 | Tổng quan: | 3638528 |
Việt Nam được cho có trữ lượng đất hiếm xếp thứ hai thứ giới, chỉ sau Trung Quốc. Tuy nhiên, sản lượng "vàng trắng" của Việt Nam vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, trước vị thế độc tôn của Trung Quốc.
Việt Nam hiện có trữ lượng đất hiếm cao thứ hai thế giới, chỉ xếp sau Trung Quốc, theo số liệu vào tháng 1/2024 do Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS) công bố
Không phải là đất, cũng không phải là hiếm, đất hiếm là tên gọi của một nhóm nguyên tố kim loại và được coi là "vàng trắng của thế kỷ 21", được sử dụng trong rất nhiều lĩnh vực bao gồm công nghệ năng lượng tái tạo, lọc dầu, điện tử và công nghiệp thủy tinh.
Tuy được gọi là hiếm nhưng đất hiếm lại tồn tại tương đối dồi dào trong vỏ Trái Đất, theo Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS).
Các thành phần tạo ra một chiếc điện thoại thông minh gồm cobalt, vàng, đồng, thép và đất hiếm được trưng bày tại một sự kiện của tập đoàn Samsung ở Pháp vào ngày 9/7/2024
Xếp thứ hai thế giới
Theo thống kê do Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (USGS) công bố vào tháng 1/2024, trữ lượng đất hiếm của Trung Quốc ước tính là 44 triệu tấn, nhiều nhất thế giới.
Trong khi Việt Nam là 22 triệu tấn đất hiếm riêng rẽ, xếp thứ hai thế giới, theo USGS.
Mặc dù có trữ lượng nhiều thứ hai thế giới, chỉ sau Trung Quốc, thế nhưng năm 2022, Việt Nam chỉ tách được 1.200 tấn đất hiếm, theo số liệu thống kê của USGS, thấp hơn so với ước tính trước đó của cơ quan này là 4.300 tấn.
Vào tháng 6/2024, Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường Đặng Quốc Khánh cho biết Việt Nam có tài nguyên đất hiếm của cả nước là khoảng 18 triệu tấn.
Tuy nhiên, sản lượng khai thác đất hiếm, còn được mệnh danh là "vitamine công nghệ cao" của Việt Nam, vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, trước dòng chảy chuyển đổi công nghệ số-công nghệ xanh mạnh mẽ trên toàn cầu, một phần xuất phát từ những mục tiêu trung hòa carbon, tức net zero, đầy tham vọng của nhiều nước.
Mỏ đất hiếm Đông Pao ở tỉnh Lai Châu là mỏ lớn nhất, chiếm hơn 50% trữ lượng đất hiếm của cả Việt Nam.
Báo Dân Trí vào tháng 10/2023 cho biết : "Mỏ có diện tích hơn 11km2, trữ lượng trên 5 triệu tấn ôxit và thân quặng chính là F3 và F7, một loại quặng quý hiếm rất cần trong chế tạo công nghệ điện tử. Trữ lượng được cấp phép là đất hiếm (TR2O3) khoảng 1,1 triệu tấn, Barit (BaSO4) khoảng 4,2 triệu tấn và Fluorit (CaF2) khoảng 6 triệu tấn".
Đông Pao (tỉnh Lai Châu) hiện là mỏ đất hiếm lớn nhất Việt Nam. Ảnh chụp một bảng chỉ dẫn vào mỏ đất hiếm Đông Pao.
Việt Nam có tài nguyên đất hiếm dồi dào, nhưng các thách thức lớn vẫn bao gồm công nghệ tuyển, chế biến, phân lập (chiết/tách) lẫn trình độ nhân lực.
Theo "quy hoạch thăm dò, khai thác, chế biến và sử dụng các loại khoáng sản thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050", Việt Nam dự kiến khai thác khoảng 2 triệu tấn quặng đất hiếm nguyên khai mỗi năm.
Để xây dựng một chuỗi cung ứng đất hiếm, cạnh tranh được với giá rẻ cùng vị thế gần như độc tôn Trung Quốc trên thị trường toàn cầu không phải là điều dễ dàng.
Quy trình tinh lọc đất hiếm rất phức tạp và Trung Quốc hiện kiểm soát nhiều công nghệ xử lý.
Một bài viết trên South China Morning Post (SCMP) ngày 15/5 cho rằng công nghệ xử lý đất hiếm của Việt Nam vẫn còn yếu.
Để sản xuất nam châm vĩnh cửu chất lượng cao, độ tinh khiết của đất hiếm phải lên đến 99,9%. Thế nhưng, hiện nay Việt Nam chỉ mới tinh lọc được 70% trong môi trường phòng thí nghiệm, thấp hơn tiêu chuẩn của ngành và tiêu chuẩn xuất khẩu là 95%, theo SCMP.
Lý do tự nhiên và xã hội
Tiến sĩ Robert Möckel từ Viện Công nghệ Helmholtz-Institute Freiberg for Resource Technology (HIF) của Đức ngày 18/8 nói với BBC News Tiếng Việt rằng, có hai lý do chính khiến Việt Nam dù có trữ lượng đất hiếm xếp thứ hai thế giới sau Trung Quốc nhưng sản lượng không tương xứng với tiềm năng.
"Theo quan điểm của tôi, có ít nhất hai lý do chính, bao gồm về mặt tự nhiên và xã hội. Trung Quốc không quan tâm về những người thợ đào mỏ và môi trường và không may thay là điều này lại dẫn đến giá thành sản xuất thấp".
Ông cho rằng Trung Quốc lại biết "khôn ngoan" khi tiến tới chuỗi sản xuất từ khai thác mỏ cho đến sản phẩm cuối cùng cùng nhận được trợ cấp, từ đó dẫn tới việc "độc quyền hóa tất cả các thành phần của chuỗi đất hiếm..".
Ông nhắc đến việc Trung Quốc có trữ lượng đất hiếm khổng lồ, chỉ tính mỏ Bayan Obo ở vùng Nội Mông đã chiếm khoảng 50% trữ lượng đất hiếm của quốc gia này.
"Việt Nam có một số lượng khá ấn tượng gồm những mỏ nhỏ hơn đã được phát hiện và những điểm có tiềm năng. Tôi rất tin rằng Việt Nam sẽ lưu tâm đến những vấn đề môi trường, góp phần đảm bảo quá trình khai thác và xử lý xanh hơn".
Nhận xét về các mỏ đất hiếm ở Việt Nam, Tiến sĩ Robert Möckel cho biết :
"Một số mỏ đất hiếm ở Việ Nam khá phức tạp xét về mặt khoáng vật học và kỹ thuật luyện kim. Theo tôi biết, quy trình xử lý tại mỏ Đông Pao không đạt chuẩn vì tính chất phức tạp của khoáng chất, yếu tố cần thời gian và tiền bạc để thực hiện. Uranium và thorium liên quan đến trữ lượng đất hiếm cũng đóng vai trò quan trọng, tạo thêm sự phức tạp trong quy trình xử lý".
Tiến sĩ Robert Möckel nói ông cho rằng Việt Nam sẽ khai thác đất hiếm theo cách thân thiện với môi trường hơn Trung Quốc và đây là lợi thế nếu muốn phá vỡ vị thế độc tôn của Bắc Kinh
Việt Nam đề ra mục tiêu sản xuất từ 20.000 đến 60.000 tấn đất hiếm mỗi năm trước cuối năm 2030.
Tiến sĩ Robert Möckel, người đã có một số nghiên cứu về đất hiếm của Việt Nam, cho rằng yếu tố quan trọng vẫn là những giải pháp công nghệ và linh hoạt để phục vụ hoạt động khai khoáng cũng như việc xử lý và luyện kim khoáng chất đất hiếm.
"Việt Nam có thể suy nghĩ đến lợi thế chiến lược, cân nhắc đến các biện pháp thân thiện với môi trường và xanh. Theo ý kiến của tôi, Việt Nam có cơ hội và các liên minh quốc tế có thể giúp đỡ Việt Nam về mặt chuyên môn về công nghệ, ví dụ như các chương trình giáo dục".
Giáo sư Dudley Kingsnorth từ Khoa mỏ Tây Úc, thuộc Đại học Curtin (Úc) trả lời Reuters hồi tháng 9/2023 rằng Việt Nam cần phải đi một chặng đường dài, bao gồm cải thiện các vấn đề môi trường để hiện thực hóa được các mục tiêu về đất hiếm.
Ông nhận định Việt Nam hoàn toàn "có đủ nguồn lực, chuyên môn về khai thác mỏ và xử lý để mang đến các lựa chọn thay thế cho Trung Quốc".
Trung Quốc hiện đang giữ vị thế gần như độc tôn trong khai thác.
Tuy nhiên, những cáo buộc vi phạm về an toàn lao động và gây ô nhiễm môi trường đã phủ bóng đen lên vị thế thống lĩnh của quốc gia này không những trong khai thác đất hiếm mà còn trong cạnh tranh "khoáng sản chiến lược".
Chiến lược địa chất, khoáng sản và công nghiệp khai khoáng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 của Việt Nam có nội dung :
"Thăm dò đáp ứng nhu cầu khai thác, sử dụng khoáng sản đến năm 2045 đối với các khoáng sản : than, urani, titan-zircon, đất hiếm, apatit, đồng, nikel, thiếc, bauxit, cát thủy tinh và một số khoáng sản khác ; cân đối giữa khai thác với dự trữ khoáng sản quốc gia đối với một số khoáng sản chiến lược, quan trọng, quy mô lớn (urani, đất hiếm, apatit, bauxit, titan, than, cát trắng, đá hoa trắng) làm cơ sở phát triển bền vững kinh tế-xã hội".
Hồi tháng 4, đội ngũ Global China Unit của BBC World Service đã phát hiện có ít nhất 62 dự án khai khoáng trên khắp thế giới mà các công ty Trung Quốc có cổ phần.
Các dự án này được tạo ra để chiết tách lithium hoặc một trong ba loại khoáng chất quan trọng trong công nghệ xanh gồm cobalt, nickel và mangan.
Tất cả đều được sử dụng để làm pin lithium-ion, được dùng trong xe điện và các tấm pin năng lượng mặt trời. Đây đều là những ưu tiên công nghiệp của Trung Quốc.
Quốc gia này từ lâu đã đi đầu trong việc tinh lọc lithium và cobalt.
Bắc Kinh đã chiếm thị phần 72% và 68% trong chuỗi cung ứng toàn cầu đối với tinh lọc 72% và 68% lithium và cobalt trong năm 2022, theo Viện nghiên cứu Chatham House.
Năng lực tinh lọc các khoáng chất quan trọng này đã giúp Trung Quốc sản xuất hơn 50% lượng xe điện được bán ra trên toàn cầu vào năm 2023, chiếm 60% năng lực sản xuất tua bin gió và kiểm soát ít nhất 80% mỗi giai đoạn trong chuỗi cung ứng tấm pin năng lượng mặt trời.
