Làm sao để Việt Nam tránh trở thành bãi rác công nghiệp của Trung Quốc ?
Và Việt Nam sẽ cần phải tăng chuỗi giá trị. Họ phải tìm cách thu hút các ngành công nghiệp công nghệ cao, các công ty thân thiện với môi trường, năng lượng sạch, cũng như các thiết bị y tế và dịch vụ chăm sóc sức khỏe tiên tiến. Dòng vốn FDI của Trung Quốc phần lớn tập trung vào các ngành có rủi ro cao như nhiệt điện, thép, hóa chất và xi măng. Những khoản đầu tư này cần được sàng lọc vì chúng đòi hỏi đầu tư lớn, nhiều năng lượng và có nguy cơ gây ô nhiễm quốc gia.
Cảng Hải Phòng
Việt Nam tràn ngập đầu tư của Trung Quốc trong thập kỷ qua khi các doanh nghiệp Trung quốc tăng đầu từ ra nước ngoài nhằm thúc đẩy thị trường mới.
Dòng vốn từ Trung Quốc đại lục, Hồng Kông và Ma Cao chỉ ở mức 700 triệu đô la Mỹ vào năm 2011, nhưng đến năm ngoái đã lên tới 2,4 tỷ đô la Mỹ.
Những người ủng hộ đầu tư từ Trung Quốc nói rằng họ đã cung cấp việc làm và nâng cao các tiêu chuẩn công nghiệp, lao động và quy định. Nhưng các người chỉ trích cho rằng các dự án của Trung Quốc khai thác lao động và khoáng sản giá rẻ, đồng thời gây ô nhiễm môi trường và khiến người dân địa phương mắc nợ.
Công nhân dọn dẹp một lối đi bộ quanh hồ Hoàn Kiếm ở Hà Nội. Ảnh : Bloomberg
Trung Quốc hiện là nhà đầu tư lớn thứ năm tại Việt Nam sau Nhật Bản, Hàn Quốc và Singapore, và các lĩnh vực thu hút đầu tư ngày càng đa dạng.
Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng Việt Nam sẽ cần cải cách quy định hơn nữa, giáo dục tốt hơn và thúc đẩy chuỗi giá trị để đầu tư để thu lợi được trong tương lai cũng như hạn chế tác động môi trường của sản xuất chi phí thấp.
Lao động giá rẻ là sức hút vào lúc chi phí lao động ở Trung Quốc tăng cao. Một công nhân Việt Nam có tiền công trung bình từ 300 đến 350 đô la Mỹ, bằng khoảng một nửa so với Trung Quốc. Các công ty nước ngoài đã mang đến công nghệ và mô hình quản lý tiên tiến hơn, giúp thúc đẩy xuất khẩu của Việt Nam, 70% trong số đó do các doanh nghiệp nước ngoài sản xuất. Họ cũng đã giúp nâng cao tiêu chuẩn tại các bộ và cơ quan chính phủ.
Một mục tiêu chính là thương mại điện tử, được coi là một nguồn tăng trưởng chính do dân số Việt Nam tương đối trẻ. Từ năm 2016 đến 2018, hai trang web thương mại điện tử phát triển nhiều nhất là Lazada và Tiki đều nhận được khoản đầu tư lớn từ Trung Quốc. Tập đoàn Alibaba, công ty sở hữu South China Morning Post, đã đầu tư 2 tỷ USD vào Lazada và đang có kế hoạch đầu tư nhiều hơn. Vào tháng 1 năm 2018, Trung Quốc JDJD.com đã xác nhận khoản đầu tư 44 triệu đô la Mỹ vào Tiki.
Đối với Trung Quốc, đầu tư vào Việt Nam là cơ hội để hội nhập kinh tế với thế giới. Trong khi trước đây, đất nước này chủ yếu là người hưởng lợi từ đầu tư hướng nội, hướng đi đang thay đổi khi Trung Quốc tìm kiếm nguồn tăng trưởng mới ở nước ngoài thông qua các chương trình như Vành đai và Sáng kiến Con đường đầy tham vọng, chiến lược thương mại toàn cầu dựa trên con đường buôn bán Con đường tơ lụa cổ đại.
Các dự án ở Việt Nam theo kế hoạch Vành đai và Con đường bao gồm một đường cao tốc nối các tỉnh phía Nam của Trung Quốc với các hải cảng ở Hà Nội và phía bắc, cũng như nâng cấp hoặc xây dựng các hải cảng mới.
