Thông Luận

Điều tra Mỹ về thủy điện Trung Quốc làm Mê kông khô hạn : Cơ hội các nước hạ lưu đòi công lý ?

Đồng bằng Cửu Long thiếu nước ngọt chưa từng thấy đầu năm 2020 này, tiếp theo đợt hạn hán 2019. Khó ai ngờ ở xứ sở kênh rạch chằng chịt lại có ngày người dân phải mang can mua nước ngọt. Bên cạnh biến đổi khí hậu toàn cầu, và việc sử dụng nước tại chỗ bất hợp lý, các đập thủy điện, đặc biệt đập do Trung Quốc xây ở thượng nguồn, được coi là một nguyên nhân chính gây hạn hán. Tuy nhiên, cho đến nay, dường như đã chưa có nghiên cứu nào chỉ rõ. 

Đập Xayaburi, dài 820 mét, do Trung Quốc xây trên thượng nguồn sông Mekong tại Lào. Handout / CK POWER / AFP - Ảnh minh họa

Đầu tháng 4/2020, điều tra của một cơ sở nghiên cứu, có trụ sở tại Mỹ, cho thấy việc các đập thủy điện trên thượng nguồn Mekong giữ nước là nhân tố gây ra hạn hán tại hạ lưu. Ngay sau khi nghiên cứu của Mỹ được công bố, một số quốc gia hạ lưu Mekong đã lên tiếng yêu cầu Trung Quốc minh bạch thông tin về các đập thủy điện. 

Liệu kết quả điều tra mới về vai trò của gây hạn hán của đập thủy điện Trung Quốc có góp phần cứu vãn dòng Mekong ? Mục Theo dòng thời sự của RFI tổng hợp thông tin về vấn đề này. 

***

Điều tra mới về vai trò của các đập thủy điện Trung Quốc trên thượng nguồn Mekong cho thấy điều gì ? 

Cuối tháng 2/2020, trong một cuộc tiếp xúc với các nông dân và ngư dân Lào khi đó lo lắng về tình trạng hạn hán chưa từng thấy trên dòng Mekong, ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị (Wang Yi) đã lên tiếng trấn an người dân Lào, đồng thời khẳng định Trung Quốc lâm vào tình trạng tương tự. Tuy nhiên, theo báo mạng Hoa Kỳ New York Times, các nghiên cứu về khí hậu, thủy văn, dựa trên các dữ liệu vệ tinh, vừa được công bố, cho thấy điều ngược lại. 

Điều tra của công ty Eyes on Earth, được chính quyền Mỹ tài trợ, công bố ngày 12/04/2020, cho thấy đã có rất nhiều nước từ cao nguyên Tây Tạng đổ về thượng nguồn sông Mekong tại Trung Quốc (đoạn sông mà Trung Quốc gọi là Lan Thương), đúng vào giai đoạn mà Bắc Kinh tuyên bố phía Trung Quốc cũng bị hạn hán. Đồng giám đốc điều tra, ông Alain Basist, nhấn mạnh : "Không thể bác bỏ được các dữ liệu từ vệ tinh, trong khi có rất nhiều nước trên cao nguyên Tây Tạng, thì những nước như Cam Bốt và Thái Lan lại lâm vào cảnh thiếu nước… Đã có một lượng nước khổng lồ bị Trung Quốc giữ lại".

Nghiên cứu của Eyes on Earth sử dụng công nghệ Special Sensor Microwave Imager/Sounder (SSMI/S) (tạm dịch là công nghệ đo lường cảm biến hình ảnh vi sóng) để xác định lưu lượng nước tại lưu vực sông Mekong phần Trung Quốc, từ năm 1992 đến cuối năm 2019. Tiếp theo đó, các số liệu này được so sánh với các dữ liệu về dòng chảy sông Mekong, tại trạm thủy điện Chiang Saen, Thái Lan, do Ủy ban Sông Mekong cung cấp. Trạm thủy điện nói trên là điểm sát nhất với biên giới Thái Lan - Trung Quốc. 

Các dữ liệu cho thấy, trước năm 2012, dòng chảy được coi là diễn biến tương đối tự nhiên. Dòng chảy từ biên giới Trung Quốc - Thái Lan trở xuống có thể dự báo trước, căn cứ trên lượng nước từ các con suối trên thượng nguồn và nước băng tan. Tuy nhiên, từ năm 2012 trở đi xuất hiện độ chênh lệch lớn, giữa lượng nước có khả năng xuống hạ lưu và lượng nước thực tế. 

Theo điều tra của Eyes on Earth, tổng lượng nước mà các hồ chứa nước để làm thủy điện của Trung Quốc có thể dự trữ là 47 tỉ mét khối. Nói một cách hình ảnh, theo kết quả điều tra về lượng nước Mekong suốt 28 năm này, các đập thủy điện của Trung Quốc đã giữ lại tổng cộng một lượng nước của dòng sông, tương đương với chiều cao hơn 135 mét (410 feet). 

Trung Quốc phản ứng ra sao sau nghiên cứu của Mỹ ?

Ngay hôm sau kết quả điều tra của Mỹ được công bố, ngày 13/04, Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã lên tiếng bác bỏ, với khẳng định tỉnh Vân Nam, miền tây nam Trung Quốc, vừa hứng chịu hạn hán nghiêm trọng vào năm ngoái và lượng nước trong hồ chứa tại các đập thủy điện đã giảm xuống mức thấp nhất trong lịch sử. Tuy nhiên, Bộ Ngoại giao Trung Quốc cũng cam kết "sẽ hết sức cố gắng để đảm bảo lượng nước xả hợp lý" cho các quốc gia ở hạ lưu sông Mekong, bao gồm Lào, Miến Điện, Thái Lan, Cam Bốt và Việt Nam. 

Tác động của 11 đập thủy điện của Trung Quốc ở thượng nguồn Mekong, từ lâu nay luôn là vấn đề tranh luận, tuy nhiên các cuộc thảo luận không đi được xa, vì thiếu dữ liệu có đủ cơ sở và cho đến nay, Bắc Kinh không công bố thông tin chi tiết về lượng nước trong các hồ chứa. 

