Afghanistan : Sự kháng cự của phụ nữ dưới chế độ Taliban
Mùa hè 2022, đầu tháng 8. Đúng một năm sau chiến dịch lật đổ chính quyền được phương Tây hậu thuẫn của Taliban tại Afghanistan. Thân phận thê thảm người phụ nữ dưới chế độ Taliban là chủ đề chính của Le Point và L’Obs. Le Point muốn hướng độc giả lên bầu trời với những dự án chinh phục vũ trụ "ngông cuồng" của tỉ phú Mỹ Elon Musk. Ngược lại, đối với Courrier International, thế giới của ước mơ nằm ngay bên ta. "Vườn cây : những chân trời hy vọng" là hồ sơ chính của tuần báo.
Người phụ nữ Afghanistan - 20 năm sau khi Taliban sụp đổ - một lần nữa trở lại sống dưới sự kiểm soát nghiêm ngặt của chế độ Hồi giáo cực đoan. Ảnh chụp ngày 03/05/2022 tại khu vực trung tâm thủ đô Kabul. © Ebrahim Noroozi/AP
Người phụ nữ Afghanistan sống ra sao dưới chế độ Taliban ? Trang bìa Le Point chạy tựa lớn : "Afghanistan : Đàn ông gây chiến với phụ nữ". Trong vòng 12 tháng kể từ khi lên cầm quyền, chế độ Taliban đã đưa người phụ nữ Afghanistan "trở về thời Trung cổ", biến Afghanistan trở thành một căn cứ địa Thánh chiến Hồi giáo.
Le Point gặp gỡ một số phụ nữ từng làm việc cho chính quyền trước : một nữ cựu sĩ quan chống khủng bố của Bộ Nội vụ hay một nữ cựu công chức làm trong ngành chống tham nhũng… Tất cả đều trạc 30 tuổi. Cánh cửa tương lai đột ngột đóng sập trước họ cách nay một năm. Ngày 15/08/2021, chính quyền Kabul, được Hoa Kỳ hậu thuẫn, bất ngờ sụp đổ.
Giờ đây, các nữ cựu viên chức này không được phép đi làm, khi ra ngoài phải mang trang phục trùm kín, theo đòi hỏi khắc nghiệt của các thế lực bảo thủ. Đi xa quá nhà 45 km phải có một người đàn ông bảo trợ đi cùng (là cha, chồng, hay anh em trai). Kể từ đầu năm nay, chế độ Taliban quyết định tạm thời đóng cửa các trường cấp 2, cấp 3 dành cho nữ sinh.
Kháng cự tại những nơi nào có thể
Làm thế nào để sống trong một xã hội hà khắc và ngột ngạt như vậy ? Hơn 120.000 người Afghanistan đã trốn khỏi đất nước. Nhiều người tìm mọi cách nhưng không thoát. Những người ở lại buộc phải lựa chọn. Nhưng Le Point cũng chỉ ra nỗ lực của nhiều phụ nữ, tiếp tục, bằng cách này hay cách khác, cố gắng duy trì lối sống tự do, ngay trong những bó buộc của hoàn cảnh, đe dọa rình dập.
Tại một tiệm làm đẹp chui, chuyên mở cửa đón phụ nữ, nữ chủ nhân 32 tuổi chia sẻ : chế độ Taliban không thể áp đặt được cho chúng tôi đòi hỏi trang phục mà họ muốn, bởi phụ nữ chống lại. Trong tiệm làm đẹp này, khách hàng có thể được nghe nhạc pop Afghanistan, vốn bị cấm… Còn cô Sonia Niazi, nhà báo trẻ của một kênh truyền hình tư nhân (Tolo News), dù buộc phải tuân thủ quy định trang phục trùm kín trong các chương trình, cho biết không thể bỏ cuộc, bởi cô có trách nhiệm với các phụ nữ đồng hương.
Vẫn còn một số ít ngành nghề, nơi chế độ Taliban không thể cấm phụ nữ, như nghề y, bởi chính quyền Taliban cần đến phụ nữ để chăm sóc phụ nữ, theo luật Hồi giáo.
