Nhân đọc bài "Làm báo đọc lập là làm gì ?" trên trang Luật Khoa Tạp Chí đăng ngày 23 tháng 12 năm 2021, xin mạn phép đóng góp hai ý kiến.
1, Về cụm từ "Bản tuyên ngôn quốc tế nhân quyền" dù không trong chủ đề nhưng vì là một ngộ nhận bền bỉ quan trọng trong cách hiểu về một khái niệm chính trị có liên hệ thường trực lên sinh hoạt chính trị ở Việt Nam vẫn được những nhà báo tiếp tục phát tán. Và 2, về sự độc lập của báo chí.
1. Tiếng Anh và tiếng Pháp chỉ có "Ngày nhân quyền" (Human rights day, Journée des droits de l'homme) nhưng họ không ghép với từ quốc tế (international-e) như trong bài viết (không chỉ có trong bài viết này mà rất phổ thông trên mạng tiếng Việt).
Ghép từ quốc tế vào khái niệm nhân quyền làm nó mất hết ý nghĩa, thậm chí phản bội lại Điều 2.2 của Bản Tuyên ngôn nhân quyền phổ cập.
Vì do hiểu sai, dùng sai của cách dịch phổ biến ở Việt Nam La déclaration universelle des droits de l'homme, Universal Declaration of Human Rights là "Bản tuyên ngôn quốc tế nhân quyền".
Universelle, universal tiếng Việt là phổ cập, phổ quát ; international-e là quốc tế. Rất khác nhau !
Quốc tế để chỉ những quan hệ giữa các định chế (Nhà nước, tổ chức, hội đoàn) siêu quốc gia trong khi phổ cập vượt lên trên và ra ngoài phạm trù quốc gia.
Vì ý thức được tiềm năng thao túng của các chế độ độc tài về tính phổ cập của Bản tuyên ngôn, các nhà soạn thảo đã cẩn thận định nghĩa rõ ràng sự khác biệt nền tảng này trong điều 2 của Bản tuyên ngôn ngay sau khi khẳng định tính phổ cập của tinh thần và bản chất của nó trong điều thứ nhất.
Luật pháp là một phạm trù mà sự chính xác có tầm quan trọng cốt lõi vì nó có ảnh hưởng trực tiếp lên toàn xã hội. Có nghĩa là lên rất nhiều người.
Sử dụng một cách cẩu thả về khái niệm quyền con người phổ cập là vô tình hoặc gián tiếp giúp các chế độ độc tài thao túng nó một cách tùy tiện ; hạn chế nó trong quan hệ quốc tế, nghiã là giữa các chính quyền các nước, cho phép một chính quyền có tính chính danh để cho nó một nội dung đặc thù và giải thích nó theo chiều hướng họ mong muốn.
Chúng ta, đăc biệt những nhà báo, cần có những đóng góp để cải thiện sự sai lầm tệ hại này. Đã có cụm từ được dùng bởi khá nhiều và nó chưa bao giờ nhận được sự phản kháng có lập luận : BẢN TUYÊN NGÔN NHÂN QUYỀN PHỔ CẬP lột tả chính xác ý nghĩa của nó.
2. Về sự độc lập báo chí. Bài viết có đánh giá quá cao cho sự độc lập báo chí để đi đến kết luận chủ quan cho nó "là con đường duy nhất dẫn đến tự do" ?
Hoàn toàn đồng ý sự độc lập của báo chí là một điều kiện quan trọng cho một xã hội tự do nhưng nó không phải là con đường (điều kiện) duy nhất.
Đã từng có một chuyển hóa từ độc tài sang dân chủ thành công chỉ nhờ một yếu tố duy nhất báo chí độc lập ? Thậm chí đã có những cuộc chuyển hóa về dân chủ thành công mà vai trò của báo chí gần như không đáng kể, và nó cũng chỉ có tác dụng thực sự ở trong giai đoạn cuối của một quá trình chuyển hóa, nếu phân biệt truyền thông với báo chí. Báo chí chỉ là một bộ phận chuyên nghiệp của truyền thông bên cạnh những phương tiện truyền thông khác như những tác phẩm triết học, bài viết, nghiên cứu của cá nhà tư tưởng, trí thức, cơ quan truyền thông của các tổ chức chính trị...
