1. Từ những năm 1990 tại Thành phố Hồ Chí Minh đã có những công trình khảo sát, nghiên cứu về bảo tồn di sản văn hóa trong đó tập trung vào các công trình kiến trúc thời Pháp như công sở, nhà thờ, dinh thự, biệt thự... Tuy nhiên kết quả nghiên cứu chỉ thể hiện trong các cuộc hội thảo khoa học, một số cuốn sách... Vấn đề "bảo tồn di sản đô thị" hầu như chưa được xã hội quan tâm, thông tin ít ỏi trên báo chí ảnh hưởng đến cộng đồng do đó cũng không đáng kể.
Khu vực công xưởng đóng tàu Ba Son trên sông Sài Gòn - Ảnh minh họa
Cũng cần nhận thấy, trước năm 2010 cảnh quan khu vực trung tâm Sài Gòn còn khá nguyên vẹn. Có một vài thay đổi như xây dựng khách sạn Caravell, tháo dỡ các kiot ở đường Nguyễn Huệ... nhưng nhìn chung đường Đồng Khởi và khu trung tâm vẫn còn mang đậm dấu ấn của một đô thị có tuổi trên dưới trăm năm, có sự kết hợp hài hòa cảnh quan thiên nhiên miền Nam Việt Nam với quy hoạch và kiến trúc kiểu Pháp.
Nhưng từ sau năm 2010 thì đây là nơi bị tác động trực tiếp và rất nhanh của quá trình "hiện đại hóa". Đó là sự biến mất của hàng loạt kiến trúc cũ, tiêu biểu cho cảnh quan, sinh hoạt, lối sống của Sài Gòn như khu Eden với rạp phim, cửa tiệm, dịch vụ... đặc biệt là hiệu sách Xuân Thu và quán cà phê Givral nổi tiếng ; công viên Chi Lăng nhỏ xinh như một khoảng lặng thân thiện trên con đường Đồng Khởi sang trọng và tấp nập ngày đêm... Hàng cây sao cao vút trước Nhà hát lớn bị chặt bỏ, và đỉnh điểm là bùng binh cây liễu nơi giao lộ Nguyễn Huệ - Lê Lợi và thương xá Tax "biến mất" nhanh chóng và triệt để !
Bắt đầu từ đó báo chí phản ánh tiếng nói của cộng đồng và các nhà nghiên cứu kiến trúc, lịch sử, di sản... tin tức và bài viết về "bảo tồn di sản Sài Gòn" xuất hiện nhiều hơn. Những năm sau đó, công xưởng Ba Son, hàng cây đường Tôn Đức Thắng và Dinh Thượng Thơ luôn được báo chí quan tâm từ góc độ "di sản đô thị". Có thể nhận thấy, nếu năm 2013, 2014 phổ biến là những bài viết tỏ lòng thương tiếc như "Givral – C’est fini" hay "người Sài Gòn lưu luyến vĩnh biệt Tax"... thì sau đó tiếng nói của báo chí ngày càng thẳng thắn đặt vấn đề và đòi hỏi việc bảo tồn di sản đô thị Sài Gòn. Đó là một sự thay đổi lớn về nhận thức và ý thức của cộng đồng nói chung và vai trò của báo chí nói riêng trong "hành trình" bảo tồn di sản đô thị Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh còn nhiều khó khăn.
2. Gõ từ khóa "bảo tồn di sản Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh, báo chí" tìm kiếm trên Google thì được khoảng 22.200 kết quả trong 0,88 giây ! Với các từ khóa khác như "thương xá Tax" có 165.000 kết quả trong 0,60 giây, "di tích lịch sử Ba Son" có tới 106.000.000 kết quả trong 0,78 giây, "hàng cây cổ thụ đường Tôn Đức Thắng" có 2.640.000 kết quả trong 0,64 giây, "Dinh thượng Thơ" có 98.500.000 kết quả trong 0,43 giây... (*) Đây chỉ là vài ví dụ về sự "nổi tiếng" trên báo chí của các di tích tại khu vực trung tâm Thành phố Hồ Chí Minh trong vài năm gần đây.