Tuy nhiên, BBC cũng phát hiện trong khi Trung Quốc gia tăng số lượng dự án thì các cáo buộc về vi phạm ngày càng gia tăng, liên quan đến hủy hoại môi trường sinh thái, cùng điều kiện lao động không an toàn tại những nơi các công ty này khai thác.
Việt Nam có thể tận dụng ưu thế trở thành một lựa chọn thay thế tiềm năng thay Trung Quốc trong cả đất hiếm và khai thác khoáng sản chiến lược nếu đảm bảo sản xuất xanh, thân thiện với môi trường, một yếu tố mà Tiến sĩ Robert Möckel luôn nhấn mạnh khi trả lời BBC News tiếng Việt.
Trong một đánh giá khác về phương án "đánh thức" tiềm năng đất hiếm Việt Nam, Tiến sĩ Nguyễn Thành Sơn, cựu Trưởng ban chiến lược Tập đoàn Than và Khoáng sản Việt Nam, trả lời tạp chí điện tử Người Đô Thị vào tháng 12/2023 như sau :
"Công nghệ khai thác đất hiếm thì đơn giản, Việt Nam có thể tự làm được. Nhưng công nghệ tuyển, chế biến, phân lập (chiết/tách) thì không hề đơn giản và trình độ nhân lực hiện tại ở Việt Nam gần như bằng 0".
Nguồn : BBC, 21/08/2024
Việt Nam có trữ lượng đất hiếm lớn, nằm sát nách Trung Quốc, là đối tượng trong mục tiêu địa - chính trị của Hoa Kỳ
Khai thác đất hiếm Việt Nam - Ảnh minh họa
1. Đất hiếm là gì ?
Là một hợp chất gồm 17 nguyên tố hóa học trong bảng tuần hoàn của Mendeleev. 17 nguyên tố trong đất hiếm gồm : xeri (Ce), dysprosi (Dy), erbi (Er), europi (Eu), gadolini (Gd), holmi (Ho), lanthan (La), luteti (Lu), neođim (Nd), praseođim (Pr), prometi (Pm), samari (Sm), scandi (Sc), terbi (Tb), tuli (Tm), ytterbi (Yb) và ytri.
Mặc dù mang tên là hiếm, các nguyên tố đất hiếm - ngoại trừ prometi có tính phóng xạ - là tương đối dồi dào trong lớp vỏ Trái Đất, với xeri là nguyên tố phổ biến thứ 25 với 68 phần triệu, nhiều hơn cả đồng. Tuy nhiên, do đặc tính địa hóa học của chúng, các nguyên tố đất hiếm thường phân tán và chưa được tìm thấy ở dạng tập trung trong các khoáng vật ; kết quả là các vỉa quặng đất hiếm có thể khai thác thu lợi kinh tế thì ít mà phá hủy môi trường thì nhiều.
2. Đất hiếm dùng để làm gì ?
Tinh chế từ đất hiếm dùng để :
- Chế tạo các nam châm vĩnh cửu cho các máy phát điện
- Dùng để đưa vào các chế phẩm phân bón vi lượng nhằm tăng năng suất và tăng kháng sâu bệnh cho cây trồng
- Dùng để chế tạo các nam châm trong các máy tuyển từ trong công nghệ tuyển khoáng
- Dùng để diệt mối mọt, các cây mục nhằm bảo tồn các di tích lịch sử
- Dùng chế tạo các đèn cathode trong các máy vô tuyến truyền hình
- Dùng làm xúc tác trong công nghệ lọc hóa dầu và xử lý môi trường
- Dùng làm vật liệu siêu dẫn
- Các ion đất hiếm cũng được sử dụng như các vật liệu phát quang trong các ứng dụng quang điện
- Ứng dụng trong công nghệ laser.
3. Các quốc gia nào đã tìm ra đất hiếm ?
Theo các số liệu thống kê của Cơ quan Khảo sát Địa chất Anh - BGS (British Geological Survey), tổng tài nguyên đất hiếm trên toàn thế giới là 150 triệu tấn. trong đó, Trung Quốc chiếm 57,72% ; Mỹ : 9,08% ; Australia : 3,76% ; Cộng đồng các quốc gia độc lập (CIS) 13,62% ; Ấn Độ : 0,84% ; Brazil : 0,05% ; Malaysia : 0,02% ; Các nước khác (bao gồm Indonesia, Kazakhstan, Cộng hòa dân chủ nhân dân Triều Tiên, Hàn Quốc, Kyrgyzstan, Mozambique và Việt Nam) : 14,91%.
Trong 10 năm qua, sản lượng đất hiếm trên toàn thế giới tăng ổn định, sản lượng đất hiếm năm 2008 đạt 124.000 tấn, trong đó, Trung Quốc chiếm 97%, Ấn Độ 2,2%, Brazil 0,5% và Malaysia 0,3%.
4. Mỹ - Trung và đất hiếm
Khẳng định đầu tiên là không có đất hiếm, thế giới không có chip. Trong hơn mười năm qua, Trung Quốc luôn nắm vai trò độc quyền trong sản xuất và xuất khẩu nguồn tài nguyên đất hiếm, cung cấp cho những khách hàng truyền thống như Mỹ, Nhật Bản và những đối tác tại Châu Âu.
Ban đầu khi chưa tìm ra công nghệ tinh chế đất hiếm, Trung Quốc khai thác và bán quặng thô. Giá quặng thô rẻ, không đem lại nhiều lợi nhuận như mong đợi trong khi tham vọng của Trung Quốc là giành phần rộng hơn, sâu hơn chiếc bánh công nghệ chíp bán dẫn với các cường quốc công nghệ thế giới. Sau khi tìm ra công nghệ tinh chế đất hiếm, Trung Quốc dừng bán quặng thô thay vào là bán sản phẩm tinh chế cho Mỹ và các quốc gia sản xuất chip bán dẫn. Từ bán quặng thô chuyển sang bán sản phẩm đã tinh chế giúp nguồn lợi đất hiếm của Trung Quốc tăng giá trị lên nhiều lần, trong khi được Mỹ và các quốc gia đối tác ủng hộ. Không quốc gia nào muốn kéo dài tình trạng chở về nước 1000 tấn quặng, chỉ thu về được 10 tấn tinh chế, số đất còn lại đổ ra môi trường.
Khi đã có nguồn tinh chế đất hiếm từ Trung Quốc với giá chấp nhận được, Mỹ đã đóng cửa các mỏ đất hiếm của Mỹ, như đã hạn chế sản lượng khai thác dầu khí ở Texas vì đã có nguồn cung từ các quốc gia Trung Đông.
Câu chuyện về đất hiếm dừng tại đây nếu Trung Quốc không dùng đất hiếm làm vũ khí để Mỹ và các quốc gia đồng minh của Mỹ thất bại trong cuộc chiến công nghệ bán dẫn giữa Trung Quốc và Mỹ.
Bây giờ ta trở lại nước Mỹ.
Sau ngày Trung Quốc hạn chế xuất sang Mỹ sản phẩm tinh chế từ đất hiếm và đe dọa sẽ ngừng hẳn, Mỹ có chương trình khai thác trở lại hai mỏ đất hiếm lớn nhất của Mỹ là Mountain Pass (bang California) và Pea Ridge (bang Missouri) nhằm ngừng phụ thuộc vào Trung Quốc.
5. Việt Nam và đất hiếm
Theo các tài liệu điều tra địa chất của Việt Nam thì Việt Nam có tiềm năng về đất hiếm, tổng tài nguyên dự báo đạt trên 10 triệu tấn và trữ lượng gần 1 triệu tấn. nhưng theo các tài liệu của Mỹ thì trữ lượng đất hiếm của Việt Nam chỉ đứng sau Trung Quốc. Kết quả khảo sát cho thấy, tại Việt Nam, đất hiếm có nhiều tại Bắc Nậm Xe, Nam Nậm Xe, Đông Pao (Lai Châu), Mường Hum (Lào Cai), Yên Phú (Yên Bái)
Dù là tài nguyên quý, nhưng trong đất hiếm chứa nhiều nguyên tố độc hại, có tính phóng xạ, nếu khai thác không đúng quy trình kỹ thuật sẽ gây ô nhiễm môi trường. Vì các nguy hại kể trên, Việt Nam cũng đã tiến hành khai thác đất hiếm 7 năm, nhưng sản lượng không đáng kể và không đạt được chỉ tiêu lợi nhuận song song với bảo vệ môi trường.
Đất hiếm và câu chuyện nhỏ trong chuyến thăm Việt Nam của Joe Biden
Theo nguồn tin nội bộ bị rò rỉ, nhân vật chủ động cho quan hệ ngoại giao "đất hiếm" Việt Nam và Hoa Kỳ là tổng bí thư Đảng cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng. Ngay năm ông Joe Biden đắc cử Tổng thống Mỹ, ông Nguyễn Phú Trọng đã "rỉ tai" đại sứ Việt Nam tại Hoa Kỳ Nguyễn Quốc Dũng, ngỏ lời với Tổng thống Joe Biden, đề nghị phía Mỹ đưa ra lời mời ông Nguyễn Phú Trọng sang thăm Mỹ với tư cách là nguyên thủ Việt Nam.
Dự đoán xác suất được chấp thuận cao, phía Việt Nam chuẩn bị lộ trình cho chuyến thăm tương lai của ông tổng bí thư. Sau khi 40 chuyên gia y tế đầu ngành của Việt Nam kiểm tra sức khỏe cho tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, đưa ra lời khuyên Tổng bí thư không đủ sức khỏe thực hiện chuyến bay dài Việt Nam–Hoa Kỳ, tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, qua đại sứ Nguyễn Quốc Dũng, xin lỗi Tổng thống Joe Biden và chính thức đưa lời mời Tổng thống Joe Biden đến thăm Việt Nam. Tổng thống Mỹ Joe Biden nhận lời gửi kèm theo yêu cầu nghị sự chuyến đi của Tổng thống Joe Biden đến Việt Nam là "Nâng cấp quan hệ Việt- Mỹ lên Đối tác chiến lược toàn diện". Phía Việt Nam đồng ý. Chuyến đi của Tổng thống Joe Biden được thực hiện như ta đã thấy.