Hơn nữa, như chúng ta có thể quan sát, những năm gần đây ở hai nước dân chủ hàng đầu mà sự độc lập báo chí được coi là thiêng liêng 1, Brexit ở Anh và 2, trong suốt nhiệm kì cũa tổng thống Trump, đặc biệt trong giai đoạn tranh cử vừa qua ở Mỹ : một bộ phận không nhỏ báo chí có thể độc lập trong sự thiển cận, gian trá, vô trách nhiệm vượt mọi tưởng tượng.
Sự độc lập đó hoàn toàn không đóng góp gì cho tự do cả !
Phẩm chất trí tuệ và đạo đức nghề nghiệp (bao gồm sự độc lập) mới thực sự quan trọng của ngành báo chí.
Một cuộc chuyển hóa từ một nền dân chủ phôi thai, hạn chế sang dân chủ có phẩm chất thì vai trò của báo chí có trí tuệ và đạo đức nghề nghiệp quả thật quan trọng vì trong các xã hội này đã ít nhiều có tự do báo chí tương đồng với mức độ tự do xã hội. Nói cách khác là những ý niệm về các giá trị phổ cập cho một nền dân chủ đã thẩm thấu trong nhân tố xã hội cũng như sinh hoạt chính trị, dù còn yếu ớt, mờ nhạt, thì truyền thông báo chí có khả năng rất lớn để thúc đẩy, phổ biến những ý niệm đó một cách đại chúng, tạo sức ép cho những nhượng bộ của chính quyền về mức độ tự do xã hội. Đây là một quá trình cải tiến.
Trong một nền độc tài chuyên chính thì rất khác. Sự "chuyển hóa" chỉ có thể là một cuộc cách mạng (ôn hòa hay bạo động), là một bước ngoặt. Nó rũ bỏ cả hệ thống đang có cho một hệ thống mong muốn chứ không chỉ dừng lại ở sự rũ bỏ cái đang có. Nếu không nó chỉ là một cuộc nổi loạn mà dẫu có thành công cũng chỉ mở ra một giai đoạn phiêu lưu bất định có thể còn tồi tệ hơn cái đang có.
Như thế thì một cuộc cách mạng chủ yếu là một bước ngoặt về văn hóa (nề nếp), về một thay đổi tâm lí tập thể đã được chuẩn bị từ lâu. Đó là công việc dài hơi của các nhà tư tưởng chính trị, trí thức (có thể cũng đồng thời là nhà báo) và các đảng phái chính trị đúng nghĩa. Thành phần này có khả năng và điều kiện để đề nghị một hệ thống chính trị, một mô hình quản trị đất nước qui mô mà báo chí không có nếu họ chỉ dừng lại ở truyền thông. Vai trò của báo chí, đặc biệt trong môi trường cách mạng, là cổ võ, phổ biến một hệ thống, mô hình chính trị được các nhà tư tưởng, các tổ chức chính trị đề nghị phù hợp với khuynh hướng chính trị của mình; các tổ chức chính trị là điều kiện duy nhất để thực hiện những điều mong muốn đó. Do dó ủng hộ hay tiếp tay cho một tổ chức cách mạng là điều không thể né tránh của những người ao ước một cuộc đổi đời, đặc biệt là giới báo chí. Trong trường hợp này và chỉ trong trường hợp này thì báo chí nghiễm nhiên có vai trò quan trọng hàng đầu không thể chối cãi.
Nếu báo chí chỉ dừng lại ở sự xóa bỏ "cái đang có" mà không cổ võ hay dửng dưng cho "cái cần có" và phương tiện để thực hiện nó thì giá trị của báo chí cũng chỉ là sự kích thích nổi loạn, không xứng tầm trong con mắt xã hội và nhất là không xứng tầm với chức nghiệp mà họ có thể có.
Sự độc lập của giới báo chí trong cuộc đấu tranh chuyển hướng lịch sử phải được nhìn, hiểu là độc lập với bạo quyền cũng như với bất cứ một quyền lực nào khác. Nó nằm trong tương quan thành phần cai trị / thành phần bị trị bao gồm cả giới báo chí chứ không phải là độc lập với phần còn lại của giới bị trị. Không có liên hệ da thịt hay không cảm thấy có nhu cầu một cố gắng chung với thành phần bị trị thì báo chí không có một công dụng nào cả với xã hội.
Lê Mạnh Tường
(24/12/2021)