Dưới thời Tổng bí thư Tô Lâm, Việt Nam đang trải qua những chuyển động đáng chú ý trên mặt trận đối ngoại. Kế thừa nguyên tắc cốt lõi như độc lập, tự chủ và đa phương hóa, phong cách ngoại giao của Tổng bí thư lại thể hiện những dấu ấn khác biệt.

Cờ Trung Quốc (phải) và quốc kỳ Việt Nam tại Văn Phòng Chính Phủ ở Hà Nội, tháng 11, 2017. Hình minh họa

Tính thực dụng cao hơn khi triển khai chính sách, sự chủ động trong giải quyết các thách thức khu vực, và quyết tâm khẳng định vị thế trên trường quốc tế đã làm nên bộ "3 hơn" nổi bật. Nếu cùng điều hợp với phương hướng "6 hơn" trong bang giao Việt – Trung [1], các chủ trương của Tô Lâm mở ra hướng đi tiềm năng mới cho ngoại giao Việt Nam, vừa duy trì sự ổn định, vừa đặt nền móng cho những bứt phá trong tương lai.

Khi Mỹ chuyển giao chính quyền…

Ngày 2/12/2024, Trưởng ban Đối ngoại Đảng cộng sản Việt Nam Lê Hoài Trung đã gặp Ngoại trưởng Hoa Kỳ Antony Blinken tại Washington, D.C. Cuộc gặp này không chỉ tái khẳng định tầm quan trọng của Quan hệ "Đối tác Chiến lược Toàn diện" [CSP] giữa Việt Nam và Mỹ, mà còn thể hiện cam kết chung trong việc duy trì khu vực "Ấn Thái Dương tự do, cởi mở và ổn định" [FOIP]. Ông Lê Hoài Trung nói với ông Blinken rằng Việt Nam coi trọng quan hệ đối tác với Hoa Kỳ, vốn là siêu cường hàng đầu cũng là thị trường xuất khẩu quan trọng nhất của quốc gia Đông Nam Á này [2]. Thông cáo từ phía Mỹ về cuộc gặp, dù ngắn gọn, mang ý nghĩa sâu xa : Việt Nam tận dụng cơ hội để gửi đi những thông điệp chiến lược tới Mỹ và thế giới trước khi chính quyền Donald Trump tiếp quản Nhà Trắng.

Thông điệp đầu tiên dẫu không nói ra, là khẳng định vai trò trung tâm của Đảng cộng sản Việt Nam trong điều hướng chính sách đối ngoại. Dù Ban Đối ngoại Đảng cộng sản Việt Nam dự kiến sẽ sáp nhập với Bộ Ngoại giao bên chính phủ, chính sách vẫn sẽ được định hình dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Tổng bí thư. Thông điệp thứ hai là nỗ lực thúc đẩy CSP Việt – Mỹ, vốn đã được Tổng bí thư Tô Lâm khẳng định qua chuyến công tác ở Mỹ vào tháng 9/2023. Tại đó, ông tái cam kết quan hệ Việt – Mỹ có nhiều nét rất đặc biệt, trong 50 năm qua, từ cựu thù trở thành Đối tác, Đối tác toàn diện và bây giờ đạt mức quan hệ cao nhất là CSP. Quan hệ hai nước đang bước sang trang sử mới và thực sự là hình mẫu trong quan hệ quốc tế về nỗ lực hàn gắn và xây dựng quan hệ sau chiến tranh [3]. Cuối cùng, chuỗi hoạt động ngoại giao dày đặc của ông Tô Lâm tại cả Tây Bán Cầu và Á - Âu năm ngoái đã tạo nên dấu ấn mạnh mẽ, khẳng định vai trò Việt Nam trong bối cảnh quyền lực quốc tế bị đảo lộn [4].

Cả ba thông điệp trên đều gắn liền với chuyến thăm Mỹ của Trưởng Ban Đối ngoại Đảng cộng sản Việt Nam, là bước đi chiến lược chuẩn bị cho cả cơ hội lẫn thách thức trong năm 2025 – cột mốc kỷ niệm 30 năm bình thường hóa quan hệ Việt – Mỹ. Dù truyền thông do nhà nước Việt Nam quản lý không đưa tin về cuộc gặp giữa ông Lê Hoài Trung với ông Blinken tại Washington. Nhưng đây chính là thời điểm Việt Nam sẵn sàng ứng phó với các động thái khó lường của chính quyền Trump 2.0, đồng thời vẫn lạc quan chuẩn bị để đón làn sóng đầu tư mới từ Mỹ và quốc tế. Sự kiện Tập đoàn Trump đầu tư tại Hưng Yên, quê hương của Tổng bí thư Tô Lâm, không chỉ mang ý nghĩa kinh tế mà còn tạo động lực chính trị quan trọng, như một "đòn bẩy" cho dòng vốn FDI đổ vào Việt Nam [5].

FDI và Biển Đông

"Ngoại giao kinh tế" và "ngoại giao biển đảo" là hai trụ cột quan trọng trong định hướng đối ngoại của Tổng bí thư Tô Lâm. Nếu dưới thời cố Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, đối ngoại thường mang đậm sắc thái lý luận, thì thời kỳ của ông Tô Lâm lại chú trọng nhiều hơn đến các lợi ích thực chất và cụ thể. Tổng bí thư không chỉ tận dụng các diễn đàn quốc tế để khẳng định lập trường của Việt Nam, mà còn tích cực thúc đẩy đầu tư nước ngoài [FDI], tăng cường hợp tác kinh tế, và tìm kiếm cơ hội mới để nâng cao vị thế quốc gia. Điển hình là trong các cuộc gặp với lãnh đạo Mỹ và Nhật Bản [6], ông nhấn mạnh rằng Việt Nam sẵn sàng trở thành mắt xích trọng yếu trong chuỗi cung ứng toàn cầu, nhất là trong bối cảnh căng thẳng thương mại Mỹ – Trung. Những lợi thế như chi phí lao động thấp và vị trí địa - chiến lược thuận lợi giúp Việt Nam thu hút sự chú ý của các nhà đầu tư quốc tế, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ cao và năng lượng tái tạo. Chính cách tiếp cận linh hoạt của Tổng bí thư đã mang lại hy vọng vào một làn sóng FDI mới, hứa hẹn tăng trưởng bền vững cho đất nước [7].

