Các nhà nghiên cứu cho biết trồng trọt mất mùa, xâm nhập mặn và lũ lụt là một số trong những yếu tố đe dọa cuộc khủng hoảng người di cư đang diễn ra ở đồng bằng sông Cửu Long.
Đồng bằng sông Cửu Long là một trong những vùng sản xuất nông nghiệp lớn của thế giới và có tầm quan trọng toàn cầu trong xuất khẩu gạo, tôm và hoa quả. 18 triệu dân ở đồng bằng thấp này cũng là những người chịu sự đe doạ của biến đổi khí hậu nhất trên thế giới.
Người nông dân cày trên ruộng nứt nẻ ở đồng bằng sông Cửu Long
Trong mười năm qua, khoảng 1,7 triệu người đã di cư ra khỏi đồng bằng sông Cửu Long, một vùng đồng bằng rộng lớn chằng chịt sông ngòi và kênh rạch. Cũng trong khoảng thời gian đó, có 700.000 người đã đến để sinh sống tại đây.
Về một mức độ di dân toàn cầu đến các khu vực đô thị vẫn còn cao : một trong mỗi 200 người di chuyển từ nông thôn ra thành phố mỗi năm. Nguyên nhân của việc di dân còn chưa rõ ràng vì rất khó tìm ra người di cư để hỏi tại sao họ lại chuyển chỗ ở và sinh sống.
Tuy nhiên, tỷ lệ di dân cao từ các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long đã tăng gấp đôi so với mức trung bình của cả nước và thậm chí còn cao hơn ở các vùng dễ bị tổn thương nhất về khí hậu. Điều này ngụ ý rằng có một cái gì khác - có thể liên quan đến khí hậu - đang diễn ra ở đây.
Sử dụng đất ở đồng bằng sông Cửu Long : màu xám là đất trồng lúa 2-3 vụ/năm, màu xanh da trời là đất thuỷ sản và màu vàng là đất trồng hoa màu.
Năm 2013, chúng tôi thăm xã An Thạnh Đông, tỉnh Sóc Trăng nhằm thu thập số liệu điều tra về sản lượng nông nghiệp. Chúng tôi sớm nhận ra rằng hầu như không có nông dân nào của An Thạnh Đông có báo cáo sản xuất. Xã đã mất toàn bộ mía sau khi mực nước mặn cao đột ngột xâm nhập vào đất và làm chết cây trồng.
Nhiều người dân sống trong nghèo đói. Trong những tuần tiếp theo, hàng trăm nông hộ nhỏ, nhiều người trong số họ đã cày cấy trên ruộng trong hàng thập kỷ, cho chúng tôi biết rằng mọi thứ đang thay đổi và sinh kế của họ sẽ sớm không thể kiểm soát được.
Trong giai đoạn 2015-2016 thiên tai xảy ra với đợt hạn hán tồi tệ nhất trong một thế kỷ. Điều này làm cho nước mặn tràn sâu vào đất liền hơn 80 km và phá huỷ ít nhất 160.000 ha cây trồng. Tại Kiên Giang (với dân số 1,7 triệu), một trong những tỉnh chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, tỷ lệ di cư thuần tại địa phương đã tăng lên khoảng 1%.
Một bài viết ít được chú ý của một số nhà khoa học Việt Nam có thể là một phần quan trọng của câu hỏi. Nghiên cứu của Lê Thị Kim Oanh và Lê Minh Trương của Đại học Văn Lang cho thấy biến đổi khí hậu là yếu tố quyết định của 14,5% người di cư rời đồng bằng sông Cửu Long.
Nếu con số này là chính xác, biến đổi khí hậu buộc hàng chục ngàn người rời khỏi khu vực này mỗi năm. Và điều đáng lưu ý là yếu tố lớn nhất trong các quyết định riêng lẻ rời Delta đã được tìm thấy là mong muốn thoát nghèo. Khi biến đổi khí hậu có mối quan hệ ngày càng tăng và phức tạp với đói nghèo, 14,5% thậm chí có thể bị đánh giá thấp.
Có một loạt yếu tố có liên quan đến khí hậu thúc đẩy quá trình di dân ở đồng bằng sông Cửu Long. Một số ngôi nhà đã bị cuốn trong nước theo nghĩa đen khi bờ biển đã bị xói mòn ở phần phía Tây Nam của đồng bằng - ở một số nơi đất ven biển đã bị mất 100 mét trong một năm.
Hàng trăm ngàn hộ gia đình bị ảnh hưởng bởi sự xâm nhập của nước mặn khi nước biển dâng lên và chỉ có một số người có thể thích với cuộc sống dựa trên canh tác ở vùng nước lợ. Những người khác đã bị ảnh hưởng bởi sự gia tăng tần suất hạn hán, một xu hướng có thể do biến đổi khí hậu và những con đập thuỷ điện ở thượng nguồn sông Mekong.
Các chính phủ và cộng đồng ở các nước đang phát triển trên thế giới cần phải hành động để đối phó với biến đổi khí hậu thông qua việc xây dựng các chính sách thích ứng. Nghiên cứu gần đây của chúng tôi ở Việt Nam đưa ra lời cảnh báo về việc này đang được thực hiện như thế nào.
Chúng tôi thấy một nhóm người nữa bị buộc phải di cư từ sông Mê Công để tự bảo vệ mình khỏi ảnh hưởng của khí hậu do hàng ngàn dặm đường đê cao trên bốn mét bao quanh vùng đồng bằng. Đê được xây dựng chủ yếu để bảo vệ con người và cây trồng khỏi lũ lụt, nhưng những con đê này cũng đã làm thay đổi hệ sinh thái cơ bản. Người nghèo và người không có ruộng đất không còn có thể tìm thấy cá để ăn và bán, và các đê ngăn ngừa các chất dinh dưỡng theo nước lũ được đưa vào ruộng lúa.
Tất cả điều này chứng tỏ rằng thay đổi khí hậu đe doạ làm trầm trọng thêm các xu hướng di dân vì lý do kinh tế hiện nay. Một nghiên cứu quy mô lớn về di dân ở đồng bằng sông Cửu Long cho thấy các yếu tố khí hậu như lũ lụt, lốc xoáy, xói mòn và suy thoái đất đóng vai trò quan trọng trong việc làm cho sinh kế dựa vào tài nguyên thiên nhiên trở nên mong manh hơn và khuyến khích người dân di cư.
Đến nay, các cách tiếp cận truyền thống để đạt được tăng trưởng kinh tế không phục vụ nhóm người dễ bị tổn thương nhất như cách chúng đem lại lợi ích cho những người sống trong giàu có tương đối. Điều này đã được chứng minh một cách mạnh mẽ nhất bởi sự mặc khải rằng số người thiếu dinh dưỡng trên trái đất tăng 38 triệu vào năm ngoái - một sự thay đổi mà biến đổi khí hậu chịu trách nhiệm phần nào. Điều này diễn ra bất chấp tăng trưởng GDP toàn cầu là 2,4%.
Những thất bại đó nhắc cho các cộng đồng rằng cần phải xây dựng một chính sách công bằng và bền vững đối để đối phó với sự thay đổi khí hậu và khủng hoảng di dân đang ngày càng lan rộng.
Alex Chapman
Vũ Quốc Ngữ dịch
Nguyên tác : Climate change is triggering a migrant crisis in Vietnam , The Conversation, 09/01/2018