Trong khi đó, Hoa Kỳ dường như ngày càng chú ý hơn đến cuộc khủng hoảng nước tại lưu vực Mekong. Trong một phát biểu tại Thái Lan năm ngoái, ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo cho rằng đợt hạn hán nghiêm trọng năm 2019 là do "Trung Quốc chặn dòng nước ở thượng nguồn sông Mekong". Mỹ nhiều lần lên án Trung Quốc rắp tâm kiểm soát hoàn toàn dòng Mekong. 

Về phản ứng nói trên của Bộ Ngoại giao Trung Quốc, theo ông Brian Eyler, giám đốc chương trình Đông Nam Á của trung tâm tư vấn Stimson Center, Washington, đối chiếu với các dữ liệu vệ tinh của cuộc điều tra, thì hoặc Bắc Kinh, hoặc những người trực tiếp quản lý các đập thủy điện đã che giấu sự thật. Ông Brian Eyler là tác giả cuốn "Những ngày cuối cùng của sông Mekong". 

Thái Lan và Cam Bốt kêu gọi Trung Quốc hợp tác điều tra

Thái Lan là quốc gia có phản ứng sớm. Theo trang mạng Chiang Rai Times, hôm 16/04/2020, cơ quan phụ trách tài nguyên nước của Thái Lan đã kêu gọi Trung Quốc và các quốc gia láng giềng phối hợp nghiên cứu để xác định các nguyên nhân dẫn đến tình trạng hạn hán ghê gớm hồi năm ngoái tại hạ lưu Mekong. 

Khi được hỏi về điều tra nói trên, ông Somkiat Prajamwong, lãnh đạo cơ quan nói trên, tỏ ra thận trọng, nhưng hứa sẽ trao đổi thông tin, cùng tiến hành nghiên cứu với Trung Quốc và các láng giềng khác. Lãnh đạo cơ quan tài nguyên nước Thái Lan khẳng định điều tra là cần thiết để xác định nguyên nhân hạn hán. Theo ông, cho đến nay "nguyên nhân chính" vẫn còn chưa được xác định. Trong số các nguyên nhân, có biến đổi khí hậu và việc vận hành 2 đập thủy điện ở Lào. 

Giám đốc chương trình bảo vệ sông ngòi tại Thái Lan và Miến Điện, thuộc tổ chức phi chính phủ International Rivers, bà Pianporn Deetes, vui mừng là kết quả điều tra vừa được Mỹ công bố cho phép xác nhận các quan sát của dân cư dọc sông Mekong từ nhiều năm nay. 

Cũng hôm 16/04, tổng thư ký Ủy ban Sông Mekong của Cam Bốt cho biết vấn đề hạn hán là rất nghiêm trọng, các kết quả điều tra nói trên cần được Ủy ban Sông Mekong "xem xét nghiêm túc". 

Về phía Ủy ban Sông Mekong (MRC), trả lời Reuters, tổ chức này cho biết đã yêu cầu Bắc Kinh cung cấp thêm thông tin, và có sự phối hợp làm việc mang tính chính thức hơn về vấn đề này. Theo văn phòng Ủy Hội Mekong, cơ quan này đã yêu cầu phía Trung Quốc cung cấp số liệu nước đập thủy điện về mùa khô, nhưng hiện nay hai bên chưa có thỏa thuận chính thức nào. 

Hồi tháng 2/2020, trong một cuộc họp với các đồng nhiệm Đông Nam Á tại Lào, ngoại trưởng Trung Quốc từng hứa sẽ chia sẻ thông tin về các đập thủy điện. Tuyên bố được đưa ra, sau khi có báo cáo tố cáo Trung Quốc sử dụng các đập thủy điện trên dòng Mekong để thao túng các quốc gia ở hạ lưu.

Phản ứng của Hà Nội ra sao ?

Chính quyền Việt Nam dường như rất dè dặt sau khi kết quả điều tra của Eyes Earth được công bố (1). Tác động của đập thủy điện Trung Quốc đến tình trạng hạn hán ở hạ lưu là điều lâu nay được giới chuyên gia tại Việt Nam thảo luận nhiều. Có hai quan điểm đối lập khá rõ ràng. Một bên cho rằng ảnh hưởng là có, cần tìm hiểu, nhưng lý do chính là biến đổi khí hậu toàn cầu, và chính sách sử dụng nước sai lầm của chính Việt Nam tại đồng bằng Cửu Long. 

Chính quyền Việt Nam dường như tập trung chú ý nhiều hơn đến mục tiêu cứu nguy tại chỗ ngay tại đồng bằng, với các biện pháp trong tầm tay, hơn là đòi hỏi Trung Quốc phải minh bạch thông tin về các đập thủy điện thượng nguồn. 

Trong bối cảnh này, có một quan điểm được nhiều người chú ý của giáo sư Chung Hoàng Chương, công dân Hoa Kỳ, thành viên mạng International Rivers, nghiên cứu viên cao cấp tại Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Hà Nội. Theo giáo sư Chung Hoàng Chương, không nên đối lập các biện pháp cứu nguy tại chỗ với tầm nhìn dài hạn. Giáo sư Chương khẩn thiết lưu ý "trong tầm nhìn trên 10 năm, bắt đầu ngay từ bây giờ, (cần) nỗ lực đi đến một Hiệp định ứng xử cho toàn lưu vực với sáu quốc gia đang chia sẻ nguồn nước giống như Hiệp định khai thác và phát triển lưu vực sông Rhine ở Châu Âu" (Bài "Chung một dòng sông", VnExpress, ngày 01/03/2020). 

Điều tra về các đập thủy điện thượng nguồn, xác định phần tác động của Trung Quốc, là một yếu tố không thể thiếu cho tầm nhìn dài hạn này. Năm 2020, Việt Nam là chủ tịch luân phiên ASEAN. Liệu trên cương vị này, Hà Nội có thúc đẩy cho sự hình thành một tầm nhìn như vậy hay không (2) ? 