Để buổi đón tiếp Tổng thống Mỹ Joe Biden có được sự giản dị như phong cách Mỹ, hai bên thống nhất không thực hiện thông lệ bắn 21 phát đại bác, không trải thảm đỏ từ chân cầu thang máy bay đến cửa ô tô của khách. Về phía Việt Nam, công tác chuẩn bị cho lễ nghi buổi đón tiếp Tổng thống Mỹ vô cùng kỹ lưỡng, phải mô tả là kỹ lưỡng đến chân tơ kẽ tóc ; từ việc theo dõi và chuẩn bị ứng phó với thời tiết xấu, cách cầm ô che mưa hoặc nắng cho Tổng thống Mỹ và Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng cũng được tập duyệt thành thạo, đúng phong cách ngoại giao. Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng phải 4 lần tập bước lên, bước xuống bậc tam cấp rải thảm đỏ (lấy kinh nghiệm Tổng thống Joe Biden 2 lần trượt chân trên cầu thang máy bay). Tổng bí thư phải học thuộc một bài thơ của một nhà thơ nổi tiếng Scotland và các câu bình về bài thơ, do một phụ tá văn học chuẩn bị, khiến Tổng thống Joe Biden khen nức nở ông Nguyễn Phú Trọng am hiểu sâu sắc thơ ca Scotland trong buổi phiếm luận.
Về hình thức, chuyến thăm của Tổng thống Mỹ và đón tiếp của phía Việt Nam không có chi tiết nào sơ suất.
(Nếu có điều kiện người kể chuyện sẽ kể chi tiết hơn)
Kết quả chuyến thăm như truyền thông hai nước đã tường thuật. Hai bên đặt bút ký văn kiện "Nâng cấp quan hệ lên đối tác chiến lược toàn diện" (tất nhiên có những nội dung không công khai).
Sau 2 ngày Tổng thống Joe Biden kết thúc chuyến thăm Việt Nam trở về Mỹ, Thủ tướng Việt Nam Phạm Minh Chính đã sang thăm Mỹ. Ông đến thung lũng Silicon, gặp gỡ các nhà công nghệ Mỹ, đến thăm một trường đại học danh tiếng của Mỹ tại thung lũng Silicon, nói chuyện với sinh viên công nghệ bán dẫn của trường và ký kết các hợp đồng về thương mại, khoa học công nghệ với các công ty Mỹ, trong đó có hợp đồng mua 60 máy bay Boeing, kèm theo thỏa thuận đào tạo phi công, nhân viên kỹ thuật bảo dưỡng, sửa chữa máy bay Boeing miễn phí cho Việt Nam từ phía Mỹ và đào tạo cho Việt Nam 15.000 kỹ sư chip bán dẫn miễn phí trong các trường đại học danh tiếng ở Mỹ, đồng thời ký kết lộ trình 10 năm Mỹ giúp Việt Nam khai thác và sản xuất tinh chất đất hiếm tại Việt Nam, kể cả việc chuyển giao công nghệ sàng lọc đất hiếm và chuyển giao công nghệ chế tạo chip...
6. Kết luận
Cả hai bên Mỹ-Việt ghi nhận chuyến đi Việt Nam của Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden và cuộc đón tiếp của phía Việt Nam thành công mỹ mãn. Các công ty chế tạo chip của Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Hà Lan và cả Đài Loan ủng hộ việc giúp Việt Nam chia sẻ chiếc bánh Bán dẫn của Tổng thống Joe Biden và cũng vạch ra lộ trình rút khỏi Trung Quốc, chuyển sang Việt Nam.
Nói về Trung Quốc. Tất nhiên Trung Quốc lắc đầu. Chính phủ Trung Quốc nói gì ? Truyền thông Trung Quốc nói gì ? Người "nghe lỏm" sẽ kể lại sau. Tiện đây cũng thuật lại một phát ngôn từ nhóm chuyên gia đứng giữa, rằng : Việt Nam không có nền tảng khoa học công nghệ đạt tầm, không có đóng góp gì vào lĩnh vực kỹ thuật, khoa học, công nghệ thế giới mà trong 10 năm sẽ có công nghệ sản xuất tinh chất đất hiếm, sẽ có công nghệ sản xuất chip, vượt qua các quốc gia lân bang như Ấn Độ, Mã Lai, Thái Lan, Indonesia và nhiều quốc gia giàu có trên thế giới ; chỉ vì Việt Nam có trữ lượng đất hiếm lớn, nằm sát nách Trung Quốc là đối tượng trong mục tiêu địa - chính trị của Hoa Kỳ.
Trường hợp "nằm chờ sung rụng thành công" trên địa cầu chỉ có một là giới lãnh đạo quốc gia Việt Nam và chỉ có một lần trên trái đất.
Chuyến công du Mỹ của thủ tướng Mông Cổ Luvsannamsrain Oyun-Erdene hôm 02/08/2023 là bước tiếp theo trong kế hoạch thắt chặt hợp tác song phương, đặc biệt là về các loại quặng quan trọng và đất hiếm cho quá trình chuyển đổi năng lượng. Mục tiêu chính của cả Ulan Bator và Washington là tìm cách "thoát Trung" : Mỹ cần đa dạng hóa nguồn cung, Mông Cổ tìm cách giảm thế độc quyền của các nhà đầu tư Trung Quốc.
Bộ trưởng quốc phòng Mỹ Lloyd J. Austin, (phải) tiếp phái đoàn của thủ tướng Mông Cổ Luvsannamsrain Oyun-Erdene, tại Lầu Năm Góc. Ảnh ngày 03/08/2023. AP - Kevin Wolf
Cùng muốn "thoát Trung"
"Từ nay đến 10 năm nữa, tình trạng khan hiếm một số khoáng sản quan trọng như lithium, graphite và đồng sẽ làm tăng giá và làm giảm tốc độ triển khai các loại năng lượng sạch". Nguy cơ này được ông Jose Fernandez, thứ trưởng ngoại giao Hoa Kỳ phụ trách Tăng trưởng kinh tế, Năng lượng và Môi trường, nhấn mạnh trong một sự kiện được Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế - CSIS tổ chức. Nguy cơ khủng hoảng trong tương lai buộc chính quyền của tổng thống Joe Biden đa dạng hóa nguồn cung, trong khi Trung Quốc, nhà cung cấp chính của thế giới, đã triển khai các biện pháp hạn chế để khống chế thị trường.
Thứ trưởng Jose Fernandez liên tục công du từ đầu năm 2023 để củng cố, mở rộng sáng kiến Đối tác An ninh Khoáng sản (MSP), hiện có 14 nước tham gia (chủ yếu là các nước phương Tây và một số nước Châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc). Ông đến Châu Phi, tìm kiếm hợp tác với Nam Phi, Cộng hòa dân chủ Congo, đàm phán với Mexico và Argentina về các loại quặng hiếm. Tháng 06/2023, ông đến đất nước được gọi là "Minegolia", nổi tiếng dồi dào trữ lượng đồng, vàng, than và đất hiếm.
Mông Cổ sản xuất khoảng 1,4% đồng và 1% molybdenum (khoáng chất cần cho pin mặt trời và điện gió) của thế giới. Nguồn tài nguyên của quốc gia Bắc Á này được cho là rất lớn, trong khi phần lớn lại chưa được khai thác. Hoạt động khai thác mỏ của Mông Cổ phụ thuộc chặt chẽ vào Trung Quốc, vừa là nhà nhập khẩu để gia công vừa là nhà trung chuyển.
Theo trang Scientificamerican ngày 31/07, một phần tư kinh tế đất nước phụ thuộc vào khai thác mỏ, xuất khẩu quặng mỏ chiếm gần 90% thu nhập. Sự lệ thuộc quá lớn và nguy hiểm này được ông Amar Aiya, nhà cựu ngoại giao hiện điều hành Mongolia Weekly, trang thông tin dành cho các nhà đầu tư, cảnh báo là chỉ cần Trung Quốc nói "ngừng mua than và đồng thì nền kinh tế Mông Cổ sẽ dừng lại".
Nằm kẹt giữa Nga và Trung Quốc, Mông Cổ không thể thoát khỏi sự ảnh hưởng và phụ thuộc vào hai nước lớn này. Nhưng đây cũng là điều thôi thúc chính quyền Ulan Bator "tìm cách duy trì quan hệ kinh tế với nhiều nước khác, ngoài Nga và Trung Quốc, để giữ cân bằng lợi ích chính trị và kinh tế của họ", theo ông Piper Campbell, nguyên đại sứ Mỹ tại Mông Cổ dưới thời tổng thống Obama. Ví dụ gần đây, chính quyền Ulan Bator đã ký với Pháp một thỏa thuận cung cấp khoáng sản, trong đó có uranium, nhân chuyến công du của tổng thống Macron vào tháng 05.
Lúc nào mới "thoát" được Trung Quốc ?
Hoa Kỳ đã hỗ trợ kỹ thuật cho Mông Cổ để lập bản đồ các nguồn tài nguyên, cải thiện tính minh bạch trong quá trình mời thầu. Bước tiếp theo, có thể là giúp triển khai một dự án, theo thứ trưởng Jose Fernandez. Nhưng việc này khó được triển khai một sớm một chiều và cũng đặt ra nhiều thách thức. Trước tiên là vấn đề vận chuyển vì mọi ngả đường ngoài biên giới của Mông Cổ đều dẫn đến Nga và Trung Quốc. Giới chuyên gia cho rằng trong tương lai, một số khoáng sản có thể sẽ được chuyển bằng máy bay đến Hàn Quốc, sau đó chuyển sang Mỹ hoặc các nước đồng minh.
Tuy nhiên, đối với các vật liệu có kích thước lớn thì cần phải được gia công thu nhỏ tại chỗ. Việc này sẽ cần đến đầu tư lớn để xây dựng nhà máy. Những dự án này sẽ phải tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chí về môi trường nếu không muốn bị người dân địa phương phản đối, trong khi khai thác mỏ luôn bị coi là hoạt động gây ô nhiễm môi trường cho các thảo nguyên Mông Cổ. Washington cũng phải thuyết phục nhiều nước rằng các công ty Mỹ không vắt kiệt đất đai và con người, rồi để lại những hệ quả đến môi trường.
Thứ trưởng Jose Fernandez cho rằng cả Hoa Kỳ và Mông Cổ có cơ hội hợp tác bền vững, lâu dài. Thực vậy, Mỹ "cần khẩn trương tìm ra các nguồn khoáng sản quan trọng và đất hiếm để đạt được các mục tiêu năng lượng sạch". Mông Cổ có thể dựa vào nhu cầu cấp bách này, không chỉ của Mỹ, mà toàn bộ 14 nước tham gia Đối tác An ninh Khoáng sản (MSP). Ngoài nguồn cung đất hiếm, Mông Cổ còn được chú ý vì "vị trí địa-chiến lược quan trọng nằm giữa Nga và Trung Quốc và cũng là một thành trì dân chủ trong một khu vực thế giới phần nào bị xáo trộn".
Thu Hằng
Nguồn : RFI, 04/08/2023
Ở vùng sa mạc phía Nam California, một mỏ lộ thiên rộng lớn đã trở thành chiến trường trong cuộc đấu tranh toàn cầu để giành ưu thế vượt trội về công nghiệp.