Những trang đầu Google của kết quả tìm kiếm về các di tích trên là tin tức của cơ quan truyền thống "chính thống" gồm những tờ báo lớn, các trang báo điện tử có nhiều người đọc, một số tạp chí chuyên ngành về kiến trúc... hầu hết trong khoảng thời gian các di tích trên bị xâm phạm và phá hủy. Hình thức của thông tin khá đa dạng : từ nguồn tin của các cơ quan quản lý (UBND Thành phố, Sở Quy hoạch kiến trúc, Sở Giao thông và vận tải, Sở Văn hóa thể thao và du lịch...), bài viết từ quá trình thu thập, điều tra của nhà báo, phỏng vấn ý kiến của chuyên gia, nhà nghiên cứu, ý kiến của cộng đồng, những hình ảnh, video clip thực tế và cập nhật từng giờ... Thông tin liên tục, dồn dập và "đúng điểm rơi" của sự kiện nên thu hút sự chú ý, theo dõi của đông đảo công chúng, tạo nên những "sự kiện nóng" thực sự. Đặc biệt, báo chí đã kịp thời đưa tin các nhà ngoại giao lên tiếng về di sản thành phố như trường hợp Thương xá Tax, Dòng tu và nhà thờ Thủ Thiêm và Dinh Thượng Thơ. Đây là những thông tin rất quan trọng để chính quyền cân nhắc quyết định "số phận" các công trình này.
Nội dung trên các báo cũng rất phong phú : từ việc tổ chức tuyến bài hồ sơ (như loạt bài về Ba Son của báo Tuổi Trẻ, về Thương xá Tax của báo Pháp luật Thành phố, về Dinh Thượng Thơ của báo Thanh Niên, chuyên đề về các "điểm nóng" di sản đô thị có mặt đều đặn trên báo Người Đô Thị... và tin bài của nhiều báo khác), đến phỏng vấn các chuyên gia về giá trị, ý nghĩa lịch sử văn hóa, kiến trúc của các công trình, từ những bài tập hợp ý kiến các tầng lớp nhân dân đến những "giải pháp" bảo tồn của giới nghiên cứu chuyên sâu... Không chỉ phản ánh ý kiến trực tiếp mà báo chí còn phản ánh những hoạt động gián tiếp mang ý nghĩa "bảo tồn" như các trang web thu thập ý kiến của công chúng, việc sưu tầm di vật của Ba Son để xây dựng quán cà phê, biệt thự, một số nhóm thanh niên đặt hoa trên gốc cây và các nghệ sĩ trình diễn nghệ thuật mang ý nghĩa "tưởng niệm" hàng cây trên đường Tôn Đức Thắng - một ký ức đẹp của thành phố...
Ngoài tin bài chính trên các tờ báo điện tử còn có hàng ngàn lượt ý kiến (comments) của độc giả bàn luận về vấn đề, có các cuộc thăm dò do báo tổ chức về phương án đối với di tích (bảo tồn/không bảo tồn/ý kiến khác) có đến hàng trăm ngàn bình chọn... Những số liệu thống kê nhanh chóng và công khai đã phản ánh khá toàn diện ý kiến các tầng lớp dân chúng mà đại đa số đồng thuận việc bảo tồn. Có lẽ sau những đợt "dư luận xã hội" mạnh mẽ về việc bảo tồn di tích khảo cổ học Hoàng thành Thăng Long hồi những năm 2000 thì sự phá hủy di sản đô thị ở trung tâm Thành phố Hồ Chí Minh cũng đã thu hút sự quan tâm rất lớn của công chúng cả nước. Điều đó không thể không có vai trò tích cực của báo chí và truyền thông.