Trọng Thành

Nguồn : RFI, 20/04/2020

Ghi chú :

1. Có nhiều người đặt câu hỏi : Phải chăng chính quyền Việt Nam há miệng mắc quai, vì chính Hà Nội cũng đầu tư vào thủy điện trên dòng chính Mekong ? Tháng 10/2019, tổ chức Cứu Sông Mekong (Save Mekong) đề nghị Việt Nam xem lại quyết định tham gia dự án đập Luang Prabang. Tổng công ty Điện Lực Dầu Khí Việt Nam (PV Power) góp vốn nhiều nhất vào dự án này, với 38% (bài "Đồng bằng sông Cửu Long sẽ 'suy thoái và tan rã' nếu xây dựng đập thủy điện Luang Prabang", Thanh Niên, ngày 10/10/2019). Ngày 05/03/2020, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam cho biết "Việt Nam rất quan tâm đến thủy điện Luang Prabang và tất cả các thủy điện khác trên sông Mekong... việc xây dựng thủy điện trên sông phải không gây tác động tiêu cực đến các nước trong lưu vực". Tuy nhiên, người phát ngôn Bộ Ngoại giao không hề nói về vai trò của chính quyền Việt Nam với tư cách một chủ đầu tư. Báo chí trong nước đầu tháng 4/2020 nhận xét đầu tư của tổng công ty Việt Nam như "một canh bạc", mà "phần thua chắc chắn thuộc về 20 triệu dân cư đồng bằng Cửu Long".

2. Kỹ sư Phạm Phan Long (Vietnam Ecology Foundation - Hội Sinh thái Việt) đề xuất Việt Nam nên "liên minh với Cam Bốt để cứu Mekong, cứu đồng bằng Cửu Long", sau khi Phnom Penh quyết định ngừng xây thủy điện trên dòng Mekong trong 10 năm. Hà Nội cũng nên phối hợp với Lào và Cam Bốt, đầu tư vào các dự án năng lượng bền vững tại Lào và Cam Bốt. Đây là điều có thể giúp cho các bên tìm được tiếng nói chung trong việc bảo vệ dòng sông, tài sản vô giá của các quốc gia ven bờ (bài "Thủy điện Lan Cang-Mekong gây khát nước và đói phù sa cho đồng bằng sông Cửu Long cách nào ?", boxit.vn, ngày 21/03/2020).

Chờ mùa nước nổi và 'đợi' tầm nhìn của Bộ Chính trị

Thảo Vy, VNTB, 27/07/2019

Ở Việt Nam, mọi vấn đề mang tính chiến lược khi được đánh giá ‘thành công’, thì đều cho rằng đó là nhờ tầm nhìn mang tính quyết định của Bộ Chính trị. Điều 4, Hiến pháp 2013 đã ‘mặc định’ vậy.

Mất mùa là tại thiên tai...

Chờ mùa nước nổi

Người miền Tây nói rằng bao đời nay nước tràn đồng mang theo biết bao huê lợi thiên nhiên dành cho xứ sở này. Ruộng đồng nhờ mùa nước nổi mà đỡ tốn bạc tiền cho phân bón, thuốc trừ sâu ; nhứt là thời gian trước năm 1975, miền Tây chỉ làm lúa một mùa dài đến 6 tháng trời, phù hợp với xứ này chỉ có hai mùa mưa, nắng.

Thuở ấy với nông dân miệt đồng, lễ Hạ điền tổ chức vào đầu mùa mưa, có ý nghĩa như là lễ xuống đồng, khai trương việc cày cấy. Lễ Thượng điền cử hành vào cuối mùa mưa, lúc đã thu hoạch các sản phẩm nông nghiệp.

Vừa làm vừa chơi là vậy. Khi con nước về, mùa lúa xong rồi, người ta quay qua chài lưới, thả câu và… ăn nhậu. Rất nhiều món ngon chế biến từ cá, từ các sản vật mùa nước nổi cũng đến từ năm rộng tháng dài đó. Thế rồi ‘ngày thống nhất’, vựa lúa miền Nam vừa phải ‘nuôi’ người anh em miền Bắc, vừa phải gánh nợ vay trong chuyện mua súng ống đạn dược của miền Bắc thời huynh đệ tương tàn. 

Vậy là phải làm thêm vụ hai, và ‘đắp kênh bao ngăn lũ’ để một năm làm được tới 3 vụ. Đất đai bị bóc lột còn hơn thời địa chủ - tá điền như trong tuồng cải lương Tiếng hò sông Hậu. Giống lúa ngắn ngày của canh tác 3 vụ thường cho gạo không ngon. Thuốc trừ sâu, phân bón hóa học được dịp đổ xuống ruộng đồng để lúa có thể đủ sức ‘tốt 3 vụ’. Môi trường giờ đây liên tục bị nhiễm độc, dẫn tới cá tôm tự nhiên ngoài ruộng đồng, sông rạch dần cạn kiệt.

"Mấy ông Bộ Chính trị còn sống hay đã chết, quá khứ hay hiện tại đều cần phải nhìn rõ chuyện đã có tầm nhìn không qua ngọn cỏ ấy đối với miệt sông nước miền Tây. Không dũng cảm nhìn nhận lại những vết đổ, thì làm sao tránh được sai lầm tiếp theo ?" Ông Hai, một lão nông tri điền ở huyện Cờ Đỏ, Cần Thơ nói. 

Bàn về cái sai ấy như lời ông Hai – một lão nông xuất thân là sĩ quan công an thời Cần Thơ còn nằm chung địa giới hành chánh với tỉnh Hậu Giang, Tiến sĩ Dương Văn Ni, Khoa Môi trường và tài nguyên thiên nhiên của trường Đại học Cần Thơ, cho biết ngay tại đồng bằng sông Cửu Long có 2 vùng trữ lũ rất lớn là Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên, được xem là 2 túi nước điều hòa cho đồng bằng.

