốc đầu tư) lên Việt Nam mới đây đã nhận được những nhận xét trái chiều từ một số chuyên gia quốc tế. Trong đó có ý kiến tỏ ra thận trọng và cho rằng cần phải có những nghiên cứu kỹ lưỡng hơn về ảnh hưởng của kênh đào này trước khi đưa ra dự đoán là kênh đào sẽ "chiếc đinh cuối cùng đóng vào quan tài Đồng bằng sông Cửu Long" như nhận xét của Tiến sĩ Brian Eyler thuộc Trung tâm Stimson ở Washington DC. 

Vị trí 3 cửa cống Mekong, Takeo và Kep (chữ màu đỏ) trong Thông báo mà Campuchia gửi Ủy hội Sông Mekong - Ủy hội Sông Mekong

Chính phủ Campuchia có kế hoạch xây dựng Kênh đào Funan Techo để nối liền Phnom Penh với vịnh Thái Lan bằng một kinh đào có chiều dài 180 km, rộng 80-100 m và sâu 5,4 m. Chi phí của dự án được ước tính khoảng 1,7 tỷ USD. Dự án được cho là sẽ tiết kiệm chi phí vận chuyển hàng hóa cho Campuchia, tránh tuyến đường thủy đi qua Đồng bằng sông Cửu Long của Việt Nam.

Vào ngày 17/11/2023, kỹ sư Nguyễn Minh Quang, một cựu Chuyên gia Thủy học (Hydrologist) của Sở Quản trị Thủy lợi, Broward County, Tiểu bang Florida Hoa Kỳ, viết trên trang Boxitvn rằng tác động của kênh đào này đối với sông Mekong sẽ rất ít. Ông nói :

"Tất cả những nhận xét đều dựa vào giả thiết là kinh đào Prek Chek Funun Techo sẽ được vận hành như những con kinh khác ở Đồng bằng sông Cửu Long, đó là nước và tàu bè có thể di chuyển tự do. Nhưng trên thực tế thì tàu bè không thể đi lại tự do mà phải đi qua ba âu tàu và nước không thể chảy tự do vì sự hiện diện của ba cửa đập. Chính ba cửa đập này mà ảnh hưởng của dự án đối với dòng chảy của sông Mekong và đối với Đồng bằng sông Cửu Long, nếu có, chắc chắn sẽ rất ít".

RFA tiếp tục xin ý kiến các chuyên gia về kênh đào này. Dưới đây là ý kiến một số chuyên gia về vai trò của các âu tàu, cửa cống của kênh đào Funan trong việc hạn chế tác động của kênh đào này tới sông Mekong, khả năng sử dụng kênh đào cho mục đích lưỡng dụng (kết hợp quân sự và kinh tế), cũng như những việc cần làm tiếp theo.

Các cửa cống giúp hạn chế tác hại của kênh đào

RFA đặt câu hỏi với Chuyên gia Nguyễn Minh Quang về chức năng của các âu tàu, cửa cống của trong thiết kế kênh đào Funan đối với nước sông Mekong. Ông giải thích :

"Các âu tàu và cửa cống là những kiến trúc trong dự án kinh đào Funan Techo nối vịnh Thái Lan ở Prek Chek với sông Mekong ở Phnom Penh. Sở dĩ phải xây các cửa cống vì chế độ thủy học ở 2 đầu kinh khác nhau. Nói cách khác, cần có cửa cống để duy trì mực nước cố định trong kinh, khi mực nước ở vịnh Thái Lan xuống thấp lúc triều xuống, và mực nước trong sông Mekong xuống thấp trong mùa khô. Vì có các cống nầy nên phải có âu tàu để tàu bè đi qua".

Khi ba cửa đập đóng thì nước vào kênh đào bằng 0, nhưng khi ba cửa này mở ra thì nước lại vào kênh. RFA đặt câu hỏi với Kỹ sư Nguyễn Minh Quang rằng những kênh đào như kênh Funan thường đóng, mở cửa cống như thế nào, tần suất đóng mở ra sao, và tần suất đóng mở cửa cống có khả năng ra sao ảnh hưởng đến hạ lưu sông Mekong (Đồng bằng sông Cửu Long) ra sao. Theo ông Nguyễn Minh Quang :

"Các cửa cống có nhiệm vụ duy trì mực nước tương đối ổn định trong kinh ; vì thế, các cửa cống được đóng khi điều hành kinh, ngoại trừ những lúc cần điều chình mực nước trong kinh, thí dụ, cho nước chảy thêm vào kinh hay tháo bớt nước ra.