Mỏ đất hiếm Mountain Pass ở California là nhà sản xuất đất hiếm duy nhất đang hoạt động của Hoa Kỳ. (Ảnh do MP Tư liệu cung cấp)
Những chiếc xe tải khổng lồ màu vàng vận chuyển quặng từ mỏ đất hiếm Mountain Pass, mỏ đất hiếm từng có một thời gian đóng cửa. Sự hồi sinh đã diễn ra với cú hích là tinh thần yêu nước đang lên tại Mỹ.
Các bản can hình quốc kỳ Mỹ được trang trí trên đồng phục của công nhân khu mỏ. Những khối tinh thể quặng đất hiếm màu cam lưu niệm được tặng cho du khách có dòng chữ "Made in U.S.A" trên chứng nhận bảo hành. Một tuyên bố trên trang web của MP Materials, chủ sở hữu của mỏ, có nội dung : "Sứ mệnh của chúng tôi là khôi phục toàn bộ chuỗi cung ứng đất hiếm cho Hợp chủng quốc Hoa Kỳ".
Sự hồi sinh của khu mỏ đất hiếm này là sản phẩm của cả tham vọng chính trị và thương mại. Mountain Pass đang đem lại các tài nguyên thiết yếu cho các ngành công nghiệp chiến lược, từ thiết bị quân sự đến các thiết bị cung cấp năng lượng cho cuộc cách mạng công nghệ xanh.
Chính phủ Mỹ đã hỗ trợ để hồi sinh mỏ Mountain Pass, bao gồm cả tài trợ từ Bộ Quốc phòng. Đây là một phần trong kế hoạch của Washington nhằm xây dựng lại sự hiện diện của Mỹ trên thị trường kim loại đã bị Trung Quốc lấy mất ưu thế từ nhiều thập niên trước nhờ chi phí sản xuất thấp.
Kỷ nguyên mới ở Mountain Pass là sản phẩm của James Litinsky và Michael Rosenthal, những nhà tài chính ở độ tuổi ngoài 40. Giờ đây, họ đang thực hiện các thỏa thuận quốc tế để cung cấp cho các tập đoàn như Sumitomo Corp. của Nhật Bản, khi cuộc đua toàn cầu về khả năng tự cung cấp đất hiếm ngày càng gia tăng.
Ông Litinsky nói : "Hai nhà quản lý quỹ phòng hộ tiếp quản một khu mỏ thì làm sao có vấn đề được, phải không ? Nhưng tôi sẽ nói với bạn rằng ngay từ ngày đầu tiên, chúng tôi đã có một tầm nhìn dài hạn. … Điều này không bao giờ giống như, ‘Ồ, chúng tôi sẽ chỉ vận hành mỏ này trong vài tháng’. Chúng tôi chưa bao giờ có tâm lý đó. Ngay từ đầu, chúng tôi đã nghĩ đến mục tiêu xây dựng một công ty Mỹ vĩ đại".
Tuy nhiên, câu chuyện của MP Materials cũng nêu bật sự phức tạp của mối quan hệ Mỹ-Trung Quốc và sự phụ thuộc lẫn nhau vẫn tồn tại bất chấp căng thẳng chính trị gia tăng. Khách hàng chính – và cổ đông lớn thứ tư của MP – là Shenghe Resources Holding, một công ty khai thác và chế biến đất hiếm được nhà nước Trung Quốc hậu thuẫn và được niêm yết ở Thượng Hải.
Tất cả những điều này làm cho sự hồi sinh của mỏ MP ở Mojave trở thành một mô hình thu nhỏ của sự cạnh tranh kinh tế chủ đạo của thế giới – và của cuộc chiến lớn hơn để cứu lấy hành tinh.
Subash Chandra, nhà phân tích năng lượng tại ngân hàng đầu tư Benchmark Co có trụ sở tại New York, cho biết : "Đất hiếm và nhiều loại khoáng sản khác là nền tảng của quá trình chuyển đổi xanh mà chúng ta đang thấy ở Trung Quốc, Mỹ và mọi nơi. Và không có công ty nào ở Mỹ có thể so sánh với MP Materials".
Khoáng sản đất hiếm ngày càng trở thành động lực thúc đẩy nền kinh tế thế giới, được sử dụng trong các thiết bị từ điện thoại thông minh đến máy bay chiến đấu. Điều kỳ diệu của những kim loại sáng bóng nhưng dễ bị xỉn màu này là chúng có thể tạo ra nam châm mạnh hơn nhiều lần so với những loại nam châm truyền thống được tạo ra từ sắt. Nếu không có các nguyên tố đất hiếm như neodymium, praseodymium và lanthanum mà MP Materials đang tập trung khai thác, động cơ xe điện và ổ cứng máy tính sẽ không thể hoạt động.
Bất chấp tên gọi của chúng, hầu hết các loại đất hiếm đều tương đối phong phú – mặc dù chúng không phải lúc nào cũng dễ khai thác. Trữ lượng của chúng tồn tại trên khắp thế giới, từ Burundi đến Việt Nam. Một số quốc gia hùng mạnh, chẳng hạn như Ấn Độ, có tài nguyên đất hiếm lớn nhưng hầu như không khai thác vào năm ngoái.
Cho đến nay, Trung Quốc là nhà sản xuất đất hiếm lớn nhất thế giới nhờ nỗ lực phát triển ngành công nghiệp này trong nhiều thập niên. Năm 2022, Trung Quốc chiếm khoảng 70% sản lượng đất hiếm thế giới, theo Cục Khảo sát Địa chất Mỹ. Trung Quốc cũng có trữ lượng oxit đất hiếm (REO) lớn nhất thế giới, tổng cộng 44 triệu tấn, gấp đôi so với Việt Nam, Brazil hoặc Nga.
Câu chuyện về đất hiếm lặp lại câu chuyện về sản xuất chip, lĩnh vực mà Washington cũng đang nỗ lực khôi phục lại vị trí đã mất. Nhiệm vụ này thậm chí còn lớn hơn nếu xét đến việc Mỹ luôn duy trì năng lực đáng kể trong thiết kế chip tiên tiến. Ngược lại, số liệu của Chính phủ Mỹ cho thấy cho tới năm 2017 vẫn không có sản xuất nguyên liệu đất hiếm trên đất Mỹ.
Trong năm 2022, Mountain Pass chiếm toàn bộ 14% thị phần của Mỹ về sản lượng đất hiếm thế giới. Quy mô vẫn còn tương đối khiêm tốn : dự trữ đất hiếm của Mỹ chỉ tương đương khoảng hơn 5% của Trung Quốc. Siêu cường Châu Á này cũng vẫn chiếm ưu thế trong các khía cạnh khác của sản xuất đất hiếm.
Washington hy vọng rằng một sự thay đổi triệt để về chính sách sẽ thúc đẩy quá trình khôi phục sản xuất đất hiếm của Mỹ. Vào năm 2021, Tổng thống Joe Biden đã ra lệnh cho các cơ quan chính phủ đánh sự vững mạnh và an ninh của các chuỗi cung ứng quan trọng của quốc gia và chỉ ra những điểm yếu. Họ nhận thấy rằng "việc phụ thuộc vào Trung Quốc về sản xuất nguyên liệu thô và nam châm [đất hiếm]" là một lỗ hổng chiến lược quan trọng.
Biden đã cảnh báo người Mỹ vào năm ngoái về "điều gì sẽ xảy ra khi chúng ta trở nên phụ thuộc vào các quốc gia khác" đối với những nguyên liệu tối quan trọng như vậy.
Vai trò hàng đầu của mỏ Mountain Pass trong việc thúc đẩy đất hiếm của Mỹ là giai đoạn mới nhất của một lịch sử đầy sự kiện. Khu vực xung quanh mỏ trở thành điểm bùng nổ lần đầu tiên vào những năm 1860 khi "một đám người thăm dò tràn đến miền nam Nevada và đông nam California", theo một tài liệu chính thức của chính phủ. Họ đã tìm thấy đồng, chì, vàng, bạc và kẽm, trước khi việc sản xuất bị đình trệ sau Thế chiến I.
Nơi này đã được mở cửa hoạt động lần thứ hai sau Thế chiến II với việc phát hiện ra các oxit đất hiếm. Đặc biệt, sự hiện diện của europium là rất kịp thời : Khả năng phát ra ánh sáng đỏ của kim loại này khiến nó trở thành một thành phần quan trọng trong tivi màu. Khi thời đại truyền thông trực quan bùng nổ trong cuộc sống, việc khai thác khoáng sản ở Mountain Pass đã nuôi sống khu mỏ này.
Kết quả là mỏ Mountain Pass trở thành nguồn cung cấp đất hiếm hàng đầu thế giới. Đến năm 1974, mỏ này chiếm tới 78% sản lượng toàn cầu. Sau đó, vào giữa những năm 1980, Trung Quốc bắt đầu đẩy mạnh sản xuất. Bắc Kinh đã dẫn trước Mỹ vào giữa những năm 1990.
Sự suy giảm của Mountain Pass tăng nhanh khi một vụ tràn chất thải hóa học vào năm 2002 buộc mỏ này phải tạm thời đóng cửa. Sau đó, mỏ tạm dừng khai thác quặng vì sự cạnh tranh từ Trung Quốc khiến mỏ không có lãi. Mountain Pass đã khởi động lại toàn bộ hoạt động vào đầu những năm 2010 nhưng sớm phải hứng chịu một đòn chí mạng khác khi công ty mẹ, Molycorp, nộp đơn xin phá sản. Có vẻ như giấc mơ về đất hiếm của Mỹ đã kết thúc.
Tham gia nhóm giải cứu Mountain Pass là hai nhà đầu tư sinh ra ở Florida. Đó là Litinsky và Rosenthal. Khi họ ngồi trong các cuộc họp với các chủ nợ của Molycorp vào năm 2014, họ không nghĩ rằng đó là khởi đầu của một hành trình mà họ sẽ đổi bộ vest và cà vạt của mình để khoác lên một bộ đồ công trường gồm mũ bảo hiểm bụi bặm, áo bảo hộ phản quang và ủng bảo hộ. Litinsky, với vẻ ngoài quyết đoán, đang điều hành quỹ phòng hộ của riêng mình, JHL Capital Group. Rosenthal, cao ráo và nhã nhặn, đang phụ trách lĩnh vực ô tô toàn cầu và Trung Quốc tại công ty quản lý tài sản QVT Financial ở New York.
Bộ đôi này lớn lên cùng nhau ở Fort Lauderdale, đã giành chiến thắng trong cuộc chiến giành quyền kiểm soát hoạt động của Mountain Pass bằng cách trả 20,5 triệu USD. Họ tập hợp một hội đồng quản trị với chiến lược mạnh mẽ. Hội đồng bao gồm Maryanne Lavan, trưởng ban pháp chế của Lockheed Martin, tập đoàn công nghiệp quốc phòng Mỹ. Một thành viên khác là tướng không quân Mỹ đã nghỉ hưu Richard Myers, cựu Chủ tịch Hội đồng Tham mưu trưởng Liên quân. Ông Myers đã nói rằng việc thiếu nguồn cung cấp đất hiếm bền vững và đáng tin cậy ở Bắc Mỹ là "một thất bại lớn đối với an ninh kinh tế và quốc gia".