Về vấn đề Biển Đông, đây là thách thức nhạy cảm mà mọi đời Tổng bí thư đều phải xử lý. Trong khi ông Nguyễn Phú Trọng thường nhấn mạnh luật pháp quốc tế và các cơ chế đa phương, thì Tổng bí thư Tô Lâm đã chủ động đi xa hơn, tham gia tích cực vào các cuộc đàm phán song phương với các quốc gia liên quan. Việc tham gia sâu hơn vào các cơ chế an ninh khu vực như các "tiểu liên kết" hay nâng cấp quan hệ đối tác với các nước láng giềng là những bước đi cần thiết để Việt Nam bảo vệ lợi ích quốc gia trước sự lấn lướt của Trung Quốc [8]. Việc các bên vừa nâng cấp quan hệ Việt Nam – Malaysia lên CSP thứ 9 và các thỏa thuận hợp tác song phương về Biển Đông là minh chứng rõ nét. Những sáng kiến này không chỉ giúp quản lý và giảm thiểu căng thẳng trong khu vực, mà còn định vị Việt Nam như một quốc gia trung tâm tại Đông Nam Á và một đối tác đáng tin cậy trên trường quốc tế [9]. Dù chặng đường phía trước còn nhiều khó khăn, nhưng cách tiếp cận quyết đoán và thực dụng của Tổng bí thư Tô Lâm đang mở ra những cơ hội lớn để nâng cao vị thế của Việt Nam.

Cơ hội/Thách thức từ "kỷ nguyên mới"

Sự dịch chuyển trọng tâm quyền lực quốc tế sang không gian FOIP, sự gia tăng của các xu hướng đa cực hóa, và các vấn đề như chuyển đổi số, biến đổi khí hậu đang mở ra nhiều hướng đi mới nhưng đồng thời đặt ra yêu cầu thích nghi cao hơn cho quốc gia. Một trong những cơ hội lớn của Việt Nam là đất nước nằm ở vị trí chiến lược trong khu vực Đông Nam Á, nơi đóng vai trò cầu nối giữa các nền kinh tế phát triển và đang phát triển. Trong bối cảnh chuỗi cung ứng toàn cầu đang được tái định hình, Việt Nam có thể trở thành mắt xích quan trọng trong chuỗi giá trị này. Việc tham gia tích cực vào các hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới như CPTPP và EVFTA đã chứng minh tầm nhìn chiến lược, không chỉ giúp mở rộng thị trường xuất khẩu mà còn thúc đẩy các chuẩn mực quản trị kinh tế cao hơn. Đặc biệt, xu hướng dịch chuyển đầu tư từ các nền kinh tế lớn sang các thị trường tiềm năng có thể giúp Việt Nam thu hút nguồn vốn FDI chất lượng cao, từ đó thúc đẩy đổi mới công nghệ và nâng cao năng lực cạnh tranh.

Tuy nhiên, thách thức không hề nhỏ! Việt Nam cần duy trì sự ổn định trong quan hệ đối ngoại, đặc biệt là giữa các cường quốc đang có nhiều mâu thuẫn lợi ích. Sự cạnh tranh Mỹ – Trung [10], tình hình căng thẳng ở Biển Đông và những bất ổn trong hệ thống tài chính toàn cầu có thể tác động tiêu cực đến nền kinh tế. Hơn nữa, yêu cầu cải cách nội tại cũng là một bài toán lớn. Để thực sự tận dụng được các cơ hội, Việt Nam phải không ngừng cải thiện môi trường kinh doanh, tăng cường năng lực thể chế và giải quyết triệt để các vấn đề như tham nhũng, tinh giảm bộ máy. Không kém phần quan trọng là các thách thức từ bên trong, như nguy cơ tụt hậu về công nghệ nếu không nhanh chóng bắt kịp xu hướng chuyển đổi số. Đồng thời, các áp lực từ biến đổi khí hậu đòi hỏi Việt Nam phải xây dựng các chiến lược phát triển bền vững, giảm phát thải và bảo vệ nguồn tài nguyên thiên nhiên một cách hiệu quả.

Tựu trung, "kỷ nguyên mới" mang đến cho Việt Nam cơ hội lịch sử để khẳng định vai trò và vị thế trên trường quốc tế. Tuy nhiên, thành công không chỉ đến từ vị trí địa - chính trị thuận lợi mà còn phụ thuộc vào năng lực nội tại, khả năng thích ứng linh hoạt và sự đoàn kết của cả hệ thống chính trị lẫn nhân dân. Chỉ khi tận dụng tốt các nguồn lực và vượt qua thách thức, Việt Nam mới có thể viết tiếp câu chuyện phát triển bền vững trong giai đoạn đầy biến động này. Dù khó khăn còn nhiều, "kỷ nguyên Tô Lâm" mở ra những triển vọng đáng kể để Việt Nam củng cố vị thế quốc gia. Bằng cách phát huy tối đa nguồn lực hiện có và tiếp tục duy trì sự chủ động, linh hoạt trong chiến lược ngoại giao, hy vọng Việt Nam có thể đạt được những thành tựu vượt bậc và đặt chân lên con đường phát triển.