"Nhưng nhiều năm trước, do chạy theo sản lượng lúa, chúng ta đã đắp rất nhiều đê bao để ngăn không cho nước lũ tràn vào khu vực này, để tăng diện tích canh tác lúa vào mùa lũ lên. Cái đó làm cho không gian trữ nước của đồng bằng bị thu hẹp, lượng nước ngọt không giữ lại được, mùa hạn đến thì lượng nước tại chỗ không còn đủ để bổ sung cho sông Hậu, sông Tiền đẩy bớt nước mặn ra biển. Và càng vào mùa khô hạn thì xâm nhập mặn càng sâu vào nội đồng", ông Ni diễn giải.

Thượng điền tích thủy hạ điền khan !

Câu nói này không liên quan gì đến hai nghi thức lễ như nêu ở trên. Hiện tại thượng nguồn các dòng sông, các con suối, người ta tiến hành ngăn đắp để làm thuỷ điện. Khi thượng nguồn tích nước các tua bin chạy sản xuất ra dòng điện, lượng nước đổ về hạ nguồn ngày một ít hơn, trong khi nhu cầu nước phục vụ cho sản xuất ở vùng hạ nguồn ngày một lớn hơn. Thượng điền tích thủy, hạ điền khan là vậy.

Tin tức từ báo chí Thái Lan, Thủ tướng Thái Lan Prayut Chan-o-cha cho biết đã yêu cầu Trung Quốc, Lào, Myanmar xả nước vào sông Mekong, và sẽ tiếp tục đàm phán về nước trong bối cảnh hơn một nửa đất nông nghiệp của Thái Lan đang thiếu nước.

Tổ chức Mekong Freedom Network của Thái Lan nhận định với 8 đập thủy điện nằm trên lãnh thổ Trung Quốc đã chặn 40 tỷ m3 nước sông Mekong là thủ phạm chính khiến mực nước sông Mekong xuống thấp kỷ lục.

Một nghiên cứu khoa học của Việt Nam cho thấy tổng lượng phù sa bùn cát và dinh dưỡng bị giảm tới 65% và nếu tính chung cả các thủy điện thượng nguồn phía Trung Quốc, lượng phù sa về đồng bằng sông Cửu Long chỉ còn lại khoảng 15 triệu tấn, chưa đến 10% so với điều kiện tự nhiên ; xâm nhập mặn sẽ gia tăng tại hầu hết các vùng ven biển.

Nếu tính thêm tác động của bậc thang 11 công trình thủy điện dòng chính ở hạ lưu vực sông Mekong và của các công trình thủy điện dòng nhánh sông Mekong, tổng lượng phù sa bùn cát hàng năm giảm tới 80%.

"Tôi không biết trong những lần hai tổng bí thư Đảng cũng như hai Nhà nước của Trung Quốc và Việt Nam gặp nhau, phía Việt Nam có lên tiếng yêu cầu phía Trung Quốc vụ độc chiếm Mekong hay không ? Chỉ rõ là ông Nguyễn Xuân Phúc không phải là ngài Prayut Chan-o-cha. Tôi chưa thấy "bản tin tham khảo hạn chế" nào mà dịch vụ Thông Tấn Xã cung ứng cho báo chí, có dẫn tin tức chuyện Việt Nam đã phản ứng vụ việc này ở cấp Đảng và cấp Nhà nước đối với Trung Quốc". Biên tập viên M.T của tạp chí chuyên ngành cảng biển, nhận xét.

Trong danh sách thành viên Bộ chính trị có tên ông Nguyễn Xuân Phúc, và người đứng đầu Bộ này thì hiện không chỉ ‘buông rèm chấp chính’, mà còn giữ im lặng cam chịu trước mọi ngang ngược gây hấn trên Biển Đông cho tới độc chiếm sông Mekong từ ‘bạn vàng’ Trung Quốc.

"Tôi từng mơ mộng sẽ biên tập bản tin đại khái vầy : Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã có chỉ thị Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh phát hành Công hàm gửi chính phủ Trung Quốc yêu cầu chấm dứt việc xâm phạm lãnh hải của Việt Nam ; đồng thời, Trung Quốc phải có trách nhiệm trong sử dụng chung tài nguyên nước của sông Mekong. 

Ông Nguyễn Phú Trọng cũng yêu cầu Ngoại trưởng Phạm Bình Minh có Bị vong lục (Memorandum) tuyên bố, khẳng định lại lập trường của Đảng và Nhà nước Việt Nam về vấn đề Biển Đông và sông Mekong gửi đến Tổng Bí thư Tập Cận Bình và Thủ tướng Quốc vụ viện Trung Quốc Lý Khắc Cường". Biên tập viên M.T bày tỏ. 

Thảo Vy

Nguồn : VNTB, 27/07/2019

*******************

Việt Nam phải mạnh mẽ đối với các nước thượng nguồn Mekong dù đó là nước nào !

Thanh Trúc, RFA, 26/07/2019

Dòng Mekong dài hơn 4.300 km, xuất phát từ cao nguyên Tây Tạng, chảy qua Trung Quốc, Myanmar, Lào, Thái Lad, Campuchia và Việt Nam.

Bé trai bắt cá trong một con kênh khô cằn ở quận Long Phú, tỉnh Sóc Trăng hôm 8/3/2016. AFP

Mới đây, các tổ chức dân sự ở Thái Lan cảnh báo 8 đập thủy điện trên lãnh thổ Trung Quốc giữ nước lại là nguyên nhân khiến mực nước sông Mekong xuống thấp kỷ lục. Các nhà hoạt động bảo vệ môi trường còn gởi kiến nghị lên Ủy hội sông Mekong (Mekong River Commission-MCR) của Thái Lan yêu cầu rà soát lại những dự án thủy điện sẽ được xây thêm trên dòng Mekong.

Ban Việt Ngữ có cuộc phỏng vấn với ông Brian Eyler, tác giả cuốn The Last Days of Mighty Mekong, tạm dịch "Những ngày cuối cùng của dòng Mekong hùng vĩ". Ông Brian Eyler là giám đốc chương trình Đông Nam Á thuộc Trung Tâm Stimson ở Washington DC. Tháng trước ông từng có mặt trong các cuộc họp của MRC Ủy hội sông Mekong ở Thái Lan, Lào và Việt Nam.

