Thương chiến Mỹ-Trung có thể khiến Hà Nội suy nghĩ lại về việc thúc đẩy công nghệ trong việc kiểm soát cả tăng trưởng kinh tế lẫn chính trị.
Việt Nam đi theo mô hình độc tài kỹ thuật số của Trung Quốc ?
Tiến bộ công nghệ như trí tuệ nhân tạo (AI) đã gây tranh luận cho người dân và chính phủ ở các nước phát triển nơi các hệ thống dân chủ định hình hoạt động của hệ thống thể chế. Cụ thể, các hệ thống như vậy đã được thúc đẩy bởi các giá trị phổ quát đã như tôn trọng nhân quyền, quyền sở hữu và quyền riêng tư, và dân chủ, cũng như tự do ngôn luận và tham gia chính trị. Trong các hệ thống này, tiến bộ của công nghệ đã được triển khai để nâng cao hiệu quả của chính phủ trong việc cung cấp các dịch vụ công trong dưới sự giám sát của công chúng và giám sát về thể chế. Ví dụ, nhiều thành phố ở các quốc gia dân chủ phát triển cấm sử dụng công nghệ nhận dạng khuôn mặt.
Tuy nhiên, điều này có thể không xảy ra ở các nước đang phát triển nói chung và đặc biệt là ở những nước trải qua quá trình chuyển đổi kinh tế lâu dài mà không cần tự do hóa chính trị, như Việt Nam và Trung Quốc. AI đã được chính phủ Trung Quốc triển khai mạnh mẽ ở nhiều thành phố và trên toàn quốc trong tương lai để đánh giá các hoạt động và hành vi của người dân Trung Quốc dựa trên hệ thống thưởng và phạt của chính phủ.
Trong hoàn cảnh như vậy, một hệ thống internet nhanh và sử dụng công nghệ nhận dạng khuôn mặt tạo điều kiện thuận lợi cho mục đích của chính phủ và tăng cường khả năng đàn áp bất kỳ sự bất đồng chính kiến nào - và do đó đảm bảo khả năng sống sót chính trị của đảng cầm quyền ở một quốc gia độc tài kỹ thuật số.
Trong khi ở Trung Quốc, tiến bộ công nghệ ngày càng bị chính phủ khai thác trong những năm gần đây để tăng cường khả năng kiểm soát và đàn áp người dân Trung Quốc, các động thái tương tự đặt ra một vấn đề nan giải về chính trị ở Việt Nam.
Chính phủ Việt Nam đang ở ngã ba đường trong nỗ lực đi theo con đường của Hàn Quốc - ví dụ : hình thành các chaebol bằng cách hỗ trợ rất nhiều các tập đoàn nhà nước. Trong thực tế, các doanh nghiệp nhà nước khổng lồ này đã trở thành gánh nợ đáng kể cho người dân Việt Nam do thiếu năng lực quản lý và tham nhũng trắng trợn. Điều này đã gây tổn hại đến tính hợp pháp của Đảng Cộng sản cầm quyền.
Do đó, chính phủ đã tìm mọi cách để lấy lại tính hợp pháp của đảng bằng tăng trưởng kinh tế, đồng thời duy trì bộ máy kiểm soát và đàn áp. Trong bối cảnh như vậy, bài học trong thế kỷ 20 của Trung Quốc khi phát triển kinh tế mà không thay đổi chính trị có thể đã được xem xét và củng cố hơn nữa trong lĩnh vực tiến bộ công nghệ và ứng dụng AI mới. Đảng Cộng sản Việt Nam dường như bị thu hút bởi chiến lược phát triển và hỗ trợ các tập đoàn công nghệ và thông tin lớn do nhà nước hỗ trợ, từ đó một mặt tạo điều kiện tăng trưởng kinh tế, mặt khác lại sử dụng các tiến bộ công nghệ như AI để giám sát người dân.
Về động thái chiến lược, chính phủ Việt Nam đã chuyển trọng tâm và hỗ trợ truyền thông cho các tập đoàn lớn sau nhiều năm hỗ trợ phát triển. Mới đây, Viettel, một tập đoàn thông tin và viễn thông Việt Nam, đã tuyên bố phát triển 5G thành công của riêng họ, cho phép Việt Nam không còn bất kỳ sự liên quan nào với Huawei của Trung Quốc. Tại lễ kỷ niệm 30 năm thành lập Viettel vào ngày 1/6, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã đề cập đến Huawei cùng với các công ty công nghệ thông tin khác như Erikson, Google và Facebook là hình mẫu cho Viettel - đáng chú ý trong khi có các cáo buộc toàn cầu về việc Huawei là gián điệp và ăn cắp công nghệ.
