Theo dõi những cuộc ẩu đả ngôn ngữ của người Việt xung quanh cuộc chiến Nga-Ukraine trên mạng, một người bạn của tôi nói rằng : "Người Việt mình lúc nào cũng chia ra làm hai phe, để rồi cũng chẳng làm gì cả. Đến khi nào người Việt mới biết mình chung một số phận ?".
Một người đàn ông đi giữa đống đổ nát của những ngôi nhà bị quân đội Nga đánh bom ở Bila Tserkva, miền trung Ukraine, hôm 8/3. © AFP / Aris Messinis / AFP
Một phe thì ủng hộ Ukraine, điều này hoàn toàn là một phản xạ tự nhiên của con người. Sự yêu thương, đau xót với đồng loại thực ra là điều không quá trừu tượng, không phải là sản phẩm của tưởng tượng nào đó mà nó nằm ngay trong bản chất của con người. Đôi khi tình cảm này có cả ở động vật. Một phe thì ủng hộ cuộc tấn công của Putin vào Ukraine với những từ ngữ lạnh người : "Chờ đợi tháng Mười", bằng những hình ảnh đổ nát ở Ukraine, cho rằng đó là sự sáng suốt, quyết liệt, táo bạo của Putin dù miệng lưỡi của những người này luôn luôn nói mình yêu hòa bình. Thật không thể tưởng tượng được.
Có phải những hào nhoáng được tô vẽ về một nước Nga vĩ đại đã khiến người ta mất luôn khả năng suy nghĩ ? Người ta lấy ý định để biện luận cho ý kiến một cách gượng gạo và yếu ớt trong khi lẽ ra ý kiến phải chỉ đạo ý định. Thái độ đúng của một người trong thảo luận là luôn luôn ngờ vực những gì mình biết, kiểm chứng lại những ý kiến khác thay vì biểu lộ thái độ một cách quyết liệt, và đặt mình trong tư thế sẵn sàng thay đổi lập trường.
Dường như người Việt hiểu sai về nước Nga rất nhiều và chưa có những nghiên cứu nghiêm chỉnh nào về nước Nga nên mới có những cuộc ẩu đả, mạt sát nhau dữ dội vậy.
Nước Nga hiện tại
Mới đây Viện trưởng Viện nghiên cứu chiến lược của nước Nga đã nói rằng cuộc chiến này phải chấm dứt trong vòng hai tuần lễ, nhưng đến nay đã hơn hai tuần rồi mà không có dấu hiệu nào là nó sẽ chấm dứt. Và ngay cả Nga từ đây tới đó có chiếm được Ukraine đi chăng nữa thì cũng sẽ thất bại thôi, bởi vì quân đội Nga chỉ tấn công vào Ukraine bằng máy bay, pháo và xe tăng. Như chúng ta đều biết, xe tăng, pháo và máy bay chỉ có thể tàn phá thôi chứ không có khả năng chiếm đóng, và Nga sẽ không đủ người để chiếm đóng nếu đánh chiếm được toàn bộ Ukraine.
Viễn cảnh quân đội Nga bị sa lầy sẽ bi đát hơn khi chiếm Afghanistan vì Ukraine được cả thế giới ủng hộ nhiệt tình. Có một sự kiện mà chúng ta không thể quên, đó là sự sa lầy của Liên Xô trước đây ở Afghanistan đã dẫn tới sự sụp đổ của cả Liên bang Xô Viết sau đó. Lần này có rất nhiều triển vọng, gần như là chắc chắn, rằng sự sa lầy của Nga tại Ukraine sẽ dẫn tới sự sụp đổ của Liên bang Nga.
Lần này có rất nhiều triển vọng, gần như là chắc chắn, rằng sự sa lầy của Nga tại Ukraine sẽ dẫn tới sự sụp đổ của Liên bang Nga.