Litinsky, Giám đốc điều hành của MP, cho biết ông luôn "rất lạc quan về tương lai của đất hiếm, vì những lý do hiện rất rõ ràng".
Mountain Pass là một thế giới tách biệt với ánh đèn rực rỡ của Las Vegas, cách xa lộ I-15 khoảng một giờ về phía đông bắc. Các đường băng tải bỏ hoang và cabin gỉ sét được xây dựng bởi những người chủ trước đây là lời nhắc nhở về những khó khăn khi vận hành một mỏ đất hiếm ở Mỹ. Một chiếc máy ủi duy nhất đã làm việc ở hố duy nhất sâu khoảng 183 mét. Những đống đá vụn đỏ au nằm chờ xe tải hạng nặng đến gom đưa vào máy nghiền. Sau đó, chúng sẽ được gửi đến các cơ sở chế biến để biến chúng thành bột cô đặc và sau đó vận chuyển đến Trung Quốc để tiếp tục xử lý.
"Không có nơi nào khác để làm việc đó", Litinsky lưu ý. "Đó là nơi nó được tinh chế"
Litinsky và Rosenthal lần đầu thuê một nhóm quản lý cho Mountain Pass nhưng sau đó quyết định tự điều hành hoạt động. Litinsky cho biết các ưu đãi cổ phần cho nhân viên và hồ sơ an toàn cho phép hoạt động liên tục trong 3 năm đã giúp xoay chuyển tình thế của một mỏ từng không đem lại lợi nhuận kinh tế. Năm 2022, doanh thu của công ty đã tăng 59%, lên 527,5 triệu USD, trong khi thu nhập ròng tăng hơn gấp đôi, lên 289 triệu USD.
Tom Schneberger, Giám đốc điều hành của USA Rare Earth, một công ty khởi nghiệp sản xuất nam châm tiên tiến có trụ sở tại Oklahoma, cho biết : "Bản thân đất hiếm rất phổ biến – chúng không hiếm đến thế. Nhưng điều khó khăn là kết hợp công nghệ phù hợp, trích xuất và phân tách chúng, biến chúng thành những sản phẩm có thể bán được và sử dụng được – và thực hiện điều đó một cách hiệu quả".
Giai đoạn thứ hai trong chiến lược của MP Materials là xây dựng bộ máy để tách và tinh chế một số tinh quặng đất hiếm tại Mountain Pass. Công ty cho biết sẽ đưa công suất xử lý mới vào sản xuất trong quý 2/2023. Vào cuối tháng 6, hãng cho biết sẽ cung cấp thông tin cập nhật về tiến độ khi công bố kết quả quý 2 vào tháng 8/2023.
Dự án giai đoạn ba của MP là xây dựng một nhà máy sản xuất kim loại đất hiếm tinh chế và nam châm thành phẩm. Công ty đã động thổ dự án ở Texas vào năm ngoái và dự kiến bắt đầu sản xuất vào cuối năm nay.
Chiến lược của MP Materials cho thấy quy mô của nhiệm vụ cần thiết để Mỹ giành lại quyền kiểm soát ngành công nghiệp đất hiếm. Thậm chí, điều quan trọng hơn cả việc Trung Quốc chiếm phần lớn sản lượng thế giới là sự thống trị lớn hơn của nước này trong chuỗi cung ứng. Theo báo cáo của Bộ Năng lượng Mỹ công bố năm ngoái, Trung Quốc chiếm khoảng 89% công suất phân tách, 90% công suất tinh luyện và 92% sản lượng nam châm toàn cầu.
Quyền lực gần như bá chủ này đã trở thành một vũ khí mạnh mẽ trong kho vũ khí ngoại giao của Trung Quốc. Năm 2010, nước này tạm thời cắt giảm xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản sau khi căng thẳng gia tăng về quần đảo Senkaku (Trung Quốc gọi là Điếu Ngư) do Tokyo quản lý nhưng Bắc Kinh tuyên bố chủ quyền. Việc đình chỉ này đã báo động cho các công ty Nhật Bản và kích hoạt nỗ lực của chính phủ nhằm giảm phụ thuộc vào nguồn cung cấp kim loại của Trung Quốc.
Mối đe dọa về các hạn chế xuất khẩu đất hiếm lại xuất hiện vào đỉnh điểm của cuộc chiến thương mại Mỹ – Trung hồi năm 2019. Thời báo Hoàn cầu, một tờ báo của nhà nước Trung Quốc, đã gọi sự phụ thuộc của Mỹ vào khoáng sản là "con át chủ bài trong tay Trung Quốc". Báo này đánh giá rằng sự phụ thuộc có thể được sử dụng để gây áp lực với Mỹ khi đó.
Bắc Kinh gần đây đã tăng cường nỗ lực để duy trì vị trí thống trị của mình trước các động thái nhằm vực dậy ngành công nghiệp đất hiếm của Mỹ. Vào tháng 4/2023, các bộ thương mại và công nghệ của Trung Quốc đã đề xuất lệnh cấm xuất khẩu một số công nghệ sản xuất nam châm đất hiếm.
Trung Quốc ngày 03/07/2023 cũng đã công bố hạn chế xuất khẩu gali và gecmani, hai nguyên tố rất quan trọng để sản xuất chất bán dẫn và các thiết bị điện tử khác.
Trước động thái trên của Trung Quốc, Litinsky của MP Materials tuyên bố không quá lo lắng về khả năng Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm. Công ty của ông đã "cố tình tránh mua thiết bị và công nghệ lớn từ Trung Quốc cho cơ sở ở Texas của chúng tôi vì lý do rõ ràng này".
Mối quan hệ căng thẳng giữa Mỹ và Trung Quốc không phải là khó khăn duy nhất mà MP Materials phải đối mặt. Đầu tiên, các nhà phân tích cảnh báo, việc mở rộng quy mô các công đoạn khác nhau của quá trình xử lý đất hiếm và sản xuất nam châm sẽ là một thách thức kỹ thuật lớn.
Leslie Liang, cố vấn cấp cao của Wood Mackenzie, một công ty tư vấn tài nguyên thiên nhiên và năng lượng toàn cầu, cho biết : "Các kỹ thuật như khai thác phân đoạn đòi hỏi kinh nghiệm và thử nghiệm lâu năm. Bất kỳ quá trình nào khác như quá trình kim loại hóa không thể được thiết lập trong một sớm một chiều".
Cạnh tranh về giá với Trung Quốc là một bài toán hóc búa hơn nữa. Lương, máy móc và giấy phép ở Mỹ đều có xu hướng đắt hơn. Theo Liang, ngành công nghiệp đất hiếm của Trung Quốc cũng đã trở nên hiệu quả hơn trong những năm qua bằng cách tự động hóa các dây chuyền tinh luyện và cải thiện quản lý vận hành.
Pat Wilson, ủy viên của Bộ Phát triển Kinh tế tại bang Georgia của Mỹ, nơi đang cố gắng phát triển ngành công nghiệp đất hiếm của riêng mình, cho biết : "Vấn đề là khai thác và chế biến một mặt hàng kinh doanh có tỷ suất lợi nhuận rất thấp. Vì vậy, bạn phải thực hiện khoản chi phí trả trước khổng lồ và không thể hoàn vốn nhanh chóng".
Washington đang cố gắng làm nghiêng cán cân với Trung Quốc thông qua sự hỗ trợ tài chính. Năm 2020, MP Materials đã nhận được khoản tài trợ trị giá 9,6 triệu USD từ Bộ Quốc phòng để xây dựng các cơ sở phân tách các nguyên tố đất hiếm nhẹ tại Mountain Pass.
Sau đó, theo lệnh hành pháp năm 2021 của Chính quyền Biden, Bộ Quốc phòng vào năm 2022 đã trao cho MP Materials thêm 35 triệu USD, hỗ trợ nỗ lực của công ty trong việc xây dựng các cơ sở chế biến giai đoạn hai như máy sấy và rang quặng tại Mountain Pass. Lầu Năm Góc quan tâm vì các nguyên tố đất hiếm nặng rất quan trọng đối với vũ khí và phương tiện như tên lửa và tàu ngầm.
Nhiều khả năng Chính phủ Mỹ sẽ tiếp tục hỗ trợ tài chính cho MP Materials. Dự luật về đất hiếm đang được Quốc hội thảo luận và nhận được sự ủng hộ của lưỡng đảng. Luật sẽ tạo ra khoản tín dụng thuế sản xuất từ 20 USD/kg trở lên đối với nam châm đất hiếm sản xuất tại Mỹ.
MP Materials khẳng định không có xung đột giữa mục tiêu chính sách chiến lược của chính phủ Mỹ với mục tiêu thương mại của công ty. Công ty khẳng định sẽ có lãi ngay cả khi không có sự giúp đỡ của Washington.
Litinsky nói : "Đây là một công ty đại chúng do cổ đông điều hành. Đây không phải là giải pháp của chính phủ. Ngay từ đầu, chúng tôi đã nói với các nhà đầu tư rằng chúng tôi thực sự coi mình là những nhà tư bản ưu tiên đất nước hoặc những nhà tư bản yêu nước".
Tuy nhiên, các quan chức của công ty vẫn phải thừa nhận rằng sự hỗ trợ của Washington rất hữu ích – và không chỉ về mặt tài chính. Sự quan tâm của Lầu Năm Góc đã giúp MP Materials xây dựng cơ sở giai đoạn hai trong 18 tháng trong thời kỳ thiếu hụt lao động do đại dịch dẫn tới sự chậm trễ hoạt động xây dựng trên toàn quốc.
Matt Sloustcher, phó chủ tịch cấp cao về truyền thông và chính sách của MP Materials, cho biết : "Lợi ích của việc có một dự án do Bộ Quốc phòng tài trợ là chúng giúp ích cho chuỗi cung ứng". Ông xác nhận địa điểm Mountain Pass thường xuyên được các quan chức chính phủ đến thăm và "một trong những câu hỏi được đặt ra nhiều nhất của họ là : Họ có thể giúp đỡ bằng cách nào ?".
Cuộc tranh giành quyền lực đất hiếm không chỉ là vấn đề giữa Mỹ với Trung Quốc. MP Materials đang tìm cách tăng cường mạng lưới cung ứng quốc tế, đặc biệt là trên khắp Thái Bình Dương. Vào tháng 2, công ty đã công bố quan hệ đối tác với Sumitomo Corp., Tập đoàn thương mại Nhật Bản mà Berkshire Hathaway của Warren Buffett đã tăng cổ phần của mình lên mức tối đa 9,9%. Theo thỏa thuận với MP, Sumitomo sẽ trở thành nhà phân phối độc quyền của MP tại quốc gia này trong bối cảnh Tokyo tìm cách giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc.