Đinh Hoàng Thắng

Nguồn : VOA, 05/12/2024

Tham khảo :

[1] https://baotintuc.vn/thoi-su/bao-chi-trung-quoc-khang-dinh-cung-co-phuong-huong-6-hon-trong-quan-he-viet-trung-20240820165233286.htm

[2] https://www.state.gov/secretary-blinkens-meeting-with-vietnam-communist-party-external-relations-committee-chairman-trung/

[3] https://baotintuc.vn/thoi-su/toan-van-phat-bieu-chinh-sach-cua-tong-bi-thu-chu-tich-nuoc-to-lam-tai-dai-hoc-columbia-con-duong-cua-viet-nam-quan-he-voi-hoa-ky-va-tam-nhin-cho-ky-nguyen-moi-20240924092808951.htm

[4] https://www.voatiengviet.com/a/tbt-ctn-to-lam-giua-hai-chuyen-cong-tac-dai-ngay-/7805978.html

[5] https://www.rfa.org/vietnamese/news/comment/blog/trump-organization-investment-in-hung-yen-boost-vietnam-us-strategic-relationship-11192024122910.html

[6] https://xaydungchinhsach.chinhphu.vn/tong-bi-thu-chu-tich-nuoc-to-lam-hoi-dam-truc-tuyen-voi-chu-tich-dang-dan-chu-tu-do-thu-tuong-nhat-ban-119240903191525918.htm

[7] https://www.bbc.com/vietnamese/articles/ckgn91jel3ro

[8] https://www.voatiengviet.com/a/7796234.html

[9] https://baochinhphu.vn/tuyen-bo-chung-ve-nang-cap-quan-he-doi-tac-chien-luoc-toan-dien-giua-viet-nam-malaysia-102241121200928539.htm

[10] https://www.voatiengviet.com/a/gioi-nghien-cuu-doi-dau-my-trung-trump-2-0-mang-lai-rui-ro-loi-ich-viet-nam/7884734.html

Chính sách đối ngoại của Việt Nam giai đoạn 1976-1986 đã để lại những kinh nghiệm quý báu, góp phần định hướng đường lối đối ngoại trong thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế.

Ảnh minh họa

Mười năm trước đổi mới (1976 – 1986) là thời gian Việt Nam tiến hành công cuộc khôi phục và xây dựng đất nước sau chiến tranh. Bên cạnh những thuận lợi sau khi giành được độc lập, thống nhất Tổ quốc, Việt Nam cũng phải đối diện với nhiều thách thức, khó khăn mà một phần do chính sách đối ngoại tạo ra.

Thực hiện đường lối đổi mới từ năm 1986 đến nay, Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương thực hiện đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, đoàn kết hữu nghị, hợp tác với các nước xã hội chủ nghĩa anh em, thúc đẩy quan hệ đặc biệt với các nước Đông Dương, mở rộng quan hệ đối ngoại với tất cả các nước trong khu vực và thế giới vì hòa bình, độc lập và tiến bộ xã hội. Quá trình đó đã để lại một số kinh nghiệm quý báu, mang giá trị thời đại và thực tiễn :

Thứ nhất, cần phảiđánh giá đúng sự biến đổi của bối cảnh quốc tế, khu vực ; bám sát thực tiễn đất nước, kịp thời điều chỉnh chủ trương, chính sách đối ngoại.

Đánh giá đúng tình hình, nắm bắt chuẩn xác quy luật vận động trong quan hệ quốc tế là vấn đề mang tính nguyên tắc, tạo nên hiệu quả đối ngoại của mỗi quốc gia. Với Việt Nam, vấn đề này có ý nghĩa vô cùng quan trọng, quyết định chủ trương, chính sách đối ngoại với từng quốc gia, trong từng hoàn cảnh cụ thể. Tuy nhiên, trong những năm 1976 – 1986, Việt Nam chưa làm tốt công tác dự báo tình hình, nhận diện chưa đúng về mối quan hệ phức tạp giữa các nước lớn. Vì thế, một số chủ trương, chính sách đối ngoại mang tính cứng nhắc, giáo điều, đánh giá chủ quan, dẫn đến những sai lầm nghiêm trọng. Điều này được thể rõ nhất trong việc nhận diện tình hình thế giới :

Trước hết là,nhìn nhận chưa thấu đáo về Mỹ và sức mạnh của Mỹ trong khu vực. Việt Nam cho rằng, chiến thắng mùa Xuân 1975 đã "đẩy Mỹ vào tình thế khó khăn chưa từng có"(1), đánh dấu bước ngoặt đi xuống của Mỹ ; làm Mỹ bị suy yếu nghiêm trọng, buộc phải rút lui khỏi một số địa bàn ở Châu Á. Song trên thực tế, Mỹ không rơi vào "tình thế khó khăn chưa từng có", mặc dù uy tín có giảm sút, nhưng Mỹ chưa hề đánh mất vị trí siêu cường và khi cần thiết Mỹ có thể sử dụng sức mạnh đó liên kết với các nước khácthực hiện các chính sách chống phá Việt Nam. Việt Nam cũng chưa nắm bắt được những tính toán của Mỹ trong mối bang giao với các nước cùng khu vực. Việt Nam đã bỏ lỡ cơ hội bình thường hóa quan hệ Việt – Mỹ và cơ hội tháo gỡ nút thắt trong quan hệ đối ngoại của mình. Bên cạnh đó, do chưa nắm bắt chuẩn xác về sự thay đổi trong tam giác chiến lược Mỹ – Xô -Trung nên Việt Nam cũng chưa có những đối sách phù hợp, nhất là với Trung Quốc.

Xuất phát từ tư duy giáo điều, cách nhìn xơ cứng về xã hội chủ nghĩa hiện thực, đánh giá quá cao sức mạnh của hệ thống xã hội chủ nghĩa so với thực tế và có phần ảo tưởng trước thực tại khách quan, nên Việt Nam đã không lường hết những khó khăn và dấu hiệu khủng hoảng trong nội bộ hệ thống xã hội chủ nghĩa. Đặc biệt, Việt Nam vẫn tin rằng :"Hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa đã và đang lớn mạnh không ngừng"(2), có khả năng phát triển mạnh mẽ chưa từng có. Hơn nữa, do bị chế định bởi tư duy ý thức hệ và không khí Chiến tranh lạnh nên Việt Nam vẫn còn nhận thức cứng nhắc về các nước tư bản Tây Âu, chưa đánh giá đúng về chiều hướng đối ngoại của các nước này, do đó chưa thiết lập được quan hệ đối ngoại với họ.