Những lớp học bí mật
Cả Le Point và L’Obs đều chú ý đến nhiều phụ nữ dũng cảm tiếp tục các hoạt động dạy học trong hoàn cảnh bị cấm đoán, đe dọa trừng phạt. Le Point có bài "Ngôi trường bí mật của tôi ở Kabul", nói về cô Parastoo Hakim, 24 tuổi, một cựu sinh viên chính trị học và ngoại giao, đã không còn có cơ hội làm việc sau ngày 15/08/2021, như rất nhiều người khác. Lấy cảm hứng từ kinh nghiệm các lớp học bí mật thời chế độ Taliban hơn 20 năm trước, được phát trên CNN, Parastoo Hakim vận động một số giáo viên tham gia mở lớp học cho các em gái. Bản thân cô đảm nhiệm môn tiếng Anh, toán và hóa học. Một năm sau kể từ khi Taliban lên nắm quyền, Parastoo Hakim không tiếc là mình đã quyết định ở lại, cô nghĩ mình còn có thể làm được nhiều việc cho đất nước. Một trong những lý do cho thấy giáo dục là rất cần thiết, bởi theo cô, "một phụ nữ được học hành sẽ không bao giờ để cho con mình thực hiện hành động khủng bố tự sát, nhân danh tôn giáo".
Tiếp tục mua sách tiếng Anh, học kỹ năng phát triển nhân cách
L’Obs trong bài "Afghanistan : Là thiếu nữ trong chế độ Taliban" cũng nói về những nỗi thống khổ của phụ nữ dưới chế độ mới, và nỗ lực kháng cự. Cô Fatima, 23 tuổi, ở ngay tại Kabul, mở một lớp học tại nhà, vào mỗi tối, từ 17 giờ. Không chỉ các em gái tham gia, mà còn có cả con trai, và nhiều người lớn tuổi. Học sinh tham gia lớp học không phân biệt giới tính này (chống lại quy định của Taliban), được học tiếng Dari, được nói nhiều ở Afghanistan (Dari là phương ngữ Afghanistan của tiếng Ba Tư - ngôn ngữ chính ở Iran), môn toán và kể cả kinh Coran. Các học sinh được truyền thụ cả các kỹ năng "phát triển nhân cách", đặc biệt là phẩm chất kiên định, không khuất phục trước nghịch cảnh.
Sách giáo khoa về kỹ năng phát triển nhân cách, đến từ Mỹ, các giảng viên vẫn có thể mua được từ hiệu sách. Theo L’Obs, giống như ba phần tư người Afghanistan, Fatima muốn rời khỏi đất nước, tuy nhiên, mơ ước đó không cản cô hết mình cho hoạt động giảng dạy nhiều hiểm nguy tại Afghanistan. Fatima quyết định sống độc thân để được tự do theo đuổi ước mơ.
Giới chóp bu Taliban lưỡng lự
Cũng trong bài "Afghanistan : Là thiếu nữ trong chế độ Taliban", L’Obs cho biết giới chóp bu của chế độ Taliban cũng phần nào trong thế khó xử. Cấm hay không phụ nữ học tập ? Hiện tại, phe "phản tiến bộ" đang ở thế thượng phong so với "phe cấp tiến". Lãnh đạo Tòa án Tối cao, bộ trưởng Tư pháp, bộ trưởng Ngoại giao chống lại việc học tập của phụ nữ. Ngược lại, bộ trưởng Quốc phòng, bộ trưởng Nội vụ và giáo sĩ Baradar, người từng đứng đầu đoàn thương thuyết với Mỹ tại Doha, dẫn đến việc Hoa Kỳ rút quân, ủng hộ. Hai bên tranh luận trên cả mạng xã hội.
Lập luận của phe ủng hộ học tập của phụ nữ mang tính "thực dụng", viện lý do điều này có thể cho phép chế độ Taliban được quốc tế công nhận. Giáo sĩ Baradar từng vạch mặt ngoại trưởng Amir Khan Muttaqi là phần tử "phản tiến bộ" nhất trong vấn đề giáo dục phụ nữ. Tuy nhiên, vẫn theo L’Obs, tình hình là khác hẳn với thành phần Taliban cơ sở, đại đa số đều muốn cấm phụ nữ tham gia vào "không gian công".