Vì có cửa cống ở giữa kinh, việc đóng mở cửa cống phía Prek Chek (RFA chú thích : phía hạ nguồn của kênh theo thiết kế, tức ở phía Vịnh Thái Lan) sẽ không ảnh hưởng đến lưu lượng của sông Mekong.

Còn cửa cống phía Phnom Penh, nếu có mở, thì chỉ có thể mở trong mùa mưa khi mực nước trong sông Mekong cao hơn mực nước trong kinh để bổ sung nước cho kinh. Tuy nhiên số nước bổ sung nầy có ít, hoặc không có ảnh hưởng đến dòng chảy của sông Mekong và Đồng bằng sông Cửu Long".

Ông Nguyễn Minh Quang đồng ý với các chuyên gia khác là các chuyên gia cần phải nghiên cứu thêm ảnh hưởng của kinh đào Funan này đối với lưu lượng của sông Mekong trong lúc điều hành, chú trọng đến những lúc mở cửa đập phía Phnom Penh. Còn những lúc đóng cửa đập thì chắc chắn không có ảnh hưởng. Ông nói :

"Tôi cho rằng những quan điểm "bi quan" như dự án kinh đào Funan Techo là chiếc đinh cuối cùng đóng vào quan tài của Đồng bằng sông Cửu Long, làm khô kiệt Đồng bằng sông Cửu Long, nỗi chết của Đồng bằng sông Cửu Long, tiếng chuông báo tử cho Đồng bằng sông Cửu Long, v.v. là không thuyết phục về mặt khoa học và cần tranh luận thêm".

Chức năng quân sự - dân sự của kênh đào ?

Trao đổi với RFA, một chuyên gia ở Việt Nam không muốn nêu tên vì lý do vấn đề nhạy cảm cho biết rằng nhiều quan chức chính phủ và chuyên gia Việt Nam đang xem xét khả năng kênh đào Funan có thể có chức năng lưỡng dụng : vừa dùng cho quân sự vừa dùng cho dân sự. Theo ông, Việt Nam cần nghiên cứu khả năng đó, vì "lưỡng dụng" là chiến lược của Trung Quốc ở rất nhiều lĩnh vực, từ công nghệ cao đến các hải cảng mà Trung Quốc đang sở hữu khắp thế giới. Ông nói nhiều chuyên gia Việt Nam đặt ra khả năng cho rằng khi các cửa cống trên kênh đào Funan đóng lại, nó có thể tạo độ sâu cần thiết, đủ để cho tàu quân sự đi từ Vịnh Thái Lan, căn cứ Ream ở Campuchia mà Trung Quốc đang đóng quân, đi vào sâu trong nội địa Campuchia và do đó có thể tiến đến gần phía Sài Gòn của Việt Nam. 

Đối với khả năng này, ông Nguyễn Minh Quang cho rằng ý kiến này là không có cơ sở. Theo ông, nếu cần, Trung Quốc có thể dùng sông Sài Gòn thay vì dùng kinh đào Funan Techo, vì họ vẫn có thể đến tận Sài Gòn bằng tàu có trọng tải lớn hớn 1.000 tấn được thiết kế cho kinh đào Funan Techo.

Những vấn đề cần nghiên cứu thêm

Chuyên gia Nguyễn Minh Quang nói ông đồng ý với quan điểm của Tiến sĩ Tô Văn Trường, nguyên Viện trưởng Viện Quy hoạch Miền Nam, cho rằng "những quan ngại của Việt Nam là chính xác, nhưng nên tránh xu thế coi việc gì bạn làm cũng đều xấu và tìm lý do để phản đối kịch liệt, mặc dù chưa có nghiên cứu, phân tích cặn kẽ". Ông nói qua Ủy hội Sông Mekong, Việt Nam có thể yêu cầu Cambodia cung cấp thêm dữ kiện của dự án, chắng hạn như nghiên cứu khả thi, để nghiên cứu tác động thật sự của dự án đối với Đồng bằng sông Cửu Long.

Trao đổi với RFA về phản biện của Chuyên gia Thủy học Nguyễn Minh Quang, Tiến sĩ Brian Eyler ở Stimson Center, một think tank ở Washington DC, nói : 

"Rất cảm ơn vì phản biện này. Thật tốt khi tìm hiểu thêm về dự án và tôi rất biết ơn vì các bạn đã chia sẻ tài liệu dự án.

Khi có thêm thông tin chi tiết về dự án này, việc phân tích có thể toàn diện và đầy đủ hơn. Với một ít thông tin hiện có, những người quan tâm đến dự án này chỉ có thể so sánh nó với các dự án tương tự.