Việt Nam vẫn còn chậm chễ trong nhận thức về các vấn đề của khu vực, nhất là những thay đổi trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc, Nhật Bản và các nước trong ASEAN. Vì thế, chưa thực sự nỗ lực thúc đẩy, phát triển quan hệ hợp tác song phương, đa phương.

Việt Nam đánh giá thiếu chính xác về thế và lực của đất nước. Sau Đại thắng mùa Xuân năm 1975, uy tín và vị thế của Việt Nam đã được nâng cao, song với tư thế là người chiến thắng, Việt Nam đã thiếu tỉnh táo, đánh giá quá cao thời kỳ sau Việt Nam, đồng thời, thỏa mãn với nhận định của một số học giả nước ngoài và tự nhận thấy đánh được Mỹ thì không có gì không làm được. Điều đó dẫn đến tư tưởng chủ quan, tư duy nôn nóng, phiêu lưu. Với những nhận thức chưa chuẩn xác thế và lực của đất nước, đánh giá chưa đúng những chuyển động của tình hình thế giới, thiếu nhạy bén, Việt Nam đã nghiêng hẳn về phía Liên Xô, coi Liên Xô là "hòn đá tảng" trong chính sách đối ngoại. Điều này khiến Việt Nam phụ thuộc nhiều vào Liên Xô, tự đẩy đất nước vào thế đối đầu với Trung Quốc.Hơn nữa, Việt Nam vẫn còn sai lầm khi tự nhận diện về sứ mệnh mới : "chống chủ nghĩa bành trướng, bá quyền" trong phong trào cách mạng thế giới, "vì nghĩa vụ quốc tế cao cả".

Có thể thấy, tư tưởng giáo điều, không nhạy bén trước sự vận động của thế giới và khu vực đã khiến quan hệ đối ngoại của Việt Nam trong những năm 1976-1986 gặp nhiều khó khăn, chưa phát huy được thế mạnh của đất nước sau thống nhất, độc lập.

Thứ hai, cần thường xuyên phòng tránh nguy cơ mất độc lập, tự chủ về tư duy và đường lối đối ngoại, coi trọng công tác nghiên cứu chiến lược, tổng kết thực tiễn và dự báo quốc tế

Trong tiến trình lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc, độc lập, tự chủ luôn là một trong những yêu cầu hàng đầu ; đồng thời, là một trong những điều kiện bảo vệ chủ quyền quốc gia dân tộc, là cơ sở vững chắc cho quyền tự quyết dân tộc, là đòn bẩy đưa đất nước hội nhập với quốc tế.

Để phòng tránh nguy cơ mất độc lập, tự chủ về tư duy và đường lối đối ngoại, trong những năm 1976-1986, Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương"ra sức tranh thủ những điều kiện quốc tế thuận lợi nhất để nhanh chóng hàn gắn những vết thương chiến tranh, khôi phục và phát triển kinh tế, phát triển văn hóa, khoa học, kỹ thuật, củng cố quốc phòng, xây dựng cơ sở vật chất – kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội(3).Đồng thời, mở rộng quan hệ đối ngoại, phát triển quan hệ với các nước Đông Dương, các nước xã hội chủ nghĩa và các nước tư bản phát triển. Bên cạnh đó, cần đặt mình vào đúng dòng chảy của thời đại, hóa giải nguy cơ, tranh thủ thời cơ, khai thác tối đa những lợi thế so sánh giữa Việt Nam với các nước về các mặt, tận dụng những khả năng sẵn có, đánh thức những tiềm năng của đất nước, lấy "cái mạnh" của thế giới về nguồn vốn dồi dào, khoa học công nghệ cao, trình độ quản lý hiện đại, nguồn nguyên nhiên liệu phong phú, thị trường rộng lớn và đa dạng để bổ sung và tăng sức mạnh cho mình, thực hiện kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại, giải phóng và phát triển mạnh mẽ sức sản xuất, hoàn thành tốt nhất yêu cầu của đất nước.

Trong giai đoạn 1976-1986, Đảng, Nhà nước và nhân dân Việt Nam đãchung sứcđập tan âm mưu phá hoại của các thế lực thù địch, đẩy lùi chiến tranh xâm lấn ở hai đầu biên giới, phá vỡ chính sách bao vây, cấm vận nhằm cô lập Việt Nam của một số nước lớn, giành lại độc lập, tự chủ, bảo vệ chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc.

Bên cạnh việc phòng tránh nguy cơ mất độc lập, tự chủ về tư duy và đường lối đối ngoại, coi trọng công tác nghiên cứu chiến lược, tổng kết thực tiễn và dự báo quốc tếcũng là kinh nghiệm quý báu trong lãnh đạo hoạt động đối ngoại của Đảng Cộng sản Việt Nam những năm 1976-1986. Nghiên cứu chiến lược và tổng kết thực tiễn có mối quan hệ biện chứng với nhau. Bởi lẽ, tổng kết thực tiễn là để tìm ra những điểm mạnh, điểm yếu, những bài học kinh nghiệm và các giải pháp tích cực, hạn chế tiêu cực nhằm đạt hiệu quả cao nhất trong hoạt động đối ngoại. Đồng thời, tổng kết thực tiễn cũng là cơ sở để đề ra đường lối, chính sách đối ngoại phù hợp với tình hình mới. Bên cạnh đó, cần làm tốt công tác dự báo quốc tế để kịp thời xử lý các vướng mắc trong quan hệ đối ngoại, đẩy nhanh quá trình hội nhập quốc tế trong tương lai.