Những cuộc "vận động" này ngày càng có kết quả rõ rệt. Từ việc Thương xá Tax bị phá bỏ để xây công trình mới nhưng phải bảo tồn toàn bộ sảnh, trang trí gạch mosaic, cầu thang... để tích hợp vào công trình mới, đồng thời phục dựng mặt tiền xây dựng năm 1924 của Thương xá Tax... đến việc dừng đập bỏ Dinh Thượng Thơ, cùng lúc ngành quản lý là Sở Quy hoạch kiến trúc đã tổ chức hội thảo khoa học về Giá trị lịch sử - kiến trúc cần được bảo tồn của công trình này. Đây là những hành xử hợp lý, kịp thời và thiện ý của chính quyền sau khi tiếp nhận ý kiến của cộng đồng thông qua nhiều kênh, trong đó rất quan trọng là từ truyền thông, báo chí.
Ngoài ra, có thể kể đến vài trường hợp khác như : nhà cổ đường Nơ Trang Long (quận Bình Thạnh) bị đập bỏ do nhu cầu bức thiết của gia chủ, qua phản ánh của báo chí cơ quan chuyên ngành cũng đã kịp thời điều chỉnh và đẩy nhanh tiến độ nghiên cứu phân loại các biệt thự, nhà cổ trên địa bàn thành phố, nhằm bảo tồn các công trình có giá trị và cảnh quan biệt thự - một đặc trưng của đô thị. Qua đó giá trị nhiều mặt của biệt thự cũng được cộng đồng ý thức hơn.
Hay trường hợp nhỏ là màu sơn của Bưu điện thành phố. Sau khi thực hiện sơn một phần công trình, nhận được sự phản ứng của cộng đồng qua báo chí, cơ quan chủ quản đã tích cực tham vấn các nhà nghiên cứu và đã chỉnh sửa ngay màu sơn, phù hợp với tư liệu lịch sử và "ký ức cộng đồng". Công trình trở nên "quen thuộc" hơn, được người dân và du khách hài lòng.
Một trường hợp "cực kỳ nhạy cảm" là Tu viện Dòng Mến Thánh giá và nhà thờ Thủ Thiêm đã thuộc diện "giải tỏa" trong quy hoạch khu đô thị mới Thủ Thiêm. Từ báo chí - khởi đầu là báo Người Đô Thị - với sự bày tỏ thẳng thắn của các nhà nghiên cứu về lịch sử, tôn giáo, giáo dục... về giá trị và việc cần thiết phải bảo tồn những công trình này, đến nay "dường như" đã được chính quyền chấp thuận (**).
Ngoài phản ánh sự kiện, sự việc thì báo chí còn là kênh thông tin quan trọng "điểm sách" và giới thiệu các tác phẩm văn học về "ký ức đô thị", các công trình nghiên cứu, khảo cứu về lịch sử, văn hóa, di sản đô thị Sài Gòn. Sức lan tỏa của các tác phẩm, công trình này nhờ đó ngày càng sâu rộng trong cộng đồng, nhất là với giới trẻ.
3. Từ thực tế của Thành phố Hồ Chí Minh, trong công trình nghiên cứu của mình (***), tôi đã nhận thấy có bốn nhân tố liên quan chặt chẽ đến "bảo tồn di sản đô thị Sài Gòn" là nhà quản lý, nhà chuyên môn, cộng đồng dân cư và nhà đầu tư. Trong đó, giữ vai trò quan trọng là cộng đồng và nhà chuyên môn, nhưng vai trò quyết định là nhà quản lý và nhà đầu tư. Tuy nhiên theo dõi khá đầy đủ thông tin về bảo tồn di sản không thể không nhận thấy, trên báo chí hầu như rất ít ý kiến hay sự phản hồi của nhà đầu tư (những tập đoàn đầu tư vào địa ốc, xây dựng hạ tầng đô thị) – nhân tố tác động trực tiếp vào công trình di sản, hoặc vùng, khu vực, cảnh quan di sản. Thay vào đó là ý kiến của nhà quản lý (Sở ngành, UBND Thành phố) "giải thích" sự cần thiết phải "giải tỏa" các di tích để xây dựng công trình, cơ sở hạ tầng hiện đại và "đô thị mới". Thậm chí thông tin chính xác về nhà đầu tư vào khu vực, công trình di tích nào đó cũng ít khi xuất hiện trên báo chí cho đến khi di tích đã bị "xóa sổ" và ở đó mọc lên công trình mới.