Hệ thống khóa (lock system) nếu được vận hành phù hợp sẽ là giải pháp phù hợp nhằm giảm tác động của kênh đến chế độ dòng chảy tự nhiên của sông Mekong. Các âu thuyền ngăn chặn nước chảy từ sông Mekong ra biển một cách hiệu quả và điều này có thể sẽ làm giảm một số tác động đối với Việt Nam. 

Nếu bản thiết kế kênh và kế hoạch hoạt động được công bố cho công chúng, hoặc các bên liên quan, thì việc lập mô hình vận hành của kênh đào có thể giúp xác định các tác động cụ thể của nó tới khu vực. Nếu mô hình này đã được thực hiện rồi thì những kết quả này cũng nên được công bố để củng cố niềm tin xung quanh dự án và nâng cao hiểu biết".

Tiến sĩ Brian đặt ra một vấn đề khác là sông Bassac, nơi đặt cửa cống phía đất liền, gần Phnomphenh, cần được xem là một nhánh của dòng chính sông Mekong. Điều này sẽ đặt ra nhiều vấn đề liên quan đến Ủy hội sông Mekong (MRC), đến Hiệp ước Mekong 1995 mà Việt Nam và các nước trong khu vực cần xem xét. 

Ông nói MRC đã được chính phủ Campuchia thông báo về dự án này ; tuy nhiên, chính phủ Campuchia đã nhầm lẫn khi chỉ định dự án này là dự án được thực hiện trên một nhánh sông Mekong. Sông Bassac, theo định nghĩa, không phải là một nhánh của sông Mekong. Đúng hơn Bassac là một nhánh của dòng chính sông Mekong. Theo thuật ngữ thủy văn, sông Bassac là "phân lưu" vì nó phân phối nước từ dòng chính về đồng bằng sông Cửu Long. Một cách để dễ dàng kiểm tra xem con sông này là một nhánh hay một phần của dòng chính là hỏi nước trong sông đến từ đâu. Nếu nước trong sông bắt nguồn từ dòng chính thì nó là một phần của dòng chính : đây là trường hợp rõ ràng, không thể tranh cãi của sông Bassac.

Do đó, Tiến sĩ Brian nhấn mạnh rằng vì lợi ích tốt nhất của tất cả các bên liên quan ở Việt Nam, Campuchia và khu vực nói chung, MRC và Chính phủ Campuchia nên gọi tên chính xác dự án kênh đào này là dự án dòng chính sông Mekong. Điều này sẽ bắt đầu quá trình Thông báo trước, Tham vấn trước (PNPCA) của Hiệp định Mekong và tạo ra một cuộc đối thoại mang tính xây dựng có thể làm giảm bất kỳ tác động có hại nào của kênh đào này và tăng lợi ích mà con kênh mang lại. Mỗi lần quá trình PNPCA được khởi động cho các đập dòng chính sông Mekong, thiết kế đập và kết quả tổng thể của các dự án đều được cải thiện. Điều quan trọng là những cải tiến này chưa làm hài lòng tất cả các bên.

Theo Tiến sĩ Brian Eyler, người ta có thể đưa ra lập luận hợp lý rằng dự án kênh đào cần phải có thông báo PNPCA vì nó chuyển nước từ lưu vực sông Mekong vào đại dương, nơi thực chất là một lưu vực sông (watershed) khác. Theo Hiệp định Mekong năm 1995, tất cả các dự án lấy nước ra khỏi lưu vực sông Mekong cũng phải trải qua quy trình PNPCA. Người ta cũng có thể lập luận rằng hệ thống khóa (lock systems) làm giảm lượng nước rời khỏi lưu vực sông Mekong, nhưng không thể phủ nhận rằng một phần nước sẽ rời khỏi hệ thống sông Mekong do dự án này. 

Cuối cùng, vị Giám đốc của Chương trình Đông Nam Á ở Stimson Center cho rằng các tác giả của Hiệp định Mekong năm 1995 có thể đã không lường trước được một dự án đặc biệt và đầy tham vọng như Kênh đào Funan Techo và vì thiếu sự rõ ràng về các kênh chuyển nước từ sông Mekong ; thay vào đó, Hiệp định 1995 chỉ thảo luận về các dự án thủy lợi và kênh dẫn nước từ sông Mekong đến các lưu vực khác như Chao Phraya ở Thái Lan. Kênh đào Phù Nam mang đến cơ hội duy nhất để giải thích vấn đề nêu trên trong Hiệp định Mekong năm 1995. Cơ hội này cần được khai thác chứ không nên bỏ qua.

Nguồn : RFA, 11/12/2023