Thứ ba, chủ động khắc phục đường lối đối ngoại "nhất biên đảo", tích cực xác lập các mối quan hệ quốc tế đa dạng, đa phương

Đa dạng hóa, đa phương hóa các mối quan hệ quốc tế là vũ khí sắc bén giúp Việt Nam phá vỡ thế bao vây, cấm vận, đưa đất nước hội nhập ngày càng sâu rộng với khu vực và thế giới. Đồng thời, đem lại những lợi ích kinh tế rõ ràng, nâng cao uy tín của Việt Nam trên trường quốc tế và là phòng tuyến đầu tiên giúp Việt Nam bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ. Hơn nữa, ngoại giao đa phương còn giúp Việt Nam độc lập, tự chủ trong quan hệ quốc tế, qua đó nhận được sự ủng hộ rộng rãi của dư luận và bạn bè quốc tế. Mặc dù, Đảng, Nhà nước Việt Nam đã có tầm nhìn chiến lược về mở rộng quan hệ đối ngoại theo hướng đa dạng hóa, đa phương hóa trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, hợp tác bình đẳng, cùng có lợi. Song, những năm 1976-1986, Việt Nam quá chú trọng, đề cao Liên Xô và nhất quán nhấn mạnh quan hệ thủy chung với Liên Xô là "hòn đá tảng" trong chính sách đối ngoại của mình, do đó Việt Nam đã rơi trạng thái cô lập, đối đầu với các nước lớn khác. Bên cạnh đó, do ảnh hưởng từ sự kiện Campuchia nên chủ trương mở rộng quan hệ đối ngoại với các nước trong khu vực và thế giới chưa được hiện thực hóa một cách trọn vẹn, dẫn đến những khó khăn, vướng mắc trong việc xác lập các mối quan hệ quốc tế.

Nhận thấy những hạn chế, thiếu sót trong hoạch định và thực hiện chủ trương đối ngoại, Đảng, Nhà nước Việt Nam đã từng bước khắc phục đường lối đối ngoại "nhất biên đảo", tăng cường mở rộng quan hệ với tất cả các nước trong khu vực và thế giới. Bởi vậy, từ năm 1975 đến năm 1977, Việt Nam thiết lập quan hệ ngoại giao với 23 nước, trong đó có nhiều nước tư bản phát triển. Từ năm 1976 đến trước khi xảy ra vấn đề Campuchia, nhiều đoàn cấp cao của Việt Nam đi thăm các nước Tây Âu, Bắc Âu, Nhật Bản… mở ra quan hệ kinh tế, thương mại, văn hóa, khoa học kỹ thuật với các nước thuộc khu vực này. Đây là khoảng thời gian Việt Nam tranh thủ được nhiều nguồn viện trợ, thiết bị kỹ thuật từ các nước tư bản phương Tây. Trong những năm 1976-1980, Việt Nam đã tranh thủ được từ các nước tư bản khoảng 2,263 đôla mỹ, trong đó 54% là cho vay, 46% là viện trợ không hoàn lại. Từ năm 1975 đến cuối 1978, riêng các nước Bắc Âu đã dành cho Việt Nam 612 triệu đôla Mỹ, trong đó 91% là viện trợ không hoàn lại(4).Bên cạnh đó, Việt Nam cũng ký kết nhiều hiệp định hợp tác về kinh tế, văn hóa, khoa học kỹ thuật với các nước Tây Âu, Bắc Âu như Pháp, Bỉ, Thụy Điển, Đức, Italia, góp phần xây dựng và phát triển đất nước.

Có thể thấy, những điều chỉnh trong đường lối đối ngoại của Đảng giai đoạn này đã giúp Việt Nam mở rộng quan hệ đối ngoại với nhiều nước, tranh thủ nguồn vốn, viện trợ từ nước ngoài để khôi phục và phát triển kinh tế. Đồng thời, chủ động khắc phục đường lối đối ngoại "nhất biên đảo", tích cực xác lập các mối quan hệ quốc tế đa dạng, đa phương đã giúp Việt Nam có nhiều cơ hội tham gia vào các tổ chức khu vực và quốc tế, tạo nền tảng thúc đẩy Việt Nam bình thường hóa quan hệ với các nước lớn.

Thứ tư, cần xác định đúng đắn, kịp thời tầm quan trọng của quan hệ với các nước lớn và các nước láng giềng cùng khu vực

Việt Nam giữ vị trí chiến lược quan trọng trên bản đồ địa chính trị khu vực, là cầu nối giữa đất liền và hải đảo, là trung tâm thương mại của khu vực, đồng thời cũng là cửa khẩu đi vào hệ thống giao thông đường bộ trên đất liền của các quốc gia Đông Nam Á và Châu Á. Do đó, ngay từ rất sớm, Việt Nam đã trở thành thuộc địa kiểu mới của các nước đế quốc. Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, Việt Nam đã khéo léo lợi dụng mâu thuẫn trong nội bộ kẻ thù, cân bằng quan hệ giữa các cường quốc. Đồng thời, tranh thủ sự ủng hộ của các nước lớn trong khối xã hội chủ nghĩa để hoàn thành sự nghiệp bảo vệ, giữ vững độc lập, tự do của Tổ quốc. Có thể thấy, trước năm 1975, Việt Nam đã thực hiện thành công "chiến lược cân bằng" trong đối ngoại với các nước lớn, coi trọng quan hệ hữu nghị với các nước láng giềng, góp phần nâng cao vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế.

Tuy nhiên, trong những năm 1976-1986, do tác động, chi phối bởi những yếu tố chủ quan, khách quan khác nhau nên Việt Nam đã nghiêng hẳn về phía Liên Xô, đối đầu với Trung Quốc và coi Liên Xô đây là "hòn đá tảng" trong chính sách đối ngoại của mình. Đồng thời, nhấn mạnh thắt chặt tình đoàn kết với Liên Xô là vấn đề cần thiết và quan trọng. Điều đó thể hiện sự mất cân bằng trong quan hệ với các nước lớn, đẩy ngoại giao Việt Nam rơi vào "thế kẹt" trong mười năm trước đổi mới. Bên cạnh đó, Việt Nam còn dè chừng, cảnh giác trong quan hệ với Mỹ, Nhật do cách nhìn nhận, đánh giá còn chủ quan. Việt Nam cho rằng Nhật vừa giữ quan hệ với ta, vừa tranh thủ các nước các nước ASEAN, vừa phối hợp với Mỹ và Bắc Kinh chống ba nước Đông Dương. Còn Mỹ đang tìm cách gắn chặt với các nước Đông Nam Á nhằm tranh thủ lực lượng để ngăn Liên Xô ở phía Đông ; đồng thời, phối hợp với các thế lực phản động chống phá ba nước Đông Dương. Vì vậy, Việt Nam bỏ lỡ cơ hội bình thường hóa quan hệ với Mỹ, tiếp tục đẩy quan hệ Việt – Mỹ rơi vào tình trạng đối đầu căng thẳng. Cũng bởi vì không giữ được thế cân bằng trong quan hệ với các nước lớn nên thời gian này đối ngoại Việt Nam gặp phải rất nhiều khó khăn, thách thức. Một mặt, Việt Nam chèo chống với nước láng giềng lớn Trung Quốc đầy tham vọng. Mặt khác, phải chèo chống với sự bao vây, cấm vận của các nước lớn, khiến Việt Nam bị cô lập với khu vực và quốc tế.