-------------------

Thanh Trúc : Thưa ông Brian Eyler, Mekong Freedom Network của Thái Lan mới đây cho biết 8 đập thủy điện của Trung Quốc giữ lại khoảng 40 tỷ mét khối nước khiến mực nước sông Mekong xuống đến mức kỷ lục trong vòng 100 năm qua. Thưa ông nghĩ sao về cảnh báo này ?

Brian Eyler : Tôi đọc thấy thông báo 8 con đập trên phần lãnh thổ Trung Quốc ở thượng nguồn Mekong gây hạn hạn nên phải nhanh chóng kiểm chứng một số dữ liệu. Đúng hiện đang xảy ra tình trạng hạn hán nặng nề tại khu vực Mekong. Đó là hậu quả của nhiều tác nhân gộp lại. Hoạt động đầu tiên của tôi với tư cách là người đang làm việc để cổ xúy cho những phương cách phát triển thông minh hơn cho khu vực Mekong có thể thay thế cách xây dựng những đập thủy điện như hiện tại thì trước hết tôi nhắc lại là có đến 11 con đập trên phần sông Mekong chảy qua Trung Quốc đã hoàn tất. Mọi người cần được cập nhật bản đồ của tất cả những đập đó cũng như thông tin liên quan. Tổng cộng tất cả những đập đó có thể giữ lại hơn 40 tỷ mét khối nước ; tuy nhiên do trong thời điểm hạn hán số lượng nước trữ lại đó có thể ít hơn. Dẫu thế, việc trữ nước ở các đập như vậy đều có thể góp phần làm ảnh hưởng đến hạ nguồn.

Nhưng có nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng hạn hán khốc liệt ở khu vực Mekong.

Thanh Trúc : Trong đánh giá mới đây ông thì có rất nhiều khả năng mực nước sông vào ngày 19/7/2019 là thấp nhất từ trước đến nay, ít nhất là trong một thế kỷ qua. Các đập thủy điện ở Trung Quốc đã xây dựng và vận hành từ nhiều năm, tại sao đến năm nay mực nước mới xuống thấp đến mức kỷ lục như thế, liệu có nhân tố ảnh hưởng nào khác không ?

Các con đập trên sông Mekong vào tháng 7/2019. Courtesy of Stimson

Brian Eyler : Tôi xin có một phân tích nhanh ; hãy xem những hình ảnh chụp từ vệ tinh đợt hạn hán được cho là tồi tệ nhất lịch sử hồi tháng Tư 2016 rồi so sánh với những dữ kiện trong tháng Bảy 2019 này tôi thấy mực nước sông Mekong tại khu Tam Giác Vàng xem ra còn thấp hơn cả mực nước thấp của vụ hạn hán lịch sử năm 2016.

Những tác nhân cộng hưởng gây nên tình trạng hạn hán như hiện nay được trình bày theo thứ tự tác động. Thứ nhất hiện tượng khí hậu El Nino ảnh hưởng đến khu vực xét về lượng mưa trong mùa khô chuyển sang mùa mưa. Điều quan trọng cần lưu ý là vào tháng Năm, tháng Sáu mỗi năm thì khu vực Mekong chuyển từ mùa khô hay rất khô sang mùa mưa cực nhiều. Tác nhân El Nino làm mùa khô kéo dài ra.

Biến đổi khí hậu cũng là tác nhân ảnh hưởng đến thời gian ngắn hay dài của mưa mùa. Đã có tiên đoán là tình trạng biến đổi khí hậu khiến mùa mưa ngày càng ngắn đi mỗi năm, sự ngắn đi này được thấy rõ trong năm nay và tác động của nó trong tương lai cần được nghiên cứu kỹ hơn. Về phần các đập thủy điện tích tụ nước trên thượng nguồn Mekong thì đập Xayabury ở mạn Bắc nước Lào đang vận hành thử nghiệm và đã giữ lại một lượng nước lớn cũng phần nào góp sức hạ thấp dòng nước. Tác nhân tiếp là những đập thủy điện lớn của Trung Quốc. Đập tác động nhiều đến hạ nguồn mà chúng ta xem xét đến là đập Cảnh Hồng. Việc xả nước của đập này tác động đến dòng chảy xuống hạ nguồn.

Sau hết, với hơn 60 đập thủy điện đã hoàn tất ở Lào trên các chi lưu của dòng Mekong. Ngoài ra còn hơn 60 đập khác nữa đang được xây dựng. Tất cả những tác động như thế cùng gộp lại tạo đợt hạn hán gây hại nhiều nhất cho những cộng đồng dân cư sống dọc Sông Mekong ở Lào, Thái Kampuchia và Việt Nam.

Thanh Trúc : Thế nhưng người ta vẫn tiếp tục cho rằng các đập thủy điện khổng lồ ở Trung Quốc là thủ phạm chính làm cạn dòng Mekong trong mùa nắng nóng. Theo ông các đập thủy điện của Trung Quốc vận hành tra sao, à mức độ ảnh hưởng của chúng như thế nào đối với các nước hạ du ?

Ông Brian Eyler, Giám đốc chương trình Đông Nam Á thuộc Trung Tâm Stimson ở Washington DC, và phóng viên Thanh Trúc tại studio của RFA hôm 24/7/2019. RFA

Brian Eyler : Hãy nói về những đập thủy điện của Trung Quốc trước khi đề cập đến các đập nói chung. Hệ thống thủy điện của Trung Quốc là những đập lớn, thâu tóm lượng nước khổng lồ của dòng Mekong. Hệ thống thủy điện Xayabury của Lào ở phía dưới cũng lớn không kém. Còn những đập trên các chi lưu thì nhỏ hơn.Tất cả những đập thủy điện này gây tác động đáng kể nếu không được vận hành phù hợp. Như vào mấy tuần qua, đập Cảnh Hồng không xả nước hay xả nước ít hơn nó thường thực hiện vào mùa mưa. Điều này có thể do nhu cầu nước của đập này được ưu tiên hơn nhu cầu của dưới hạ lưu. Nhà máy có thể thu lợi từ việc phát điện phục vụ các cộng đồng và thành phố quanh khu vực nơi đông đúc dân cư mà ước tính lên đến chừng 600 ngàn đến 800 ngàn và tăng rất nhanh. Tuy nhiên tôi không chắc mấy về con số dân này. Do đó thật không may vì nhu cầu của vùng đập này gây tác hại đến cho nơi khác. Điều này cũng tương tự như những đập thủy điện dưới hạ nguồn.