Điều này tạo nên cảm giác tất cả sự lên tiếng của cộng đồng nói chung, của báo chí nói riêng đều chưa tác động đúng chỗ, thậm chí báo chí còn né tránh vì "tế nhị, nhạy cảm"... Và tất nhiên vì thế những cố gắng đó đã không có kết quả mà trường hợp di tích Ba Son là một điển hình.
Một điều hạn chế nữa là, thông tin quy hoạch đô thị hiện nay mới chỉ có ở website của cơ quan quản lý mà chưa được phổ biến rộng rãi qua truyền thông, báo chí, nhất là khu vực cảnh quan di sản đô thị. Mặt khác, việc xếp hạng các công trình di sản đô thị còn khá chậm và chưa toàn diện. Vì vậy, việc xâm phạm, hủy hoại các công trình mang giá trị di sản vẫn tiếp diễn. Thực trạng này làm cho thông tin trên báo chí có phần nặng về phản ánh những "việc đã rồi" tiêu cực trong bảo tồn di sản. Nếu những thông tin của các cơ quan quản lý kịp thời được công khai, minh bạch trên báo chí thì các nhà chuyên môn và cộng đồng sẽ có tiếng nói sớm hơn, tham gia cứu vãn và bảo vệ các di tích một cách tích cực hơn.
Có một điều tôi thấy tiếc, đó là các giải thưởng báo chí hàng năm chưa có giải nào cho tác phẩm về bảo tồn di sản. Điều này cho thấy lĩnh vực Di sản văn hóa chưa thực sự được coi trọng, công lao và tâm huyết các tờ báo, nhà báo "đeo bám" mảng đề tài khó khăn này chưa được đánh giá xứng đáng.
Là người thường xuyên cộng tác với báo chí về lĩnh vực bảo tồn di sản đô thị ở Thành phố Hồ Chí Minh, tôi nhận thấy trong khoảng 5 năm gần đây đã có một sự "đồng hành" khá mật thiết của báo chí với việc bảo tồn di sản đô thị Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh. Ở những thời điểm "nóng bỏng" tiếng nói của báo chí có tác dụng rất lớn, vì với chức năng "thông tin" báo chí đã giúp những ý kiến phản biện kịp thời đến với chính quyền, đồng thời phản hồi của cơ quan chức năng cũng giúp cộng đồng nắm thông tin tốt hơn. "Dư luận xã hội" qua báo chí và nhờ báo chí, không chỉ là "cảm xúc" cộng đồng mà còn cả những lý trí bình tĩnh và khoa học.
Qua quá trình này, quan điểm của báo chí và các nhà nghiên cứu, học giả ngày càng gần nhau hơn, nói cách khác, thực tiễn đa dạng phức tạp của xã hội và tri thức "hàn lâm" của giới khoa học ngày càng tìm được tiếng nói chung trong hành trình bảo tồn di sản. Đấy cũng là kinh nghiệm và bài học từ nhiều nước đã thành công trong việc bảo tồn di sản văn hóa.
Nguyễn Thị Hậu
Nguồn : viet-studies,09/03/2019
Chú thích.
(*) Truy cập ngày 15/01/2018
(**) Gần đây đã có thông tin chính thức trên báo chí.
(***) "Khảo cổ học đô thị và bảo tồn di sản văn hóa Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh" hoàn thành 2017