Bên cạnh việc sử dụng tuyên truyền nhà nước để phát triển các công ty thông tin và viễn thông, hỗ trợ ứng dụng AI theo thông lệ của Trung Quốc dường như đã lộ rõ trên các phương tiện truyền thông nhà nước (mặc dù điều này đã ít được nhắc tới trong cuộc thường chiến Trung-Mỹ gần đây, khi các tập đoàn internet và truyền thông Trung Quốc trở thành tâm điểm). Việc áp dụng hệ thống giám sát công dân kiểu Trung Quốc dường như là vì lợi ích của chính phủ Việt Nam nhằm kiểm soát người dân chặt hơn ; đó cũng là tầm ngắm của các nhóm lợi ích được hưởng lợi về mặt kinh tế nhờ vào hiện trạng chính trị.
Nhiều trí thức Việt Nam, bao gồm một số cựu quan chức chính phủ đang học tập và làm việc tại các nước phát triển, đã ủng hộ việc áp dụng hệ thống giám sát kỹ thuật số như ở Trung Quốc. Tháng 3 vừa qua tại Diễn đàn Internet Việt Nam 2019, Nguyễn Anh Tuấn, Chủ tịch Diễn đàn Toàn cầu Boston tại Washington D.C., đã trình bày một sáng kiến gây tranh cãi khi đề cập việc xếp hạng và phân loại công dân theo một hệ thống tiêu chuẩn đạo đức. Đáng ngờ là sáng kiến đề xuất đánh giá người dân Việt Nam không được tìm thấy trên trang web của diễn đàn ở Washington DC.
Ngoài ra, chính phủ của một số thành phố lớn đã thể hiện sự quan tâm tới việc thiết lập các hệ thống nhận diện khuôn mặt để giám sát các hoạt động của người dân. Mục đích của việc thiết lập các hệ thống như vậy là - dù cố ý hay vô ý - được ngụy trang bởi ý tưởng phát triển thành phố thông minh, được cho là để giải quyết các vấn đề an ninh và tắc nghẽn hành chính. Với sự tăng cường của tốc độ internet, việc kiểm soát người dân hàng loạt gần như thành hiện thực.
Tuy nhiên, sức mạnh đáng ngờ của Huawei và các tập đoàn internet Trung Quốc khác khi phải đối mặt với thường chiến đặt ra câu hỏi về việc áp dụng mô hình Trung Quốc trong việc hỗ trợ các công ty internet. Do đó, Việt Nam rơi vào tình thế tiến thoái lưỡng nan : hoặc có thể đi theo mô hình Trung Quốc và bị mắc kẹt bụộc phải làm hàng nhái- với những hậu quả tàn khốc tương tự mà các công ty Trung Quốc đang đối diện - hoặc không áp dụng mô hình này trong khi vất vả thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.
Cuộc chiến thương mại đã làm dấy lên những đồn đoán về sự va chạm sâu hơn giữa hai thành phần chính trị - kinh tế. Mô hình Trung Quốc nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp nhà nước và các nhóm lợi ích bằng mọi cách, kể cả ăn cắp công nghệ ; cũng như hỗ trợ sử dụng AI để kiểm soát và đàn áp tự do chính trị. Trong khi phía bên kia tập trung vào cạnh tranh kinh tế công bằng và tự do chính trị.
Một hệ lụy quan trọng đối với các nước thứ ba bị thương chiến Trung Mỹ làm ảnh hưởng là cần phải xem xét lại các mối quan hệ quốc tế của họ. Việt Nam không phải là một quốc gia cộng sản thuần túy theo chủ nghĩa Mác, nhưng về thực tế vẫn liên minh với Trung Quốc vì cùng ý thức hệ. Liệu chính phủ cộng sản có còn giữ quyền lực thực sự của mình để đặt lợi ích của người dân trước những lợi ích của chính họ và của các nhóm lợi ích hay không sẽ quyết định Việt Nam đứng về phe nào trong cuộc chiến này.
Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump bắt đầu cuộc chiến thương mại. Dù muốn hay không đã buộc các nước như Việt Nam phải đưa ra lựa chọn cho sự phát triển trong tương lai. Liệu Chính phủ Việt Nam sẽ nắm bắt cơ hội này để rèn giũa các giá trị phổ quát cho tương lai, liệu người dân có được hưởng quyền con người và chính phủ sẽ thoát khỏi ảnh hưởng ý thức hệ Trung Quốc ?
Trien Vinh Le
Nguyên tác : Will Vietnam Follow China’s Model for Digital Dictatorship ?, The Diplomat, 22/06/2019
Khánh Anh dịch
Nguồn : VNTB, 25/06/2019