Trong thời điểm khô hạn thiếu nước này, các đập này phải duy trì chức năng phát điện, nếu không họ mất tiền. Do vậy mỗi đập thủy điện đều hành xử theo cách không xem xét đến nhu cầu của những đập ở dưới hạ nguồn dòng sông, có nghĩa là họ giữ nước lại.

Tác động tích hợp của tất cả : đập Cảnh Hồng giữ nước, đập Xayaburi thử nghiệm vận hành cũng giữ nước, cộng với hơn 60 đập ở Lào, một đập ở Campuchia, cũng như những con đập ở thượng nguồn trung phần Việt Nam, Thái Lan ; tất cả gộp lại gây tác động lớn đến dòng chảy hạ nguồn nước và thực sự làm trầm trọng thêm các vấn đề trong thời kỳ hạn hán..

Thanh Trúc : Thưa ông Brian Eyler, năm 2016 Việt Nam đã phải đối diện một trận hạ hán nghiêm trọng và lịch sử. Theo ông tình hình hạn hán Việt Nam năm 2019 này và những năm tới nữa sẽ như thế nào khi các đập lớn ở Trung Quốc và Lào vận hành ráo riết và còn nhiều chục con đập khác đã lên kế hoạch xây dựng ?

Brian Eyler : Tôi nghĩ cần nhiều nhiều nghiên cứu sâu hơn để có thể đoan chắc về những tác động tạo nên hiệu ứng đáng nói hiện nay là El Nino cộng với việc Xayaburi của Lào chạy thử nghiệm cộng thêm sự giữ nước lại của đập Cảnh Hồng phía Trung Quốc.

Đối với tác động mưa mùa, chúng ta biết tiểu vùng Mekong đang chuyển từ khí hậu mùa khô sang khí hậu mùa mưa lẽ ra phải bắt đầu từ cuối tháng Năm đầu tháng Sáu. Đáng tiếc và đáng quan ngại là mùa mưa tính đến lúc này vẫn chưa xảy ra. Còn nhớ cùng thời kỳ này năm ngoái Mekong không thiếu nước vì những cơn bảo nhiệt đới liên tục khiến Lào bị vỡ đập vì lượng nước tích tụ quá nhiều trong các hồ chưa. Ngoài ra còn những nguyên nhân khác dẩn đến vỡ đập, tuy nhiên vào năm ngoài lượng nước quá nhiều. Số liệu cho thấy như thế. Và phổ dữ liệu rất lớn từ năm này sang năm khác khiến khó có thể quyết định về tác động.

Ủy Hội Sông Mekong thì vẫn phải liên tục theo dõi và tiếp tục nghiên cứu về những tác động của các đập trên dòng chính Mekong và cả trên các chi lưu. Đáng nói là theo dự kiến khoảng 500 đập sẽ được xây lên trong tương lai. 500 con đập là điều khó có thể tưởng tượng trên dòng sông Mekong này. Không ai rõ tác động nào sẽ đến ; nhưng thật là đáng sơ.

Thanh Trúc : Ông nghĩ Việt Nam phải làm gì hầu giảm bớt tác động tai hại từ những đập thủy điện thượng nguồn ?

Brian Eyler : Phải chăng cơ hội để Việt Nam tự mình có thể làm gì xem ra không có mấy. Đồng bằng Sông Cửu Long là khu vực sản xuất nông nghiệp trọng yếu của Việt Nam. Cách để giảm thiểu tác động từ thượng nguồn là trữ nước trong mùa mưa cho mùa khô. Cứ nhìn những con đập đồ sộ của Trung Quốc, nhìn khoảng 300 con đập đã và đang sắp xây ở Lào trong tương lai.

Việt Nam cần làm việc với cả Lào, Campuchia, Trung Quốc trong hợp tác xúc tiến phương cách thay thế có thể chuyển đổi tương lai sản xuất thủy điện sang các nguồn điện khác ; cũng như bàn bạc với các quốc gia thượng nguồn về những vấn đề như đòi hỏi các quốc gia thượng nguồn đừng tích nước mà phải xả nước xuống hạ nguồn trong thời gian khô hạn để lưu lượng dòng chảy được tự nhiên như bình thường. Đó là thông điệp duy nhất mà Việt Nam và những quốc gia hạ nguồn cần nói với nước thượng nguồn dù đó là nước nào.

Thanh Trúc : Xin cảm ơn ông Brian Eyler về cuộc phòng vấn này.

Thanh Trúc thực hiện

Nguồn : RFA, 26/07/2019

********************

Thủ tướng Thái Lan yêu cầu Trung Quốc, Lào, Myanmar xả nước chống hạn

RFA, 26/07/2019

Thủ tướng Thái Lan Prayut Chan-o-cha đã yêu cầu các nước Trung Quốc, Lào, Myanmar xả nước vào sông Mekong để giúp chống khô hạn ở Thái Lan, tin từ Bangkok Post hôm 24/7 cho biết.

Mực nước sông Mekong ở huyện Muang (Thái Lan) trong tháng 7 - Bangkok Post

Theo Bangkok Post, nước tưới cho đất nông nghiệp ở Thái Lan hiện nay chỉ đủ 40%, do đó Bộ Ngoại giao và Văn phòng tài nguyên quốc gia Thái Lan đang tiếp tục đàm phán, hợp tác với các nước để có kể hoạch xả nước từ các hồ chứa của họ xuống khu vực hạ nguồn sông Mekong.