Một số dự án cơ sở hạ tầng này đã nhắm đến các tỉnh biên giới Việt Nam bị bỏ rơi trong quá trình hiện đại hóa, như Lào Cai, Lạng Sơn, Cao Bằng và Lai Châu.
Thành phố Hồ Chí Minh đã được hưởng lợi lớn từ đầu tư của Trung Quốc. Ảnh: Shutterstock
Việt Nam cũng hưởng được lợi vô hình từ đầu tư Trung Quốc. Định hướng xuất khẩu của FDI Trung Quốc đã tạo một lộ trình thuận tiện cho các sản phẩm Made-in-Vietnam đến với thế giới, thúc đẩy hình ảnh công nghiệp của Việt Nam. Việc xuất khẩu cũng đã giúp thúc đẩy sự tăng trưởng của các lĩnh vực liên quan như khách sạn, dịch vụ du lịch, trao đổi tiền tệ và tư vấn.
Nhưng dựa vào tiền mặt nước ngoài để phát triển nền kinh tế là con dao hai lưỡi, với tập trung hoàn toàn vào xuất khẩu cũng sẽ tạo ra những rủi ro không cần thiết. Bộ trưởng Bộ Công Thương Trần Tuấn Anh đã nói rằng "sự phụ thuộc quá mức là một yếu tố không ổn định bởi vì sản xuất và xuất khẩu của các doanh nghiệp FDI phụ thuộc rất nhiều vào chuỗi cung ứng khu vực và toàn cầu".
Và sau đó là ô nhiễm. Giống như Trung Quốc trước đây, Việt Nam đã nhập khẩu một loạt các ngành công nghiệp bẩn như dệt may, giày dép, nhiệt điện và khai thác mỏ. Năm 2016, Hung Nghiep Formosa Ha Tĩnh Pte Limited nhận trách nhiệm về thiệt hại trên diện rộng đối với sinh vật biển do xả chất thải công nghiệp ra biển ở bốn tỉnh ở miền trung, một thảm họa làm dấy lên mối lo về cái giá về môi trường của các dự án FDI Trung Quốc. Nhiều doanh nghiệp sử dụng công nghệ hoặc lỗi thời hoặc không sử dụng công nghệ. Do đó, Việt Nam có nguy cơ trở thành công ty chôn lấp công nghệ Trung Quốc, nếu không chọn dự án một cách khôn ngoan.
Một cần cẩu di chuyển cát từ một con tàu trên sông Mê Kông ở tỉnh Hậu Giang. Ảnh : Reuters
Máy móc và thiết bị được mang vào thường có thể được sản xuất trong nước, nhưng việc nhập khẩu hàng hóa giá rẻ khổng lồ đã gây khó khăn cho một số ngành công nghiệp trong nước. Các dự án FDI sử dụng công nghệ Trung Quốc thường có giá đắt gấp đôi hoặc ba lần so với các dự án tương tự nhưng sử dụng vào công nghệ Nhật Bản hoặc châu Âu. Sự chênh lệch này dẫn đến việc đánh giá sai lệch hiệu quả dự án.
Chuyển giá là một nhược điểm khác khi các doanh nghiệp nước ngoài phóng đại giá trị các khoản đầu tư tạo tác động tiêu cực cho Việt Nam do thất thoát thuế, giảm lợi nhuận và cạnh tranh không lành mạnh. Đối tác Việt Nam thường không có khả năng định giá công nghệ và thiết bị hiện đại của công ty nước ngoài khi họ có xu hướng đưa mức giá trị cao vào đóng góp đầu tư dự án và làm tăng vốn đầu tư vào liên doanh. Các doanh nghiệp nước ngoài thường tìm cách tăng chi phí quảng cáo và khuyến mại để giảm hoặc loại bỏ lợi nhuận, và chẳng để lại gì cho người dân địa phương.
Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam và Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ đã thực hiện một cuộc khảo sát vào năm 2014 cho thấy 20% doanh nghiệp nước ngoài đã thừa nhận chuyển giá. Hầu hết các trường hợp đã không được đưa ra tòa do sự yếu kém của khung pháp lý Việt Nam và sự tinh vi của các công ty nước ngoài trong việc che giấu hành vi của họ.