Trong quan hệ với các nước láng giềng cùng khu vực, Việt Nam luôn coi trọng và ra sức củng cố tình đoàn kết chiến đấu của ba nước Đông Dương, coi đó là quy luật phát triển cách mạng của ba nước, là điều có ý nghĩa sống còn đối với vận mệnh của cả ba quốc gia. Bởi vậy, trong những năm 1976-1985, Việt Nam đã không ngừng củng cố và phát triển quan hệ hữu nghị và hợp tác đặc biệt với Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào. Nhiều thỏa thuận hợp tác giữa hai nước Việt – Lào đã được ký kết trên cơ sở tăng cường tình đoàn kết và tin cậy lẫn nhau, hợp tác lâu dài, giúp đỡ nhau về mọi mặt trên tinh thần của chủ nghĩa quốc tế vô sản và theo nguyên tắc hoàn toàn bình đẳng, tôn trọng độc lập chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của nhau, tôn trọng lợi ích chính đáng của nhau, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau.

Đối với Campuchia, Việt Nam luôn coi "vấn đề Campuchia" là chìa khóacần tập trung tháo gỡ để giải quyết những khúc mắc, bất đồng trong quan hệ đối ngoại với các nước Đông Nam Á và ASEAN. Đi đôi với việc giúp đỡ nhân dân Campuchia đánh đuổi lực lượng Khơme đỏ, giành lại độc lập, Việt Nam còn thực hiện nhiều hoạt động nhằm giảm bớt căng thẳng, hiểu lầm của dư luận quốc tế. Vượt qua khó khăn, thách thức, xóa bỏ mọi rào cản, quan hệ Việt Nam – Campuchia đã cải thiện và không ngừng được củng cố, giữ gìn.

Có thể thấy, xác định đúng đắn, kịp thời tầm quan trọng của quan hệ với các nước lớn và các nước láng giềng cùng khu vựclà vấn đề mang tính chiến lược trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Trước những chuyển biến sâu sắc trong quan hệ quốc tế, Việt Nam cần đánh giá đúng bản chất mối quan hệ đối ngoại với tất cả các nước. Đặc biệt, tránh đối đầu hoặc lập liên minh để đối đầu, gây chiến tranh với các nước láng giềng cùng khu vực, chủ động tạo dựng môi trường hòa bình, ổn định, thực hiện chủ trương "khép lại quá khứ, hướng tới tương lai" là yếu tố quan trọng giúp Việt Nam mở rộng quan hệ đối ngoại.

Hoàng Thị Thúy

Nguồn : Tạp chí Lý luận chính trị, số 6/2018.

Hoàng Thị Thúy là Thạc sĩ Khoa Lý luận Chính trị, Trường Cao đẳng Xây dựng số 1.

Chú thích :

(1), (2) Đảng cộng sản Việt Nam : Văn kiện Đảng toàn tập, t.37, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2004, tr.471, 507.

(3) Đảng cộng sản Việt Nam : Báo cáo chính trị đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IV, Nhà xuất bản Sự thật, Hà Nội, 1997, tr.67.

(4) Bộ Ngoại giao, Nguyễn Đình Bin (Chủ biên) : Ngoại giao Việt Nam 1945-2000, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2005, tr.316-317.

Phấn khích với việc xử lý thành công Covid-19, Việt Nam đang sẵn sàng đóng vai trò ngày càng chủ động và tự tin trong khu vực.

Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 13 diễn ra tại Hà Nội từ ngày 25/1 đến 1/2 là đại hội lớn nhất trong lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam (Đảng cộng sản Việt Nam). Trong sự kiện kéo dài một tuần, đương kim Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã được bầu lại làm Tổng Bí thư nhiệm kỳ thứ ba chưa từng có. Mười tám thành viên Bộ Chính trị, do ông Trọng 76 tuổi đứng đầu và được 200 thành viên Ban Chấp hành Trung ương ủng hộ, đã được giao nhiệm vụ lãnh đạo Việt Nam vượt qua thời kỳ đầy bất ổn.

Được tổ chức 5 năm một lần, Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng cộng sản Việt Nam là kỳ họp lớn nhất trong quá trình hoạch định chính sách tập thể ở Việt Nam. Tại phiên thảo luận, các đại biểu giúp đề ra các chiến lược an ninh quốc gia, chính sách đối ngoại, quốc phòng và phát triển của Việt Nam, cũng như lựa chọn nhân sự cấp cao cho nhiệm kỳ 5 năm tới và cả sau đó. Do đó, việc thông qua chính sách đối ngoại của Việt Nam tại Đại hội có ý nghĩa về mặt chính sách. Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ 13 về chính sách đối ngoại, trong đó nhấn mạnh tầm quan trọng của ngoại giao, đã được nhất trí thông qua.

Quan trọng hơn, điều đó thể hiện nỗ lực thúc đẩy sự ủng hộ nội bộ đối với chiến lược ngoại giao của Việt Nam, với sự tham gia của 1.587 đại biểu đại diện cho tất cả các ngành, cơ quan và các cấp chính quyền. Và lần đầu tiên trong vòng 15 năm qua, bốn nhà ngoại giao cấp cao giành được ghế trong Ban Chấp hành Trung ương, trong khi Phó Thủ tướng đương nhiệm, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh, giành được một ghế trong Bộ Chính trị. Những điểm nổi bật trên sẽ giúp Việt Nam thúc đẩy sự phối hợp giữa các cơ quan và phương thức tiếp cận toàn chính phủ trong hoạt động đối ngoại.