Mức độ đàn áp : Không phải đâu cũng như nhau
Dù sao, tình hình không phải nơi nào cũng như nhau. Theo L’Obs, ở Herat, thành phố lớn thứ ba ở Afghanistan (sau thủ đô và Kandahar) giáp với Iran, hiệu trưởng đại học, một thành phần Taliban "ôn hòa" cho phóng viên biết là, ông hy vọng "phụ nữ có thể được theo học cấp trung học, vấn đề là tuân thủ các luật của đạo Hồi". Nhân vật này còn nói thêm, "không thể có một xã hội tự do mà không có giáo dục".
Theo Le Point, việc gạt phụ nữ ra khỏi các hoạt động kinh tế, xã hội, tại Afghanistan, khiến quốc gia này thiệt hại 1 tỷ đô la, tương đương với 5% GDP. Tình hình càng trở nên nghiêm trọng khi 23 triệu người dân Afghanistan bị nạn đói đe dọa, tức 57% dân số theo Liên Hiệp Quốc.
Nạn tảo hôn : Bán con gái 5 tuổi để gán nợ
L’Obs nói đến một thảm cảnh điển hình tại Afghanistan : nạn tảo hôn, một chủ đề vốn bị coi là "cấm kỵ". Tại các vùng nghèo khổ nhất, cha mẹ bán con gái từ tuổi rất nhỏ, thậm chí từ lúc 5 tuổi, và kể cả 3 tuổi. Bán con thường là để trả nợ. Thảm cảnh này không gắn liền với chế độ Taliban. Nạn tảo hôn để lại những hậu quả trầm trọng và nhiều khi không cứu vãn được với người phụ nữ. Trong một điều tra năm 2010 của Bộ Y tế Afghanistan, gần một nửa số ca tử vong của phụ nữ từ 20 đến 24 tuổi liên quan đến sinh nở.
"Gương mặt thực của những thành phần Taliban mới"
Xã hội trọng nam khinh rẻ phụ nữ dưới chế độ Taliban sẽ đi về đâu ? L’Obs có bài xã luận "Vì người Afghanistan" khẳng định, con đường không tránh khỏi là phải tiếp tục thực thi chính sách của Liên Hiệp Quốc, không công nhận Taliban chừng nào mà quyền được học tập của phụ nữ không được bảo đảm, và gắn liền trợ giúp quốc tế với đòi hỏi này.
Nhưng liệu Taliban có nhân nhượng ? Le Point trong bài "Gương mặt thực của những thành phần Taliban mới", cho thấy thái độ trọng nam khinh nữ, khinh thường đến mức muốn loại trừ hoàn toàn người phụ nữ ra khỏi không gian công cộng, không gian ngoài gia đình, được đông đảo người trẻ trong lực lượng Taliban hưởng ứng. Say sưa với các mạng xã hội của kỷ nguyên hiện đại như WhatsApp hay TikTok không, nhưng giới đàn ông trẻ Taliban "không nhường bước trước lớp đàn anh, trong thái độ khắc nghiệt về tôn giáo". Cuộc chiến vì quyền căn bản của phụ nữ tại Afghanistan sẽ còn vô vàn thử thách, khổ ải phải vượt qua.
Elon Musk : Sau tột đỉnh vinh quang là địa ngục ?
Tuần báo L’Express giành nội dung chính của số kép nửa đầu tháng 8 cho tỉ phủ Elon Musk. "Elon Musk, sau tột đỉnh vinh quang, phải chăng là địa ngục ?" là nhan đề bài viết mở đầu. L’Express ví tỉ phú Mỹ với thần Shiva (trong thần thoại Ấn Độ), vị thần của sự phiêu lưu, thần tiên tri, nhưng cũng là vị thần của hủy diệt, phá bỏ tất cả, để áp đặt cái mới.
Không có thủ lĩnh nào của nền kinh tế công nghiệp toàn cầu lại gây được sự mê hoặc đến như Elon Musk. Chủ nhân của nhiều dự án phi thường, thậm chí điên rồ, như kế hoạch chinh phục không gian với các tên lửa tái sử dụng Space X, xe điện Tesla, Neuralink nghiên cứu hoạt động của não người hay dự án di chuyển bằng đường ống The Boring Compagny… Elon Musk trở thành thẩn tượng của hàng triệu người trên khắp hành tinh.