Một vài dữ kiện cơ bản để chúng ta hiểu thêm về thực tại nước Nga hiện nay. Nga không có một trọng lượng kinh tế đáng kể trong sự kiện kinh tế thế giới. Tổng sản lượng nội địa của Nga (GDP) chỉ bằng 2% GDP của thế giới. Thu nhập bình quân trên mỗi đầu người ở Nga thấp hơn hẳn mức trung bình của thế giới (năm 2020 Hoa Kỳ : 63.500 USD, Đức : 45.725 USD, Nga : 10.125 USD). Liên bang Nga là một quốc gia không giàu và chưa phát triển cao. Lợi tức lớn nhất của Nga là xuất khẩu dầu khí và vũ khí. Với nguồn lợi tức nay, thay vì dồn mọi cố gắng vào phát triển hạ tầng cơ sở và nâng cao mức sống người dân, Tổng thống Putin trong suốt thời gian cầm quyền đã dồn hết mọi tài nguyên nhân vật lực của đất nước vào quốc phòng, trong mục tiêu được xếp ngang hàng với Hoa Kỳ và Trung Quốc về sức mạnh quân sự. Vì những lý do đó, liên bang Nga vốn chưa giàu nay sẽ nghèo thêm bởi những đòn trừng phạt kinh tế và tài chính của Hoa Kỳ và Liên Âu.
Hiện nay, trên chiến trường Ukraine,một trong những lý do mà các quan sát viên quốc tế chú ý nhất đó là sự lúng túng về việc tiếp liệu cho đoàn quân Nga xâm, và có thể không thể tiếp liệu được nữa nếu cuộc chiến còn kéo dài. Nguồn lương thực của binh lính Nga đang cạn dần, có những nơi lính Nga vào nhà dân tìm kiếm thực phẩm để ăn. Đó là chưa kể tinh thần xuống dốc của binh sĩ trên đường hành quân, đã xảy ra nhiều trường hợp binh lính tự phá hỏng phương tiện di chuyển của mình để viện cớ không thể đi xa hơn.
Thông thường các biện pháp trừng phạt kinh tế của phương Tây phải mất một thời gian nhất định thì mới có tác dụng, nhưng với Nga là một ngoại lệ, không ai có thể nghĩ rằng những biện pháp đó có tác dụng nhanh đến như vậy. Các công ty công nghệ, các định chế tài chính thế giới đang gấp rút thu hẹp hay tạm dừng hoạt động kinh doanh tại Nga khiến đời sống của người Nga bị suy giảm trầm trọng. Trước ngày 24/2/2021, ngày quân đội Nga chính thức tiến vào xâm lược Ukraine, nền kinh tế Nga vốn đã yếu kém do đại dịch Covid gây ra, GDP của Nga vốn đã thấp nay còn suy giảm hơn nữa, -19%.
Vì sao nước Nga lại rơi vào tình trạng bi đát như hôm nay ?
Hiểu sai về lịch sử, về dòng chảy của lịch sử thì không thể hành động đúng trong thực tại. Các chế độ độc tài cố tình viết lại lịch sử để biện hộ cho sự độc quyền cai trị của họ, người sẽ không bao giờ họ đạt được ý nguyện, vì lịch sử là lịch sử, không ai có thể sửa đổi được dòng lịch sử.
Người Ukraine đã vượt qua được di sản bạo lực nặng nề để đổi dòng lịch sử, chuyển hóa thành công về dân chủ.
Nếu không đặt biến cố lịch sử trong một bối cảnh lớn mà chỉ coi lịch sử như một số biến cố ngẫu nhiên và cục bộ thì không dễ gì nhìn thấy logic của nó. Có một khảo nghiệm giản dị khả dĩ giải thích được điều này : Trong khoa học, người ta thử nghiệm một phương pháp, một hiện tượng vô số lần và chỉ đưa ra kết luận sau khi đã tìm tòi và hiểu biết tường tận về nó. Tìm hiểu lịch sử cũng thế, nếu ta chỉ đọc lịch sử của riêng nước mình, hiển nhiên ta chỉ thấy các sự kiện lịch sử liên quan đến nước mình. Về lịch sử của những quốc gia khác, ta chỉ cái nhìn phiến diện, do đó không thể có một cái nhìn tổng hợp và hiểu một cách thấu đáo những vấn đề liên quan đến lịch sử của thế giới nói chung và quốc gia liên nói riêng. Để có cái nhìn khách quan tối đa, ta phải xem xét đồng thời khảo nghiệm những sự kiện xảy ra ở các nước khác như thế nào để rút ra một kết luận đúng đắn.