Báo cáo chính trị Đại hội Đảng lần thứ 13 nhấn mạnh Việt Nam tiếp tục thực hiện học thuyết chính sách đối ngoại xưa nay là độc lập, tự chủ, đa dạng hóa và đa phương hóa. Báo cáo cũng khẳng định lại chính sách quốc phòng "Bốn không" của Việt Nam, trong đó ưu tiên cao nhất là bảo vệ lợi ích quốc gia của Việt Nam trên cơ sở luật pháp quốc tế.

Ngoài ra, báo cáo tái khẳng định cam kết của Việt Nam tiếp tục là bạn và đối tác tin cậy, là thành viên chủ động và có trách nhiệm của cộng đồng quốc tế. Những nguyên tắc chỉ đạo đó không những không thay đổi so với Đại hội XII của Đảng năm 2016 ; chúng cũng góp phần bổ sung thêm sắc thái cho việc thực hiện chính sách đối ngoại của Việt Nam trong 5 năm tới, đồng thời thể hiện cách ứng xử ngày càng chủ động và tự tin của Việt Nam trong các vấn đề quốc tế.

Trong khuôn khổ rộng lớn này, Đại hội vừa qua đã đưa ra một số bước phát triển mới trong chính sách đối ngoại của Việt Nam đáng được nêu bật.

Sự phát triển mới đầu tiên và đáng chú ý nhất là sự nhấn mạnh vào vai trò tiên phong ngoại giao trong việc giữ gìn môi trường quốc tế hòa bình, ổn định, huy động sự ủng hộ từ bên ngoài cho công cuộc xây dựng đất nước, nâng cao vị thế và uy tín của Việt Nam. Sự phát triển mới này có hai yếu tố chính. Ngoại giao cần đóng một vai trò trung tâm và chủ động hơn trong việc giữ gìn chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam, xây dựng năng lực quốc gia và nâng cao vị thế toàn cầu của Việt Nam. Tương tự, chính sách này ghi nhận tầm quan trọng và đóng góp của ngành ngoại giao Việt Nam trong việc thiết kế một chiến lược quốc gia toàn diện cho Việt Nam. Sự phát triển mới này cũng phản ánh đề xuất rằng ngoại giao phải ở trên "tuyến đầu" để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Thứ hai, Đại hội Đảng lần thứ 13 nhấn mạnh sự cần thiết phải xây dựng ngoại giao "Hiện đại và toàn diện" dựa vào ba trụ cột – đó là đối ngoại Đảng, Nhà nước và đối ngoại nhân dân – cũng như sự phối hợp nhịp nhàng giữa các trụ cột đó. Bằng cách bổ sung khái niệm "toàn diện", Việt Nam sẽ thúc đẩy một cách dứt khoát tất cả các hình thức ngoại giao : chính trị, kinh tế, quốc phòng, công, văn hóa và nghị viện. Với mục tiêu phát triển một chiến lược ngoại giao "hiện đại", Việt Nam dự kiến sẽ đầu tư nhiều hơn vào việc mở rộng năng lực cơ sở hạ tầng và nhân sự của ngành ngoại giao, đồng thời đưa ra các sáng kiến mới như ngoại giao kỹ thuật số.

Thứ ba, nếu như báo cáo chính trị của Đại hội 12 chủ yếu tập trung vào xác định thời cơ thì Đại hội 13 lại đánh giá sâu hơn, biện chứng hơn về môi trường chiến lược đối với Việt Nam, xác định những thách thức mà Việt Nam có thể đối mặt trong vài thập kỷ tới. Trong khi duy trì hòa bình, độc lập, hợp tác, phát triển và "cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư" là một trong những xu hướng quan trọng của toàn cầu, Đại hội cũng chỉ ra rằng cạnh tranh quyền lực lớn, xung đột cục bộ, sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân tộc và những mặt hạn chế của toàn cầu hóa và quốc tế. hội nhập, trong số những thách thức khác, có thể đe dọa tìm kiếm an ninh và phát triển của Việt Nam.

Thứ tư, Đại hội Đảng lần thứ 13 đã quyết định nâng tầm ngoại giao đa phương của Việt Nam, đặt trọng tâm vào ASEAN, Liên hợp quốc, APEC, Tiểu vùng Mekong mở rộng và các thể chế quốc tế và khu vực khác. Tháng 8/2018, Ban Bí thư Trung ương khóa XII đã ban hành Văn kiện chiến lược đầu tiên, Nghị định số 25, về thúc đẩy ngoại giao đa phương. Nguyên lý này là một bước phát triển lý luận lớn trong chính sách đối ngoại của Việt Nam, khi cho rằng chủ nghĩa đa phương là một chiến lược tránh rủi ro nhằm tránh phụ thuộc quá mức vào một số đối tác nhất định, đồng thời duy trì quyền tự chủ chiến lược của quốc gia và mở rộng mạng lưới bạn bè và đối tác.

Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là chính sách đối ngoại của Việt Nam sẽ chỉ tập trung vào chủ nghĩa đa phương. Thay vào đó, sẽ tìm kiếm sự kết hợp cân bằng giữa các nỗ lực ngoại giao song phương và đa phương. Thúc đẩy và mở rộng quan hệ song phương với các nước láng giềng, các đối tác chiến lược, toàn diện và các đối tác quan trọng khác – theo thứ tự đó – vẫn là cốt lõi trong chính sách đối ngoại của Việt Nam.

Có một số yếu tố chính, cả trong và ngoài nước, có thể giúp giải thích động lực của Việt Nam trong việc đưa ra các sáng kiến chính sách mới này.

Trước hết, những thay đổi về chính sách đối ngoại được thực hiện tại Đại hội Đảng lần thứ 13 phản ánh sự thay đổi lớn hơn trong suy nghĩ chiến lược của lãnh đạo của Việt Nam. Theo ông Vũ Khoan, một trong những chuyên gia chính sách đối ngoại cao cấp nhất của Việt Nam, an ninh, phát triển và ảnh hưởng từ lâu đã trở thành ba mục tiêu dài hạn chính của Việt Nam.