Một phát ngôn viên của Sumitomo nói : "Khi tìm kiếm đối tác kinh doanh, chúng tôi đã đánh giá các công ty dựa trên các tiêu chí bao gồm quy mô hoạt động. MP Materials đứng đầu danh sách ứng cử viên".
Sumitomo hiện đang dựa vào các nhà máy luyện kim của Trung Quốc để chiết xuất các nguyên tố đất hiếm. Theo thỏa thuận mới, MP Materials sẽ xử lý không chỉ việc khai thác mà còn cả quá trình nấu chảy quặng và tách các nguyên tố khác nhau khỏi quặng. Kim loại tinh chế sẽ được bán cho các nhà sản xuất nam châm Nhật Bản. Thỏa thuận này sẽ cung cấp cho Nhật Bản khoảng 30% lượng neodymium và praseodymium mà nước này cần. Sumitomo hiện đang xem xét liệu có nên hợp tác với MP Materials trong dự án giai đoạn ba để sản xuất nam châm và kim loại đất hiếm thành phẩm hay không.
Thỏa thuận với Sumitomo cho thấy các giới hạn cũng như khả năng của chiến lược của Mỹ nhằm xây dựng mạng lưới đất hiếm của riêng mình. Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, trích dẫn dữ liệu Hải quan Trung Quốc cho biết năm 2019, Nhật Bản đã mua 36% lượng đất hiếm xuất khẩu của Trung Quốc, trong khi Mỹ mua 33,4%. Sẽ rất khó, nếu không nói là không thể, để loại bỏ hoàn toàn Trung Quốc khỏi chuỗi cung ứng.
Thực tế này được phản ánh trong các mối quan hệ với Trung Quốc của MP Materials. Đối tác mua chính các sản phẩm tinh quặng đất hiếm chưa tinh chế của MP là Shenghe Resources, một công ty luyện và tách cung cấp cho các nhà máy tinh chế đất hiếm tại Trung Quốc. Shenghe và các chi nhánh cũng sở hữu gần 8% cổ phần của MP Materials.
Litinsky nói rằng không có mâu thuẫn nào giữa việc Shenghe nắm giữ cổ phần của MP và mục tiêu kinh doanh của ông – hoặc mục tiêu của Chính phủ Mỹ. Ông nói : "Nếu bạn là một công ty giao dịch công khai, ở Mỹ, bất kỳ ai cũng có thể mua cổ phiếu của bạn, bất kỳ ai cũng có thể sở hữu cổ phiếu của bạn. Chúng tôi có một nhiệm vụ quan trọng. Nhưng bạn biết đấy, chúng tôi là một công ty có văn hóa điều hành, chủ sở hữu do cổ đông định hướng, nơi chúng tôi muốn kiếm tiền cho các nhà đầu tư".
Mỹ và các đồng minh của họ còn phải đối mặt với những trở ngại khác trong nỗ lực xây dựng chuỗi cung ứng đất hiếm của riêng mình. Một là tác động môi trường của ngành công nghiệp này, một điểm được nhấn mạnh bởi kinh nghiệm gần đây của công ty đất hiếm Lynas Rare Earth của Australia. Theo Wood Mackenzie, ngoài Trung Quốc, Lynas là nhà sản xuất quy mô lớn duy nhất các vật liệu đất hiếm tách rời, chiếm 11% thị phần toàn cầu.
Lynas đang khẩn trương xây dựng một nhà máy tại thị trấn khai thác vàng Kalgoorlie ở Tây Australia để tiến hành phân tách. Công ty đang chạy đua để hoàn thành dự án, được công bố lần đầu vào năm 2019. Nhu cầu trở nên cấp bách do Chính phủ Malaysia ra phán quyết vào tháng 2/2023 rằng công ty cần dừng các hoạt động chính tại cơ sở của mình ở Malaysia. Kuala Lumpur viện dẫn những lo ngại về mức độ phóng xạ trong hoạt động khai thác và chế biến của Lynas mặc dù công ty nói rằng các đánh giá khoa học độc lập đã nhận thấy hoạt động của họ ở đó có "rủi ro thấp và tuân thủ các quy định".
Lynas khẳng định nhà máy Kalgoorlie luôn nhằm mục đích "bổ sung chứ không thay thế" các hoạt động tại Malaysia, vốn đã xuất khẩu sang các nước bao gồm Nhật Bản và Mỹ. Tuy nhiên, Lynas thừa nhận chi phí vận hành tại Australia sẽ cao hơn nhiều. Vào ngày 19/6, họ cho biết tình trạng thiếu lao động đang cản trở nỗ lực hoàn thành cơ sở ở Tây Australia.
Bất chấp sự gián đoạn, Lynas cho biết nhà máy mới sẽ mở ra những cơ hội mới để phục vụ các quốc gia đang tìm kiếm sự an toàn cho chuỗi cung ứng. Vào tháng 5, chính phủ Mỹ và Australia tuyên bố sẽ hợp tác để quản lý tài nguyên đất hiếm và các khoáng chất quan trọng khác. Nhóm Bộ Tứ (một nhóm gồm hai quốc gia trên cộng với Ấn Độ và Nhật Bản) – đã thảo luận về sự hợp tác tương tự.
Amanda Lacaze, Giám đốc điều hành của Lynas cho biết : "Nếu chúng ta gạt các vấn đề địa chính trị sang một bên, thì ngay cả đại dịch cũng đã chứng minh rằng nguồn cung từ một nơi duy nhất có thể là rủi ro ở bất kỳ khu vực nào. Một chuỗi cung ứng duy nhất cho đất hiếm là vấn đề, đặc biệt là trong một chuỗi cung ứng nơi nguyên liệu này đóng vai trò rất quan trọng để thành công".
Những bất ổn cơ bản về thương mại và chính trị khác đã phủ bóng lên ngành công nghiệp đất hiếm – và những bất ổn này đã thể hiện trong sự biến động giá cả của kim loại. Những tiến bộ công nghệ làm tăng thêm tính khó đoán định của cung và cầu. Vào tháng 3, Tesla cho biết họ sẽ loại bỏ đất hiếm khỏi các loại xe điện thế hệ tiếp theo của mình. Apple đặt mục tiêu sử dụng các nguyên tố đất hiếm tái chế hoàn toàn vào năm 2025.
Quay lại Mountain Pass, ngay cả ban quản lý vốn đã giúp khôi phục hoạt động của mỏ cũng không cho rằng Mỹ sẽ sớm lấy lại quyền bá chủ về đất hiếm. Cùng với những nỗ lực đưa chuỗi cung ứng chip trở lại Mỹ, Washington và các đồng minh của họ phải đối mặt với một nhiệm vụ khó khăn lâu dài để khôi phục lại thế mạnh chiến lược đã mất.
Litinsky thừa nhận : "Hãy thừa nhận thực tế rằng Trung Quốc thống trị chuỗi cung ứng đất hiếm và họ sẽ tiếp tục thống trị nó trong nhiều, nhiều năm nữa".
Yifan Yu
Nguyên tác : "The US-China rare earths battle", Nikkei Asia, 05/07/2023
Gia Linh biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 11/07/2023
Tại hội nghị thượng đỉnh các nước G7 tại Hiroshima, Nhật Bản, từ 19 đến 21 tháng 5, 2023, bà Ursula von der Leyen, Chủ tịch Ủy ban Châu Âu (EC) , đã nhấn mạnh cần phải hợp tác với những đối tác và các quốc gia có tầm nhìn chung để "giảm thiểu sự phụ thuộc của chúng ta vào Trung Quốc" ở một số lĩnh vực then chốt, trong đó có đất hiếm. Hôm 18/5/2023, Bộ Tài nguyên của Australia, một nước không thuộc G7 nhưng là khách mời tham dự G7 tương tự như Việt Nam, đã ra thông báo chính sách tài trợ cho ngành khai thác mỏ, trong đó có chiến lược khai thác đất hiếm, nhằm giảm thiểu các rủi ro về chủ quyền và tăng cường năng lực cho chuỗi cung ứng của các lĩnh vực sản xuất.
Một khoáng vật có chứa đất hiếm trong một phòng thí nghiệm ở Đại học Tokyo, Nhật Bản. Reuters
Trong thời đại của nền kinh tế công nghệ, các nguyên tố đất hiếm có mặt khắp mọi sản phẩm công nghiệp như xe hơi, điện thoại di động, vệ tinh, động cơ, tên lửa dẫn đường bằng tia laser… Một báo cáo của RAND Corporation cho biết trong động cơ và các thiết bị điện tử của mỗi chiếc máy bay chiến đấu F-35 Lightning II thế hệ mới nhất của Hoa Kỳ có khoảng 450 kg nguyên tố đất hiếm.
Trung Quốc hiện là nước chiếm khoảng 90% thị phần thế giới về nguồn cung đất hiếm. Tờ báo Nhật Bản Yomiuri Shimbum gần đây đưa tin Trung Quốc đang xem xét sử dụng đất hiếm như một vũ khí để tấn công vào các đối thủ Hoa Kỳ, Châu Âu và Nhật Bản, viện dẫn lý do "an ninh quốc gia".
Vào đầu tháng 5, Reuters loan tin, Việt Nam trong năm 2022 tăng sản lượng đất hiếm lên 10 lần và trong năm nay hãng Australian Strategic Materials Ltd. sẽ mua 100 tấn đất hiếm của Việt Nam.
Hãng tin Reuters vào đầu tháng qua loan tin dẫn nguồn Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ ước tính trữ lượng đất hiếm của Việt Nam chừng 22 triệu tấn, chỉ đứng sau Trung Quốc và bằng phân nửa trữ lượng của nước láng giềng này thôi.
Theo truyền thông Chính phủ Hà Nội, Việt Nam có trữ lượng Wonfram rất lớn ở mỏ đa kim loại Núi Pháo, Thái Nguyên, và Masan, một công ty tư nhân lớn của Việt Nam, đã đầu tư mạnh vào đây.
Về trữ lượng và vùng phân bố của đất hiếm ở Việt Nam, một nhà nghiên cứu ở Hà Nội, phát biểu với điều kiện ẩn danh vì lý do an ninh, cho biết :
"Mỏ đa kim tại khu vực Núi Pháo, tỉnh Thái Nguyên, theo dữ liệu thăm dò thì có trữ lượng rất lớn – thuộc loại nhất thế giới. Vì thế, dự án Núi Pháo đã nhận được rất nhiều sự quan tâm và kỳ vọng. Ngoài ra, Lai Châu mới là địa phương có mỏ đất hiếm lớn nhất, theo một dự báo của Bộ Tài nguyên và môi trường lên tới khoảng 21 triệu tấn, nhưng hiện vẫn chưa thể khai thác trên quy mô công nghiệp do thiếu đầu tư".