Nước Nga không hề vĩ đại như của bậc cha anh chúng ta thấy hoặc cố tình cho ta thấy. Mục đích của Putin không phải chỉ là chiếm Ukraine mà còn là gây khó khăn cho Mỹ và Liên Âu. Nếu thành đạt những điều như thế, Putin thể hiện trước công chúng Nga như một cứu tinh, một nhà lãnh đạo mạnh mẽ, có uy tín buộc các thế lực thù địch phải nễ sợ, từ đó kích thích tinh thần dân tộc cực đoan của người Nga để triệt để ủng hộ mình.
Lịch sử nước Nga đặc biệt hơn lịch sử mọi nước trên thế giới, vì cho tới nửa sau thế kỷ 9, cách đây 1300 năm, không có một quốc gia nào có thể tồn tại lâu trên một lãnh thổ rộng lớn do thời tiết lạnh lẽo khắc nghiệt, đất đai không thể trồng cấy và con người không thể sinh sống được. Vùng đất đó ban đầu không có chính quyền, chỉ có vài nhóm dân phiêu lưu lang bạt đến ở, và giữa họ chỉ có chiến tranh chứ không hề có sự liên đới nào. Vào thế kỷ 9, những nhóm cướp biển Viking gốc anglo-saxon từ Bắc Âu tràn xuống lập nghiệp, họ không còn đi cướp bóc và bắt nô lệ mà bắt đầu có những hoạt động buôn bán bởi các dân tộc ở trung tâm Châu Âu đã biết cách tự vệ. Những nhóm Viking này đi dọc theo những con sông như sông Volga, sông Dnieper vào sâu trong đất liền. Tới cuối thế kỷ 9 họ thành lập ra nước Rus Kiev, rồi sau họ tới chinh phục vùng đất Ukraine, cũng trong cuối thế kỷ 9. Từ hai vùng đất tổ này, dần dần họ chinh phục toàn vùng Ural, tức lãnh thổ Nga bây giờ. Quá trình mở mang và dựng nước của những nhóm di dân này rất man rợ và đẫm máu.
Nước Nga từ khi thành lập (cho tới nay là 12 thế kỷ) chỉ có những kẻ cầm quyền tàn bạo, những lãnh thổ đặt dưới quyền cai trị của họ không bao giờ có tự do hay hòa bình, hôm nay đánh chỗ này ngày mai lại nội chiến chỗ kia. Kể cả những vị vua được người Nga xem là vĩ đại như Peter đại đế cũng hoàn toàn thiếu lòng nhân đạo. Trong 300 năm cuối cùng trước khi bị lật đổ, dòng họ Romanov luôn luôn giết nhau để giành quyền. Người nô lệ trong chế độ phong kiến Nga cũng bị đối xử rất tàn tệ, các vương công, lãnh chúa Nga thích làm gì họ thì làm.
Về mức độ còn tàn bạo, những chế độ vương quyền Nga còn tàn bạo hơn cả chế độ quân chủ tại Việt Nam. Nền quân chủ Việt Nam cũng hung bạo không kém nhưng không có chuyện anh giết em, chú giết cháu để tiếm quyền hiếm (có thể vì Khổng giáo không cho phép nổi loạn và khuyến khích người dân phục tùng vương quyền).
Nga và thế giới dân chủ
Về xung đột giữa Liên bang Xô Viết và Nga với các quốc gia khác, từ sau Thế chiến Hai đến nay chỉ có 2 trường hợp, đó là dưới thời Khrushchev năm 1962 và Putin năm 2022.
Cuộc xung đột căn cứ phóng tên lửa trang bị đầu đạn nguyên tử trên đảo Cuba giữa Mỹ và Liên bang Xô Viết kéo dài 12 ngày (14-28/10/1962). Trước đó Tổng bí thư Đảng cộng sản Liên bang Xô Viết, Nikita Khruschev, hô hào chống Mỹ và tuyên bố lung tung về việc bị Mỹ bao vây, sau cùng cho xây dựng căn cứ phóng tên lửa mang đầu đạn nguyên tử trên đảo Cuba hướng về nước Mỹ. Chỉ sau khi Tổng thống Mỹ John F. Kennedy hăm dọa sẽ đánh phủ đầu nếu không rút tên lửa về nước, Khruschev mới thôi.