Giám đốc Sở Lúa Gạo của Thái Lan ông Prasong Prapaitrakul cũng cho biết lượng mưa khan hiếm có thể đe dọa đến ngành sản xuất gạo của Thái và ước có khoảng 16.000km2 ruộng lúa ở 20 tỉnh phía Bắc, Đông Bắc và miền Trung đang bị ảnh hưởng nặng nề.

Hiệp hội các nhà xuất khẩu lúa gạo Thái Lan cảnh báo nếu đến đầu tháng 8/2019 tình trạng khô hạn tiếp tục diễn ra, thiếu nước tưới cho nông nghiệp sẽ làm giảm sản xuất và tăng giá gạo trong nửa cuối năm nay.

Trước đó, hôm 22/7, tổ chức Mekong Freedom Network của Thái Lan công bố báo cáo cho biết 8 đập thủy điện được xây dựng ở Trung Quốc đã giữ lại tổng cộng hơn 40 tỷ m3 nước cho các mục đích phát điện, tưới tiêu.

Các nhà hoạt động môi trường ở Thái cho biết mực nước sông Mekong ở Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam đang xuống thấp kỷ lục vì lượng mưa năm nay giảm, đập Cảnh Hồng của Trung Quốc xả ít nước, đập Xayaburi của Lào đang chạy thử nghiệm.

*******************

Từ Mekong ra Biển Đông, bao giờ cho tới tháng Mười ?

Nhật Tuấn, Việt Tide, 27/07/2007

Tuần báo Việt Tide số tháng 4/2007 có bài Tạp Ghi về các vấn đề thời sự trong tháng của Hà Đa Sự, là một bút hiệu khác của nhà văn Nhật Tuấndùng cho các bài viết ở hải ngoại, khi ấy ông vẫn còn sống ở trong nước. Sau đây là trích đoạn phần có liên quan tới Sông Mekong và Biển Đông, trong mối tương quan lịch sử "môi hở răng lạnh" giữa Việt Nam và Trung Quốc.

Hình do nhà văn Nhật Tiến cung cấp cho Ngô Thế Vinh, chụp tháng 8/2015 hai tháng trước ngày Nhật Tuấn mất.

Cuốn Cửu Long cạn dòng Biển Đông dậy sóng của Ngô Thế Vinh và bộ phimMekong ký sự của đạo diễn Phạm Khắc cũng được nhắc tới trong bài viết… Nay nhân hai sự kiện : (1) Trận "hạn hán thế kỷ" đang diễn ra trong lưu vực Sông Mekong do chuỗi các con đập bậc thềm khổng lồ Vân Nam của Trung Quốc, và rồi (2) Bắc Kinh mới đây lại ngang nhiên đưa tàu Hải Dương 8 đến Bãi Tư Chính của Việt Nam đầu tháng 07/2019 để thăm dò dầu khí, cùng đi với hai chiến hạm có cả trực thăng và pháo để hộ tống ; Trung Quốc một lần nữa đã lại trắng trợn vi phạm vùng lãnh hải trên thềm lục địa thuộc chủ quyền của Việt Nam.

Chúng tôi cho đăng lại bài viết của nhà văn Nhật Tuấn tuy cách đây cũng đã 12 năm nhưng vẫn còn nguyên vẹn tính thời sự, như một "ôn cố tri tân" để thấy rằng chính sách bành trướng của Bắc Kinh xâm lấn Việt Nam trước sau vẫn không hề thay đổi. Bài viết với tiêu đề và lời dẫn do nhà văn Ngô Thế Vinh gửi.

***

Ngày 11/4/2007, tường thuật chuyến thăm Trung Quốc của phái đoàn Quốc hội Việt Nam, báo chí trong nước vui mừng chạy tít lớn : "Chưa bao giờ quan hệ hợp tác hữu nghị Việt - Trung tốt như hiện nay".

Nào là góp phần tích cực, thúc đẩy quan hệ giữa hai nước lên một tầm cao mới... tiếp tục vun đắp cho tình hữu nghị truyền thống giữa hai nước theo phương châm 16 chữ "láng giềng hữu nghị, hợp tác toàn diện, ổn định lâu dài, hướng tới tương lai" và 4 tốt "láng giềng tốt, bạn bè tốt, đồng chí tốt, đối tác tốt".

Ngoài mặt hân hoan vậy, nhưng mỉa mai thay, đúng vào ngày này, Trung Quốc phản đối Việt Nam phân lô, gọi thầu và hợp tác với Tập đoàn dầu khí BP của Anh xây dựng đường ống khí đốt ở Trường Sa, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Tần Cương cảnh cáo "Việt Nam áp dụng hàng loạt hành động mới trên quần đảo Nam Sa đã đi ngược với nhận thức chung quan trọng về các vấn đề trên biển mà hai bên đã đạt được và đây là hành động xâm phạm chủ quyền lãnh thổ cũng như chủ quyền và quyền cai quản của Trung Quốc. Trung Quốc bày tỏ hết sức quan tâm việc này và đã giao thiệp nghiêm khắc với Việt Nam".

Hòn đá ném đi, hòn chì ném lại, lập tức người phát ngôn Bộ ngoại giao Việt Nam đáp lời : "Việt Nam có đầy đủ bằng chứng lịch sử và cơ sở pháp lý để khẳng định chủ quyền không thể tranh cãi của mình đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Mọi hoạt động của Việt Nam tiến hành trên các quần đảo và vùng biển của Việt Nam, kể cả việc phân lô, thăm dò và khai thác dầu khí là hoàn toàn bình thường, phù hợp với luật pháp Việt Nam, luật pháp và thực tiễn quốc tế, đặc biệt là công ước của Liên Hiệp Quốc về Luật biển năm 1982 và tinh thần Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở biển Đông năm 2002".