Về triển vọng của ngành khai thác đất hiếm của Việt Nam cũng như tiềm năng Việt Nam có thể thế chân Trung Quốc trên thị trường thế giới khi Trung Quốc định xiết chặt hơn mặt hàng đất hiếm xuất khẩu sang Hoa Kỳ, Châu Âu và các đồng minh khác, nhà nghiên cứu ẩn danh cho rằng ông không quá lạc quan về việc đất hiếm có thể giúp Việt Nam nâng tầm vị thế. Lý do theo nhà nghiên cứu này, "đất hiếm" nhưng không thật sự hiếm, và "nhu cầu đất hiếm toàn cầu thực ra khá ổn định (chưa tới 100 ngàn tấn/năm), nên chỉ riêng trữ lượng của Việt Nam có thể đã đủ dùng cho cả trăm hay ngàn năm".
Bên cạnh đó, theo nhà nghiên cứu , về mặt quan hệ quốc tế và công nghiệp, Việt Nam khó có thể khai thác quân bài đất hiếm theo cách giống như Trung Quốc. Trung Quốc vốn có ngành công nghiệp sản xuất chế tạo rất phát triển, được coi là "công xưởng của thế giới". Nước này khai thác, xuất khẩu đất hiếm cho phương Tây rồi lại nhập khẩu chính những sản phẩm kỹ thuật cao sử dụng đất hiếm (chip, linh kiện,...) để phục vụ ngành sản xuất chế tạo trong nước. Vì vậy, ông chỉ ra là, nếu hai bên phong tỏa lẫn nhau, bên này phong tỏa công nghệ cao, bên kia phong tỏa đất hiếm, thì một khi ngành công nghệ Trung Quốc suy yếu vì lệnh cấm vận của Mỹ thì "quyền lực" của Trung Quốc do đất hiếm mang lại cũng sẽ khó lòng mà được như trước kia.
Đất hiếm rất khó khai thác (do phải xử lý, tinh lọc các thành phần nguyên tố trong hỗn hợp) và đặc biệt là sẽ gây hệ quả nghiêm trọng cho môi trường nếu không sử dụng công nghệ tốt. Đó là lý do khiến Mỹ, Nhật Bản và phương Tây không tìm cách phát triển hoạt động khai thác đất hiếm ở quốc nội mà sẽ tìm kiếm nguồn cung cấp từ bên ngoài (Trung Quốc, Việt Nam, Brazil, Úc, Nam Phi...) theo nhà nghiên cứu :
"Nếu thật sự mong muốn có một ngành công nghiệp đất hiếm bền vững thì Việt Nam không thể xem sản phẩm này giống như than, cát, ... để chỉ khai thác và xuất thô ; khi ấy cái giá phải trả thậm chí sẽ còn vượt xa lợi ích. Tuy nhiên, bản thân Việt Nam cũng không có đủ năng lực (vốn, công nghệ) để tự phát triển một ngành công nghiệp đất hiếm hiện đại, đứng ở vị trí cao hơn trong chuỗi giá trị. Muốn làm được điều đó, Việt Nam bắt buộc phải tìm cách học hỏi công nghệ, hợp tác và chia sẻ lợi ích với Mỹ, Nhật cùng hệ thống đồng minh.
Tất nhiên, Việt Nam cũng đang có một cơ hội tốt và sẽ được hưởng lợi trước xu hướng Trung Quốc trong lĩnh vực sản xuất chế tạo".
Dự án mỏ đa kim loại Núi Pháo của Masan được Nhà nước Việt Nam ưu ái cho phát triển thì mới đây đã phát hiện sai phạm, năm ngoái bị Thanh tra Chính phủ ra lệnh thu hồi 58,2 ha đất do khai thác ngoài quy hoạch được cấp phép.
Kiểu sai phạm nói trên không có gì "mới" ở Việt Nam. Trả lời câu hỏi của RFA về khả năng Việt Nam có thể thành công với nguồn tài nguyên đất hiếm dồi dào của mình hay không, nhà nghiên cứu nhận xét :
"Đây quả là một câu hỏi rất khó trả lời, bên cạnh tính nhạy cảm của nó. Tôi chợt nhớ tới những phân tích của Giáo sư Ricardo Hausmann tại Đại học Harvard, cũng là cựu Bộ trưởng Kế hoạch của Venezuela thời trước Hugo Chavez, trong bài viết năm 2022 trên Project Syndicate, tạm dịch "Phát triển, khử carbon và những chủ đất ngu xuẩn", thì không phải sự giàu có của tài nguyên thiên nhiên, mà chính sách khôn ngoan mới là thứ quyết định sự phát triển của các ngành công nghiệp, bao gồm cả khai khoáng. Chẳng hạn, mặc dù Chile có trữ lượng lithium lớn gấp 2,5 lần Úc, nhưng lại bị Úc vượt mặt về cả sản lượng lẫn trình độ công nghệ khai thác, xử lý lithium ; hay Venezuela dù sở hữu trữ lượng dầu mỏ lớn nhất nhì thế giới nhưng lại đang loay hoay trong khủng hoảng kinh tế và thậm chí còn thiếu cả xăng dầu.
Theo lối tư duy như của Giáo sư Hausmann thì Việt Nam đương đại, với một cơ chế và bộ máy như vậy, thực sự không phải là một người chủ đất khôn ngoan và vì thế sẽ khó lòng đạt được những mục tiêu tham vọng do chính các lãnh đạo tuyên bố".
Nhà nghiên cứu độc lập về đất hiếm ở Hà Nội cho biết Trung Quốc có trữ lượng đất hiếm vào khoảng 44 triệu tấn, phần lớn tập trung tại khu vực Nội Mông, đứng nhất thế giới. Từ nhiều năm nay, nước này đã đẩy mạnh thăm dò, khai thác, xử lý và xuất khẩu đất hiếm, vừa để phục vụ nhu cầu phát triển của các ngành công nghiệp quốc nội, vừa để tự tạo cho mình một con bài chiến lược khi có thời điểm kiểm soát tới gần 90% nguồn cung đất hiếm toàn cầu. Theo ông, đó có lẽ vì thế mà Trung Quốc định sử dụng đất hiếm để làm vũ khí phản công Mỹ trong cuộc cạnh tranh kinh tế công nghệ đang diễn ra ngày càng khốc liệt.
Đối với câu hỏi rằng các động thái của nhóm G7 và Trung Quốc vừa qua có thể là dấu hiệu cho thấy đất hiếm sẽ thành một trong những tâm điểm của cuộc cạnh tranh Mỹ-Trung sắp tới hay không, nhà nghiên cứu ẩn danh cho rằng vì đất hiếm thực ra không hiếm, nên khả năng nó trở thành tâm điểm của cuộc cạnh tranh giữa hai khối Mỹ Trung là không cao. Ông nói :
"Chắc chắn việc Trung Quốc sử dụng còn bài đất hiếm để phản công trả đũa Mỹ, thông qua việc kiểm soát nguồn cung và hạn chế xuất khẩu, sẽ ít nhiều ảnh hưởng tới cuộc cạnh tranh giữa hai siêu cường này. Tuy nhiên, còn quá sớm để nói liệu đất hiếm có trở thành tâm điểm của cuộc chiến này giống như chip bán dẫn hay không. Bởi như đã trao đổi ở trên, "đất hiếm" thực sự không hề hiếm, chỉ là nó tương đối khó khai thác và cực kỳ gây ô nhiễm môi trường.
Trung Quốc đang bị Mỹ dồn ép và hứng nhiều đòn "chí mạng" từ chính sách cấm vận công nghệ do chính quyền Trump và nay là Biden áp đặt, đặc biệt nhắm vào tham vọng tự chủ bán dẫn của nước này. Để trả đũa, Trung Quốc có thể áp dụng chính sách cấm vận đất hiếm hòng gây thiệt hại cho các ngành công nghệ của Mỹ, Nhật Bản và khối đồng minh phương Tây. Tuy nhiên, liên minh này hoàn toàn có thể tìm tới nguồn cung cấp thay thế từ Brazil, Việt Nam, Úc, Nam Phi,... một giải pháp tuy tốn kém song cần thiết để giúp đa dạng hóa nguồn cung cấp và giảm thiểu sự phụ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc".
So sánh cuộc cạnh tranh "đất hiếm" có thể sẽ xảy ra và cuộc cạnh tranh "chip điện tử" đã diễn ra từ năm ngoái đến nay giữa hai cường quốc Mỹ Trung, nhà nghiên cứu vừa nêu cho biết hai cuộc cạnh tranh này sẽ khác nhau, do chip điện tử đất hiếm có mức độ phức tạp khác nhau :
"Khác với hoạt động khai thác và xuất khẩu đất hiếm (vốn dựa vào nguồn tài nguyên trời phú), ngành công nghiệp "chip" phức tạp và đòi hỏi hàm lượng tri thức (know-how) cao hơn nhiều. Chẳng hạn, Trung Quốc mặc dù đã và đang đầu tư rất nhiều tiền (hàng chục tỷ USD, thậm chí hơn) cho ngành bán dẫn quốc nội nhưng vẫn chưa thể bắt kịp Đài Loan, Đại Hàn, Mỹ,... Vị thế của TSMC (Đài Loan), trung tâm của cuộc chiến chip toàn cầu, không phải ngẫu nhiên mà có ; đó là thành quả của cả một quá trình nỗ lực học hỏi, thực hành, sửa lỗi và hoàn thiện know-how, điều mà Trung Quốc mặc dù rất cố gắng song vẫn chưa thể sao chép thành công".
Trở lại với Việt Nam, với sản lượng 4.300 tấn vào năm 2022, quốc gia này trở thành nước đứng hàng thứ sáu trên thế giới về mặt hàng đất hiếm. Theo Reuters, Trung Quốc sẽ là nước có lợi khi Việt Nam tăng sản lượng khai thác đất hiếm. Lý do vì Hoa Lục là thị trường xe hơi và xe điện lớn nhất thế giới ; cũng như là trung tâm sản xuất các sản phẩm điện tử và điện thoại thông minh trên thế giới.
Nguồn : RFA, 26/05/2023
Giới chuyên gia Pháp so sánh : trong cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung hiện tại, kim loại hiếm là một dạng "vũ khí răn đe" của Bắc Kinh, nhưng Trung Quốc sẽ không dám vượt qua lằn ranh đỏ. Giải pháp triệt để ấy sẽ biến cuộc chiến thương mại hiện nay thành chiến tranh công nghệ và có thể là còn "hơn thế nữa" với Hoa Kỳ.
111111111111111
Các mẫu kim loại hiếm được trưng bày ở cơ sở Molycorp, California, Hoa Kỳ. Ảnh chụp ngày 29/06/2015. Reuters/David Becker/File
Vào lúc căng thẳng thương mại Mỹ-Trung gia tăng cường độ, chủ tịch Trung Quốc đã ghé thăm một nhà máy khai thác kim loại hiếm tại Giang Tây. Tháp tùng ông Tập có phó chủ tịch Trung Quốc Lưu Hạc, trưởng đoàn đàm phán thương mại với Mỹ để giải quyết tranh chấp mậu dịch.