Đối với Putin, người có nhiệm kỳ lãnh đạo Liên bang Nga lâu nhất hơn 18 năm (31/12/1999-7/5/2008 và từ tháng 5/2012 cho tới nay), mối đe dọa từ phía Ukraine chỉ là một chi tiết nhỏ và không khẩn cấp. Nguy cơ quân đội Ukraine được trang bị hiện đại, và rồi tới một lúc nào đó đánh chiếm Donbass và sáp nhập lại vào lãnh thổ Ukraine. Nhưng theo Putin, mất mát không lớn lắm, Nga vẫn làm chủ bán đảo Crimea với tầm chiến lược không thể chuyển nhượng.
Lo âu thực sự của Putin là vùng biên giới phía tây-bắc, giáp với các quốc gia Baltic và Belarus. Những biến động trong vùng này có ảnh hưởng rất lớn và trực tiếp đến Moscow và Saint Peterburg, hai trung tâm kinh tế và chính trị của liên bang Nga. Ba quốc gia vùng Baltic (Estonia, Latvia and Lithuania) tách rời Liên bang Xô Viết và gia nhập Liên Hiệp Châu Âu rồi NATO là chuyện đã rồi, nhưng Nga vẫn còn giữ vùng đất Kaliningrad để canh chừng.
Mối đe dọa từ Belarus lớn hơn. Belarus tuy là một quốc gia riêng lập nhưng thực tế vẫn là chư hầu của Liên bang Nga và rất gắn bó với Moscow. Lukashenko từng dựa vào sự che chở của Putin để lộng hành, bất chấp cả luật lệ quốc tế để đàn áp. Nhưng trong những năm gần đây tình hình Belarus trở nên sôi động vì khát vọng dân chủ lên cao, Putin lo sợ một cuộc cách mạng dân chủ ở đây lật đổ chế độ độc tài của Lukashenko và thành lập một chính quyền thân phương Tây, như vậy Nga càng bị bao vây và làn sóng dân chủ trực tiếp tràn vào Nga lật đổ địa vị lãnh đạo độc tôn của Putin.
Về mặt kinh tế và kỹ thuật, Liên bang Nga rất kém, chỉ giỏi làm vũ khí, hack máy tính và kỹ thuật không gian. Thực ra kỹ thuật không gian của Nga không sản xuất gì ghê gớm cả, về cơ bản chỉ làm hỏa tiễn bắn lên không gian để phô trương với thế giới. Gần như tất cả những dụng cụ sinh hoạt hằng ngày như bàn ghế, dụng cụ điện nội thất, máy tính điện tử, nồi niêu xoong chảo, đều phải nhập khẩu. Lợi tức duy nhất của Liên bang Nga là xuất khẩu dầu khí, bán vàng và vũ khí chiến lược, gần đây thì biết thêm chăn nuôi nhưng đó cũng không phải là kỹ thuật cao.
Nga là một trong những quốc gia tiêu thụ lớn nhất thế giới bằng hàng hóa nhập khẩu
Sau khi Liên Xô sụp đổ, Liên bang Nga đã hòa hợp hơn về mặt sắc tộc nhưng vẫn còn khá phức tạp. Khoảng từ 50 đến 60 triệu dân gốc Nga (Slav) sống tập trung quang hai trung tâm Moscow và Saint Peterburg. Putin đã dựa vào đám người Slav này để áp đặt lên các sắc tộc khác cái tinh thần dân tộc cực đoan, khuynh hướng hung hãn của họ.
Liên bang Nga hiện nay có 22 nước cộng hòa, 4 lãnh thổ tự trị và từ 20 đến 30 lãnh thổ bán tự trị. Do đó, có thể nói Liên bang Nga một nửa là đế quốc, một nửa là quốc gia. Theo lẽ thường, một đế quốc khi có khủng hoảng thì sẽ co lại, nhưng với thực thể phức tạp như Liên bang Nga hiện nay thì... làm liều.