Tại các kỳ đại hội Đảng trước đây, các chiến lược phát triển và định hướng an ninh chủ yếu chiếm ưu thế trong thảo luận về chính sách. Chính sách đối ngoại của Việt Nam được hình thành cơ bản xoay quanh việc thúc đẩy hai mục tiêu này. Gần đây, chính sách đối ngoại của Việt Nam đã nhằm mục đích tăng cường hơn nữa vị thế quốc tế của đất nước. Sự tác động lẫn nhau của các mục tiêu đó đã làm cho chính sách đối ngoại của Việt Nam vừa là phương tiện vừa là cứu cánh.

Lãnh đạo Việt Nam cũng nhận thấy sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả của hoạch định chiến lược bằng cách kết hợp chính sách đối ngoại với các chính sách khác nhau thành một chiến lược quốc gia tổng hợp, chặt chẽ và thống nhất vào năm 2030. Hơn nữa, sự phát triển của khoa học và công nghệ có khả năng thay đổi luật chơi sẽ đòi hỏi bất kỳ quốc gia nào cũng phải có mức độ linh hoạt và năng lực thích ứng cao hơn trong quan hệ đối ngoại của mình. Một lần nữa, nó cũng nhấn mạnh giá trị cốt lõi của độc lập, tự chủ và quan hệ cân bằng với tất cả các cường quốc.

Thứ hai, kể từ sau Đại hội Đảng lần thứ XII, Việt Nam đã thấy mình khác hẳn. Với nhiều khả năng hơn, Việt Nam đang tìm kiếm một vai trò chủ động hơn trong việc giữ gìn môi trường hòa bình, ổn định thuận lợi cho các mục tiêu an ninh và phát triển của mình. Năm ngoái, Việt Nam đứng thứ 12 trong bảng xếp hạng của Viện Lowy Chỉ số Quyền lực Châu Á 2020 nhờ sự cải thiện ảnh hưởng ngoại giao, và đứng thứ hai trong Chỉ số Hiệu suất Sinh động của Viện.

Về kinh tế, Việt Nam hiện là một trong những nền kinh tế tăng trưởng nhanh nhất trong khu vực, hội nhập sâu rộng với nền kinh tế toàn cầu và mức độ mở cửa kinh tế cao, và hoàn toàn gắn bó với hệ thống thương mại thế giới, là bên ký kết 16 hiệp định thương mại tự do, bao gồm CPTPP và RCEP, hai hiệp định thương mại lớn nhất của khu vực.

Về chính trị, Việt Nam hiện đã thiết lập quan hệ đối tác chiến lược và toàn diện với 30 quốc gia, trong đó có cả 5 nước thành viên thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc (UNSC) và 10 nước thành viên ASEAN. Năm 2020, Việt Nam đã chủ trì thành công ASEAN dù đại dịch corona bùng phát. Trong thời gian là thành viên không thường trực của UNSC giai đoạn 2020-2021, Việt Nam là tác giả của sáng kiến Ngày quốc tế phòng chống dịch (27 tháng 12), sau đó đã được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua.

Thứ ba, môi trường chiến lược quốc tế thay đổi nhanh chóng đã mang lại cho Việt Nam những cơ hội và thách thức mới. Ví dụ, các nước Châu Á nhỏ hơn phải xem xét kỹ lưỡng sự thích ứng chiến lược của các cường quốc trong việc định hình chính sách đối ngoại, và Việt Nam cũng không phải là ngoại lệ. Trong cạnh tranh chiến lược giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương đang có chiều hướng gia tăng, đặt Việt Nam và các nước ASEAN khác đứng trước nguy cơ buộc phải chọn.

Tương tự, các tranh chấp và xung đột lãnh thổ ở Biển Đông đã trở nên phức tạp hơn. Các thách thức an ninh phi truyền thống khác, chẳng hạn như đại dịch, biến đổi khí hậu và an ninh mạng, không thể để bất kỳ quốc gia nào có thể tự giải quyết. Đúng hơn, cần có sự hợp tác quốc tế và nỗ lực ngoại giao.

Sự tăng trưởng về uy tín và năng lực quốc gia đã giúp Việt Nam theo đuổi chính sách đối ngoại chủ động hơn. Chính sách đối ngoại của Việt Nam đã được hưởng lợi từ thành công với Covid-19 và sự tăng trưởng kinh tế không ngừng thông qua kết nối với thế giới và khu vực. Việt Nam cũng đã được hưởng lợi từ thành tích trong việc giải quyết các vấn đề quốc tế và khu vực thông qua vai trò lãnh đạo gần đây trong ASEAN và UNSC, việc đăng cai tổ chức Hội nghị thượng đỉnh Mỹ-Triều lần thứ hai vào năm 2019, và đặc biệt là tăng cường tham gia các hoạt động gìn giữ hòa bình với Liên Hiệp Quốc.

Tổng hợp lại, những điều này giải thích tại sao Việt Nam quyết định tiến thêm một vài bước trong chính sách đối ngoại của mình. Tuy nhiên, Việt Nam có thành công với chính sách đối ngoại mới hay không không phụ thuộc vào nỗ lực của riêng Việt Nam, mà còn phụ thuộc vào sự hỗ trợ và hợp tác bạn bè và đối tác.

Lê Đình Tình & Lại Anh Tú

Nguyên tác : The Evolution of Vietnamese Foreign Policy After the 13th Party Congress, The Diplomat, 10/03/2021

Anh Khoa dịch

Nguồn : VNTB, 11/03/2021

Lê Đình Tình, Tiến sĩ, là Tổng Giám đốc Viện Nghiên cứu Chiến lược và Chính sách Đối ngoại, Học viện Ngoại giao Việt Nam.

Lại Anh Tú là Nghiên cứu viên của Viện. Các quan điểm thể hiện ở đây là của riêng các tác giả và không phản ánh quan điểm của các đơn vị liên kết của các tác giả.