Báo chí Paris đồng loạt nhận xét, Bắc Kinh khéo léo nhắc nhở Donald Trump rằng Trung Quốc cũng có những lá chủ bài trong tay để mặc cả với Mỹ. Trung Quốc đang nắm giữ 40 % các mỏ dự trữ kim loại hiếm của thế giới (Việt Nam 18 % và Mỹ 1 % theo như nghiên cứu của Trung tâm địa chất Hoa Kỳ US Geological Survey).
Năm 2018, Trung Quốc sản xuất 70 % đất hiếm được tiêu thụ trên toàn cầu và là nguồn cung ứng 80 % đất hiếm cho Hoa Kỳ.
Trung Quốc có thể sử dụng lá bài này để cưỡng lại các biện pháp bảo hộ của chính quyền Trump ? Trước mắt hầu hết các nhà quan sát đều trả lời là không. Nhà báo Guillaume Pitron và cũng là tác giả cuốn Chiến tranh Kim loại hiếm, Mặt trái của Tiến trình chuyển đổi năng lượng và Kỹ thuật số, Nhà xuất bản LLL (2018) nhận định : phong tỏa đất hiếm, Trung Quốc sẽ biến cuộc chiến thương mại thành chiến tranh công nghệ với Hoa Kỳ. Đó là lằn rănh đỏ Bắc Kinh đối với Bắc Kinh.
Năm 2010 Bắc Kinh đã một lần dùng lá bài "đất hiếm" để phạt Nhật Bản thách thức chủ quyền lãnh thổ của Trung Quốc. Nhưng rồi, theo Guillaume Pitron nhận xét, biện pháp trừng phạt đó chỉ được kéo dài trong 6 tháng, do Bắc Kinh nhận thấy rằng, đây là một giải pháp lợi bất cập hại. Trong một thế giới toàn cầu hóa, mà ở đó chuỗi cung ứng của các nền kinh tế thế giới ràng buộc lẫn nhau, ngưng cung cấp đất hiếm cho Nhật Bản khiến dây chuyển sản xuất của bản thân Trung Quốc bị chựng lại.
Đất hiếm và công nghệ vũ khí
Các phương tiện truyền thông đại chúng chú ý nhiều đến khía cạnh chiến lược đất hiếm đối với những mảng công nghệ cao từ viễn thông, điện tử đến xe hơi, hay công nghệ chế tạo máy bay. Nhưng ít người biết là không thể chế tạo từ hỏa tiễn đến máy bay trinh sát nếu không có đất hiếm. Để sản xuất động cơ của chiến đấu cơ F35, Mỹ cần từ nickel đến cobalte, từ modybdene đến tungstene...
Công nghệ chế tạo vũ khí nói chung là lĩnh vực tiêu thụ nhiều kim loại hiếm nhất.
Lĩnh vực này vừa mang ý nghĩa chiến lược vừa là một con gà đẻ trứng vàng mà chắc chắn là Hoa Kỳ không sẵn sàng nhường nửa bước cho bất kỳ một đối thủ nào.
Cũng vì lý do này, kim loại hiếm không nằm trong danh sách những sản phẩm của Trung Quốc bán sang thị trường Mỹ bị chính quyền Trump tăng thuế hải quan.
Từ chiến tranh thương mại đến chiến tranh tâm lý
Trong bài phỏng vấn dành cho RFI Việt ngữ, Gillaume Pitron nhắc lại tầm mức quan trọng của "nguồn nguyên liệu của thế thế kỷ 21" này và mối quan tâm đặc biệt từ phía các nhà chiến lược ở Mỹ.
Gillaume Pitron : Chưa bao giờ đất hiếm là đề tài nhậy cảm đối với Hoa Kỳ như dưới chính quyền Trump. Khác với người tiền nhiệm, Donald Trump đặc biệt quan tâm đến mức độ lệ thuộc của Mỹ vào kim loại hiếm mà nguồn cung cấp chính trên thế giới hiện này là Trung Quốc. Đơn giản là vì đất hiếm không thể thiếu cho ngành công nghiệp sản xuất vũ khí của Hoa Kỳ. Mỹ đang thống lĩnh nền công nghệ sản xuất vũ khí thế giới. Không có đất hiếm, không thể sản xuất được chiến đấu cơ đời mới F35. Sự lệ thuộc vào kim loại hiếm của Trung Quốc thách thức an ninh quốc gia của Mỹ.
Trong bối cảnh đó khi ông Tập Cận Bình đến thăm một nhà máy kim loại hiếm ở Quảng Tây, lãnh đạo Trung Quốc gửi đi một thông điệp rất mạnh đến Hoa Kỳ. Một cách gián tiếp Bắc Kinh nhắc nhở Washington rằng Trung Quốc có phương tiện để trả đũa, và có thể ngưng cung cấp đất hiếm cho Hoa Kỳ. Đây là đòn Bắc Kinh từng áp dụng với Nhật Bản hồi năm 2010.
RFI : Nếu bị dồn vào chân tường, Trung Quốc có áp dụng trở lại biện pháp cấm vận đất hiếm với Mỹ hay không và tại sao ?
Guillaume Pitron : Đằnh rằng đây là một tín hiệu mạnh mẽ Bắc Kinh bắn đi, nhưng tôi không cho rằng Trung Quốc dám sử dụng đòn này với Mỹ. Bởi thứ nhất, về mặt tâm lý, đây là điều vô cùng nhậy cảm đối với Washington. Mở thêm mặt trận này, lập tức chiến tranh thương mại hiện nay sẽ mang tầm cỡ mới, nguy hiểm hơn rất nhiều và Mỹ chắc chắn sẽ phản công lại mạnh hơn nữa và có thể là Washington sẽ phản công quá đáng. Điểm thứ hai là đụng đến đất hiếm sẽ tác động trực tiếp đến thế thượng phong của nền công nghệ vũ khí Mỹ, tức là đến cốt lõi về chủ quyền, về an ninh và qua đó là sự tồn tại của Hoa Kỳ. Nếu Trung Quốc ngừng bán đất hiếm cho Hoa Kỳ, tác động không chỉ dừng lại ở những chiếc điện thoại thông minh Iphone, đến những vật dụng hàng ngày được sử dụng một cách đại chúng, mà sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến ngành công nghiệp quốc phòng của Hoa Kỳ, đến khả năng chế tạo tên lửa, chiến đấu cơ... của Mỹ. Không ai lường trước được hậu quả từ một cuộc đối đầu như vậy. Thành thử tôi nghĩ rằng Trung Quốc không dám đi đến cùng.
RFI : Năm 2010 Trung Quốc đã phạt Nhật Bản vậy tại sao sau 6 tháng lại dừng ?
Guillaume Pitron : Khi Trung Quốc quyết định ngưng bán kim loại hiếm cho Nhật Bản trong vòng sáu tháng, và tại sao sau đó đã phải ngưng pháp cấm vận này ? Bởi vì khi quyết định phạt Tokyo, Bắc Kinh không lường trước được rằng vì ngưng cung cấp đất hiếm cho Nhật, Trung Quốc không thể mua lại một số những mặt hàng công nghiệp mà Nhật cần đất hiếm mới sản xuất được. Chúng ta sống trong môi trường mà chuỗi cung ứng của thế giới vừa bổ sung, vừa lệ thuộc vào nhau, nên đánh vào về thương mại của đối phương, tức là cũng tự hại mình. Chính vì vậy trong cuộc chiến mậu dịch lần này giữa Washington và Bắc Kinh, chính quyền Trump chỉ tìm cách gây khó dễ để mặc cả và nhất là đòi Trung Quốc phải nhượng bộ. Thật ra theo tôi, Trump muốn cho Bắc Kinh bài học là Đảng cộng sản không thể đạt được mục tiêu tăng trưởng như ý muốn.
RFI : Nói như cậy có nghĩa là Hoa Kỳ không muốn dùng những đòn hiểm để hạ gục đối phương. Cũng có khả năng Trung Quốc tránh dùng tới biện pháp này để ép Mỹ nhượng bộ về thương mại, bởi vì mức độ lệ thuộc vào hàng công nghiệp Mỹ-Trung còn cao hơn so với Nhật Bản ?
Guillaume Pitron : Khi Trung Quốc phạt Nhật Bản, đừng quên rằng Mỹ cũng bị vạ lây vì giá kim loại hiếm đã tăng lên cao. Nhưng vào thời điểm năm 2010 đất hiếm chưa mang tầm mức chiến lược như bây giờ. Dù vậy ngay từ lúc đó, Washington hoàn toàn ý thức được về mức độ rủi ro khi phải lệ thuộc vào đất hiếm của Trung Quốc.
RFI : Vậy từ 9 năm qua Mỹ đã giảm được mức độ lệ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc hay chưa ?
Guillaume Pitron : Năm 2010 công luận phát hiện ra rằng, Hoa Kỳ lệ thuộc vào đất hiếm tới mức độ nào và đó là nhược điểm của Mỹ so với Trung Quốc. Chín năm sau, tình hình không khác gì so với trước. Trung Quốc vẫn là nguồn cung cấp chính của thế giới. Úc có bắt đầu xuất khẩu kim loại hiếm, nhưng không thấm vào đâu (sản xuất của Úc hiện tại là 15.000 tấn trên tổng số 170.000 tấn trên toàn thế giới). Chính nước Mỹ cũng bắt đầu khai thác các mỏ đất hiếm tại California nhưng vẫn không thay đổi được tương quan lực lượng, bởi đây là một lĩnh vực đòi hỏi thời gian. Phải ít nhất là từ 10 đến 15 năm mới hy vọng sản xuất được kim loại hiếm để đáp ứng nhu cầu sản xuất. Vì ngoài khâu khai thác, khâu chắt lọc phức tạp không kém.
Theo một báo cáo của chính phủ, nếu như Hoa Kỳ nỗ lực khai thác các mỏ kim loại hiếm thì phải cần 15 năm mới đủ để phục vụ riêng cho ngành công nghiệp sản xuất vũ khí. Hơn nữa, không chỉ có Mỹ và cả Châu Âu, phương Tây có một tầm nhìn thiển cận bởi vì cứ 4 hay 5 năm lại tổ chức bầu cử một lần. Ở Bắc Kinh, ông Tập Cận Bình và những người tiền nhiệm không bị khống chế về thời gian để phát triển công nghệ đất hiếm, họ cũng không bị giới bảo vệ môi trường bài xích như ở phương Tây. Cũng có thể khủng hoảng thương mại với Trung Quốc lần này buộc Mỹ phải xét lại chiến lược phát triển công nghệ kim loại hiếm.
Thanh Hà thực hiện
Nguồn : RFI, 28/05/2019