Thủ đô Việt Nam, Hà Nội. Ảnh: Shutterstock
Nhiều đối tác trong nước cũng bị buộc phải trả nợ bằng cách trả lãi cho các dự án bị trì hoãn. Tuyến đường sắt trên cao Cát Linh-Hà Đông ở Hà Nội đã có giá lên tới 868 triệu đô la Mỹ - cao hơn 315 triệu đô la so với ước tính sau gần tám năm xây dựng. Tuyến đường ban đầu được khánh thành vào tháng 11 năm 2013, nhưng vẫn chưa hoạt động. Theo ước tính, mỗi ngày chậm trễ sẽ phải mất khoảng 1,2 tỷ đồng Việt Nam (52.000 đô la Mỹ) tiền lãi.
Để tránh cạm bẫy sẽ cần phải cải cách. Việt Nam sẽ cần tiếp tục cải thiện các quy định và thủ tục. Những bài học hữu ích có thể học từ Thành phố Hồ Chí Minh - điểm đến được ưa chuộng nhất đối với FDI trong cả nước. Trong năm 2016 và 2017, tổng vốn đầu tư vào thành phố là 10 tỷ đô la. Một phần thành công là do vị trí địa lý, một kỷ lục tích cực vì đây là thành phố sôi động nhất về kinh tế và có môi trường kinh tế xã hội ổn định. Thành phố có cơ sở hạ tầng để tạo điều kiện đầu tư nước ngoài với hải cảng và sân bay. Họ cũng có chính sách và thủ tục thuận lợi cho các nhà đầu tư. Các quyết định thường được đưa ra bởi các nhà chức trách quốc gia đã được giao cho các sở địa phương, và quản lý cho các hoạt động xúc tiến đầu tư được sắp xếp hợp lý.
Dòng vốn FDI của Trung Quốc phần lớn tập trung vào các ngành có rủi ro cao như nhiệt điện, thép, hóa chất và xi măng. Ảnh : Alamy
Nhưng cải cách pháp lý cũng là điểm mấu chốt. Việt Nam cần xây dựng luật chống chuyển giá và thu hẹp khoảng cách về ưu đãi thuế giữa các doanh nghiệp nước ngoài và trong nước để san bằng sân chơi. Cơ quan thuế địa phương nên được trao quyền để giám sát tốt hơn các công ty ở nước ngoài và việc tuân thủ luật pháp của họ. Một cơ sở dữ liệu về thuế nên được thiết lập để theo dõi mọi thay đổi trong thu nhập và doanh thu của doanh nghiệp nước ngoài. Đối với những doanh nghiệp không tuân thủ luật, cần phải đưa ra các biện pháp trừng phạt thích hợp, chẳng hạn như giảm thời gian áp dụng mức giá ưu đãi hoặc thậm chí tăng thuế.
Và Việt Nam sẽ cần phải tăng chuỗi giá trị. Họ phải tìm cách thu hút các ngành công nghiệp công nghệ cao, các công ty thân thiện với môi trường, năng lượng sạch, cũng như các thiết bị y tế và dịch vụ chăm sóc sức khỏe tiên tiến. Dòng vốn FDI của Trung Quốc phần lớn tập trung vào các ngành có rủi ro cao như nhiệt điện, thép, hóa chất và xi măng. Những khoản đầu tư này cần được sàng lọc vì chúng đòi hỏi đầu tư lớn, nhiều năng lượng và có nguy cơ gây ô nhiễm quốc gia. Vốn đầu tư trực tiếp của Trung Quốc có xu hướng tận dụng lao động và khoáng sản giá rẻ đồng thời đẩy lùi thâm hụt thương mại Việt Nam và gây ô nhiễm môi trường. Mặc dù họ hiện đang chuyển từ các ngành công nghiệp nhẹ và tiêu dùng sang tập trung vào chế biến và sản xuất, cũng như phân phối điện, khí đốt, nước và bất động sản, hai nước có thể làm nhiều hơn để cải thiện chất lượng đầu tư của Trung Quốc - vì lợi ích của mọi người
Lam Thanh Ha
Nguồn :How can Vietnam avoid becoming China’s dirty industrial backyard ?, The South China Morning Post, 09/05/2019
Khánh Anh dịch
Nguồn : VNTB, 12/05/2019