Năm 2022, theo L’Express, là đỉnh cao uy tín của Elon Musk. Tháng 12 năm ngoái, ông được tạp chí Times xếp hạng nhân vật của năm. Chỉ có sáu doanh nhân cho đến nay được tạp chí Times ghi nhận, kể từ năm 1927. Trước Musk, là Zukerberg và Bezos. Tuy nhiên, theo L’Express, năm 2023 là năm quyết định với Musk. Nhiều yếu tố đe dọa vị thế đỉnh cao của tỉ phú. Yếu tố con người : Nhiều hành động quá đà của Musk bị không ít chuyên gia ngay trong tập đoàn Space X phản đối. Về tài chính, vụ bất ngờ hủy bỏ kế hoạch mua lại Twitter đã và sẽ còn tiếp tục gây nhiều tổn thất nghiêm trọng. Chưa kể đến tình trạng thiếu nguồn vi mạch điện tử, khiến doanh thu của Tesla liên tục sụt giảm (đến 18% trong hai quý đầu năm). Theo L’Express, rất nhiều thách thức mà Musk sẽ phải hóa giải được ngay trong những tháng tới, nếu không muốn bước vào thời kỳ hoàng hôn.
"Vườn" : Chân trời hy vọng
Hồ sơ chính của tuần san Courrier International là "Vườn cây : những chân trời hy vọng", tìm đến sự thay đổi triệt để bắt đầu ngay từ những gì gần gũi quanh ta. Theo Courrier International, từ Đức đến Mỹ, từ Singapore đến Brazil, một cuộc cách mạng "xanh" đang diễn ra, với sáng kiến từ các công dân, cho đến giới nghiên cứu, và đôi khi là chính trị. "Cuộc khảo sát" của tuần báo Đức Die Zeit, được Courrier Internatial dẫn lại, cho thấy "vườn" đang trở thành một không gian giúp cho việc tìm ra những câu trả lời cho hàng loạt khủng hoảng : từ khí hậu đến nông nghiệp, thực phẩm, cũng như chính trị…. Cho cuộc khủng hoảng sinh thái nói chung. Vườn là nơi thử nghiệm các giống loài có khả năng kháng cự tốt, thử nghiệm các phương thức canh tác bền vững. Tại Đức, ước tính có gần 1 triệu người làm vườn nghiệp dư, 13.500 tổ chức, nhóm.
Đối với báo New Frame (Nam Phi), "vườn" cũng là nơi để những người trong tình trạng bấp bênh có điều kiện tìm thấy nguồn thực phẩm tự cung tự cấp tối thiểu, cũng là nơi chia sẻ giữa các cộng đồng, các nhóm xã hội khác nhau, vượt qua những ranh giới, rào cản về chủng tộc, giai cấp.
Có nên ăn thịt bạch tuộc ?
Cũng trong số báo này, Courrier International dành mục "Tranh luận" cho chủ đề "Có còn nên ăn thịt con bạch tuộc ?". Ngày càng nhiều nghiên cứu cho thấy bạch tuộc là một loại động vật thông minh nhất trong hàng các loài động vật không có xương sống. Loài động vật có đến ba trái tim và ở mỗi xúc tu có một bộ não này được coi là một trong những loài động vật hiếm hoi còn sống sót xuyên suốt lịch sử, có thể là 500 triệu năm nay, trong lúc 75% sinh vật sống trên Trái đất, vào thời loài khủng long bị tuyệt diệt cách nay 66 triệu năm, đã biến mất. Con người còn có nhiều điều cần học hỏi từ loài động vật kỳ lạ này.
Những cuộc triển lãm tôn vinh thế giới "không thuộc con người"
"Hành tinh đang bị hâm nóng quá mức" tại Châu Âu cũng như nhiều nơi khác. Chuyên mục "Văn hóa" của L’Obs muốn mang lại màu xanh tươi mát, khi đưa độc giả đến với hơn mười cuộc triển lãm về thế giới thực vật, động vật, thế giới khoáng chất, đang và sắp diễn ra tại Pháp và nhiều nơi khác. Các cuộc triển lãm có mục tiêu "tôn vinh vẻ đẹp của một thế giới không phải con người, hiện đang trên đường biến mất". L’Obs ghi nhận, thật hiếm có khi nào mà các hoạt động nghệ thuật hướng về sinh thái lại tập trung nhiều đến như vậy vào cùng một thời điểm.
Trọng Thành