Trong thực tế, khối người Nga có thể tồn tại lâu dài ở phía tây nhưng những sắc tộc khác bên trong nước Nga và vùng viễn đông thì đang ngày càng ý thức về quyền tự quyết của họ. Liệu Liên bang Nga có giữ nổi 22 nước cộng hòa đó không ? Có lẽ là không. Nước Nga của người Slav ở Moscow có thể còn nhưng Liên bang Nga hiện nay đang đối mặt nguy cơ tan rã nghiêm trọng.
Belarus và Ukraine là những vùng đất tổ của người Nga nhưng gần đây cũng đã và đang ly khai. Putin đòi EU không được kết nạp Ukraine cũng như NATO phải rút hết căn cứ quân sự khỏi các nước Liên Xô cũ và Đông Âu. Đó là một đòi hỏi vô lý tới nỗi EU và NATO không thèm trả lời. Putin nghĩ rằng NATO đang chết lâm sàng do quan hệ Mỹ-EU rạn nứt nên mới dám xấc xược như vậy.
Trước khi chiến tranh giữa Nga và Ukraine xảy ra, thái độ của Mỹ cũng không rõ ràng. Ngay sau khi Biden họp với Putin xong, Biden mở một cuộc họp báo và thông tin như thế này : "Nước Nga có thể xâm nhập ở mức độ nhỏ vào Ukraine và cũng có thể xâm nhập ở mức độ nghiêm trọng. Nhưng nếu xâm nhập ở mức độ nghiêm trọng thì Mỹ sẽ can thiệp". Biden không nói sẽ can thiệp như thế nào.
Người ta lại hỏi như vậy là ông cho phép Nga xâm nhập vừa chăng, và định nghĩa xâm nhập vừa là gì ? Thế là phát ngôn viên của Biden và ngoại trưởng Mỹ phải thanh minh rằng : "Xâm nhập nào cũng là xâm nhập, chúng tôi không dung túng". Có thể hiểu điều này rằng : Mỹ sẽ không can thiệp quân sự mà chỉ trừng phạt kinh tế thôi. Tuy nhiên cũng không nên coi thường các đòn kinh tế, SWIFT vừa rồi là một minh chứng. Nga sống chủ yếu bằng bán dầu rồi mua những vật dụng cần thiết - thế nên bị loại khỏi hệ thống SWIFT thì gần như không thể mua bán gì với thế giới, đồng nghĩa với việc lâm vào đường cùng.
Hy vọng nào cho dân tộc Nga
Nga vốn dĩ là một đất nước rất phức tạp. Nó vẫn có các tổ chức đối lập nên dư luận nói chung vẫn cởi mở hơn những nước độc tài còn sót lại, nhưng băng đảng mafia của Putin càng lúc càng siết chặt sự kiểm soát bằng tuyên truyền một chiều, tung tin giả và ám sát đối lập. Chính quyền Putin rất tích cực đẩy mạnh tuyên truyền một chiều về hình ảnh một nước Nga mạnh mẽ đang quay lại vị thế siêu cường nhưng gặp sự chống đối mạnh mẽ của phương Tây. Những thông điệp loại này dễ khiến dân Nga bị mê hoặc, bởi dân trí thấp.
Một cách ngắn gọn về trình độ dân trí Nga : nếu đi từ phía Đông Nga về phía Tây, càng tới gần Châu Âu thì trình độ văn minh và văn hóa của người Nga càng được nâng cao. Khi sang Ukraine, trình độ phát triển dân trí cũng vậy.
St. Petersburg là thành phố giàu nhất Liên bang Nga nhưng so với những thành phố trung bình ở Châu Âu thì mức sống người Nga có phần thua kém hơn. Nước Nga có một số khoa học gia đại tài, nhưng đa số đều là những người từng sống ở Tây Âu, kể cả nhà bác học được xem là vĩ đại nhất của họ là Mendeleev. Nếu so với số nhà bác học của phương Tây thì số nhà bác học Nga rất ít ỏi.