Phải thừa nhận từ sau Hội nghị APEC tại Hà Nội, được Hoa Kỳ chuyển hướng chiến lược trong quan hệ ngoại giao, "tiểu bá" Việt Nam bắt đầu lộ máu "anh hùng", dám xấc xược với "thiên triều". Chỉ hơn một tháng sau chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Bush, tạp chí Quân Sự Hoàn Cầu của Trung Quốc ra số tháng 12/2006 cho biết từ ngày 1/11/2005 Trung Quốc đã tiến hành xây dựng bia chủ quyền tại một số điểm cơ sở trên quần đảo Hoàng Sa, lập tức ngày 28/12/2006, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam tuyên bố : "Việt Nam một lần nữa khẳng định hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa là thuộc chủ quyền của Việt Nam. Việt Nam có đầy đủ những bằng chứng lịch sử và cơ sở pháp lý để chứng minh chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo này... Việc Trung Quốc dựng bia chủ quyền tại một số điểm cơ sở trên quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam là vi phạm chủ quyền của Việt Nam, do vậy hoàn toàn không có giá trị...".

Nếu mới chỉ một năm trước đây, cho dù tàu Trung Quốc ngang ngược bắn giết ngư dân Thanh Hóa trong vịnh Bắc Bộ, các nhà lãnh đạo Việt Nam vẫn ngậm bồ hòn làm ngọt, vẫn phải vào đại sứ quán Trung Quốc ở Hà Nội nâng ly mừng quốc khánh của bọn sát nhân thì nay họ đã "mạnh miệng" lên nhiều.

Ngay từ năm 2000, nhà văn Ngô Thế Vinh trong cuốn "Cửu Long cạn dòng, Biển Đông dậy sóng" đã cảnh báo nguy cơ có tính thảm họa đối với Đồng Bằng Sông Cửu Long khi Trung Quốc xây dựng hàng loạt đập chắn trên thượng nguồn và khu kinh tế Hoa Nam xả chất thải kỹ nghệ biến Mekong thành dòng sông chết.

Năm 2004, cuốn sách này đã được trao vào tay ông Phạm Khắc, nguyên Giám đốc Đài truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh khi ông bắt tay làm bộ phim truyền hình nhiều tập "Mekong ký sự". Tiếc thay những cảnh báo của ông Ngô Thế Vinh không hề được ông Phạm Khắc nhắc tới trong bộ phim kể cuộc hành trình đi từ thượng nguồn sông Mekong tới 9 dòng Cửu Long đổ ra biển của ông, bởi lòng e sợ cố hữu đối với nhà cầm quyền Trung Quốc.

Thế nhưng sự thể đã khác khi vào ngày 24/4 mới rồi VietnamNet và báo Bình Dương của Nhà nước dám đăng toàn văn bài viết của ông Richard P. Cronin, Giám đốc Chương trình Kinh tế Chính trị Châu Á chỉ mặt đích danh Trung Quốc đang tàn phá hạ lưu sông Mekong :

"Trung Quốc đang xây dựng một loạt 8 đập thủy điện ở thượng nguồn của Mekong, chảy qua những hẻm núi cao ở tỉnh Vân Nam. Dự án này là mối đe dọa lớn nhất đối với Mekong và an ninh của hơn 60 triệu người sống dưới hạ nguồn, với họ, nước Mekong có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với sự sống còn. Sự khai thác ồ ạt tiềm năng thủy điện khổng lồ của Mekong đã gây ra mối đe dọa lớn đối với chu kỳ lũ lụt và đa dạng sinh học cực kỳ phong phú của hệ thống sông này. Khi được hoàn thành trong một thập kỷ nữa, hệ thống các đập thủy điện này sẽ là mối đe dọa lớn nhất đối với vùng Hồ lớn và sông Tonle Sap dài 100 km của Campuchia cũng như Đồng Bằng Sông Cửu Long của Việt Nam..".

Bệnh "nhát sợ phương Bắc" của Việt Nam xem ra phần nào giảm bớt khi vào cuối tháng Tư, ông Thủ Tướng Việt Nam ký nghị định số 65 thành lập thị trấn Trường Sa trên cơ sở đảo Trường Sa lớn và các đảo, đá, bãi phụ cận, xã Song Tử Tây trên cơ sở đảo Song Tử Tây và các đảo, đá, bãi phụ cận và xã Sinh Tồn trên cơ sở đảo Sinh Tồn và các đảo, đá, bãi phụ cận.

Như thế, bất chấp sự hậm hực của Trung Quốc, huyện Trường Sa đã chính thức thành lập gồm 3 đơn vị hành chính trực thuộc là xã Song Tử Tây, xã Sinh Tồn và thị trấn Trường Sa. Các hoạt động của Việt Nam trên quần đảo đang tranh chấp này cũng được công khai hóa như ngày 20/4 báo chí Việt Nam loan tin Trạm tìm kiếm cứu nạn Trường Sa có cơ sở hậu cần đặt tại đảo Trường Sa Lớn, đã khai trương văn phòng đại diện thường trực tại Thành phố Nha Trang.

Liệu người ta có thể hy vọng với sự mở rộng hợp tác với hải quân Hoa Kỳ, với chiến lược phát triển biển, nhà nước Việt Nam sẽ ngăn bớt được sự hung hăng của các hạm tàu Trung Quốc ngạo mạn coi Biển Đông "như là ao nhà của chúng nó" như lời một bài hát thời chiến tranh với Mỹ ?

Nhà văn Nhật Tuấn

Hà Đa Sự

Việt Tide, 27/07/2007

Nhà văn Nhật Tuấn, tên thật Bùi Nhật Tuấn (em trai nhà văn Nhật Tiến), sinh nặm 1942 tại Hà Nội. Năm 1954 không di cư vào Nam, tốt nghiệp đại học khoa Văn, nguyên bộ đội Trinh Sát Công Binh. Nhà văn miền Bắc với nhiều tác phẩm xuất bản,

"Đi về nơi hoang dã" (1988) là một tiểu thuyết rất nổi tiếng của ông. Nhật Tuấn mất tháng 10 năm 2015 tại Sài Gòn.