Sở dĩ người Việt thấy nước Nga vĩ đại là qua những tông tin và biện pháp tuyên truyền. Người Nga cũng kém về tư tưởng như người Việt Nam. Sau khi Liên Xô sụp đổ họ cũng không có được một nhà tư tưởng nào, Putin là tay bố già mafia, còn người tiền nhiệm Yeltsin cư xử cũng rất côn đồ và nghiện rượu. Hệ thống KGB cũ vẫn còn ảnh hưởng lớn ở các nước Liên Xô cũ, đặc biệt là Nga, thậm chí nó còn ảnh hưởng lớn tới các nước Đông Âu ngày nay dù đã dân chủ hóa.
"Người Nga không cần dân chủ mà chỉ cần Sa Hoàng thôi" (Vladimir Putin).
Putin có một người bạn thân là tỷ phú, người tỷ phú này thích dân chủ nên cố gắng thuyết phục Putin nhưng chỉ nhận được lời khẳng định : "Người Nga không cần dân chủ mà chỉ cần Sa Hoàng thôi". Thực sự theo góc độ nào đó Putin không sai. Lịch sử nước Nga cực kỳ đẫm máu, giữa các sắc tộc chỉ có hận thù, chính vì vậy dưới góc nhìn như Putin có thể khẳng định : họ cần một Sa Hoàng độc đoán ép buộc tất cả phải bỏ qua hận thù mà sống chung trong một nước Nga thống nhất. Đó cũng là nét đậm nhất trong bản khắc họa của lịch sử Nga.
Người dân Ukraine cho tới khi Liên Xô tan rã chỉ biết tới những chế độ chuyên chế. Khi Liên Xô tan rã người dân Ukraine đã vượt qua được di sản bạo lực nặng nề, bất chấp tình trạng nghèo đói để đổi dòng lịch sử, chuyển hóa thành công về dân chủ. Và đương nhiên, điều đó cũng có nghĩa là họ sẽ bất chấp tất cả để bảo vệ sự tự do, nền dân chủ dù còn non trẻ của mình dù phải đồng quy vu tận với Nga như lời ông tổng thống Zelensky nói : "Chúng ta đã không chịu trở thành nô lệ và sẽ mãi mãi không bao giờ chấp nhận làm nô lệ. Vì đây là tinh thần chiến đấu của chúng ta và đó cũng chính là bổn phận của chúng ta".
Con người sinh ra vốn có những khả năng bình đẳng như nhau, nhưng bản thân các dân tộc hơn kém nhau vì tổ chức xã hội của họ khác nhau. Bản thân người Nga từng có rất nhiều tiềm năng, nhưng vì tổ chức xã hội sai trái nên họ chỉ có tương lai mù mịt. Trong lịch sử, họ đã là quốc gia sản xuất nhiều vàng nhất thế giới, nhưng hiện tại họ đang bán gần hết trữ lượng của mình để tài trợ những sinh hoạt cấp quốc gia.
Hầu như toàn bộ lịch sử nước Nga đều liên hệ với chế độ nô lệ, thế nên nếu được chọn lựa có lẽ người Nga không muốn sống ở nước Nga. Trong chiều sâu, dân tộc nào không ít thì nhiều cũng xứng đáng với số phận của mình. Nếu quả thực người Nga hiện nay dưới thời Putin cũng nghĩ như nhiều người đang tự hào về họ, rằng nước Nga thật sự vĩ đại thì phải xem chừng. Từ xưa đến nay, tự hào dân tộc vốn là những hô hào vô giá trị vì nó có sẵn trong lòng mỗi người và luôn luôn miễn phí. Tự hào dân tộc ngày nay là biết hòa hợp với những dân tộc khác và cùng xây dựng hòa bình với những quốc gia khác.
Nếu thế kỷ này sẽ chứng kiến những dân tộc có thể vươn lên và phát triển để bắt tìm hạnh phúc thì chắc chắn dân tộc Nga hiện nay không nằm trong số đó. Cầu mong người Nga ý thức được điều này để cùng đứng lên thay đổi dòng chảy của lịch sử và vận mạng của chính họ.
Trần Khánh Ân
(12/03/2022)