Suốt mấy tuần qua báo chí, blog, facebook cứ thấy mọi người bàn loạn về chuyện "đòi lại vỉa hè" cho người đi bộ của ông Đoàn Ngọc Hải, Phó Chủ tịch UBND quận 1 (Thành phố Hồ Chí Minh) bắt đầu tiến hành từ ngày 16/01/2017 với mong muốn biến khu trung tâm Sài Gòn "thành Singapore thu nhỏ".
Chiến dịch "đòi lại vỉa hè" bắt đầu tiến hành từ ngày 16/01/2017 với mong muốn biến khu trung tâm Sài Gòn "thành Singapore thu nhỏ"
Tiếp theo sau ông Hải, một số quận ở Sài Gòn, rồi Hà Nội, Đà Nẵng… cũng xuất quân lập lại trật tự nơi này nơi kia.
Đầu tiên, công bằng mà nói, cái ý tưởng lập lại trật tự đô thị, chống nạn lấn chiếm vỉa hè, lòng đường trên địa bàn của ông Hải là tốt, đáng hoan nghênh.
Ai sống ở các thành phố lớn, nhỏ ở Việt Nam cũng phải thừa nhận tình trạng lấn chiếm vỉa hè, ý thức chấp hành pháp luật, giữ gìn tài sản chung của đa số người dân đã trở nên không thể chấp nhận được. Cứ nhìn hai thành phố lớn nhất nước Hà Nội và Sài Gòn chẳng hạn thì thấy, không có một con đường nào mà không bị lấn chiếm bởi đủ thứ gánh hàng rong, dịch vụ, quán xá các loại, rồi thì biển quảng cáo, mái bạt căng lên che chắn…
Không chỉ gánh hàng rong lề đường, những ngôi nhà mặt tiền cho thuê buôn bán, người kinh doanh cũng tìm cách lấn thêm ra ngoài. Các shop quần áo thời trang thì treo quần áo, chưng mannequin ra tận lề đường, các cửa hàng sửa chữa xe máy cũng bày vật liệu sửa chữa vừa lấn chiếm vỉa hè vừa gây ô nhiễm môi trường, quán ăn thì bày thêm bàn ghế ra ngoài, rồi các điểm trông giữ xe trái phép trên vỉa hè… Người qua lại cũng góp thêm phần lấn chiếm không gian công cộng đó khi dừng xe bên đường mua hàng hóa, thức ăn…
Vỉa hè Hà Nội - Ảnh minh họa
Cả thành phố riết rồi chẳng còn lại mấy con đường là có vỉa hè thông thoáng cho người đi bộ. Không chỉ người dân lấn chiếm vỉa hè, các cơ quan nhà nước, công sở, khách sạn… được sự "bảo kê" của địa phương, cũng đua nhau xây thêm bốt gác, xây bậc thềm, đặt bồn hoa, tượng, mái che… lấn ra đường.
Từ lâu rồi người dân sống ở các thành phố lớn không còn có vỉa hè để mà đi bộ nữa (nhưng nghĩ cho cùng thì ở nước mình cũng có mấy ai đi bộ, chỉ trừ khi có việc phải đi một quãng ngắn và trừ lúc sáng sớm vắng vẻ, may ra có một số người đi bộ để tập thể dục (!). Lý do dễ hiểu, có phải như ở các thành phố của Châu Âu vỉa hè thoáng rộng, môi trường trong lành, cho người dân tha hổ đi bộ, ngắm cảnh đâu. Các thành phố lớn ở Việt Nam ngoài đường thì đông đúc bụi bặm ồn ào ô nhiễm, xe cộ người đi lại đông như mắc cửi cả ngày, đi bộ thế nào được và đi để làm gì (?). Có nhiều nơi người dân phải đi bộ dưới lòng đường, vừa thêm chật chội vừa nguy hiểm, dễ bị tai nạn.
Ngoài đường lớn đã thế, trong các con hẻm cũng vậy, nhà nào cũng mở cửa làm ăn buôn bán, đặt một cái xe bánh mì, xe hủ tiếu, quầy thuốc lá, bàn bán cà phê, kê thêm dăm ba cái ghế cái bàn dọc theo lối đi… Những con hẻm đã nhỏ, hẹp càng thêm chật.
Cái tập quán coi thường luật pháp, coi của chung như của chùa, nhà mình thì sạch còn ngoài hẻm, ngoài đường thì tha hồ xả rác… đó là kết quả của cả một quá trình dài hàng mấy chục năm, không dễ gì một sớm một chiều mà bỏ được.
Cho nên cái ý định ban đầu tưởng là tốt, là đúng, được báo chí nhà nước hoan nghênh của ông Đoàn Ngọc Hải, sau mấy tuần thực hiện, đã nảy ra đủ thứ vấn đề. Hăng máu lên, ông Hải dẫn quân đi đập tùm lum, có những nơi như rạp Công Nhân (Nhà hát kịch thành phố), tức rạp Nguyễn Văn Hảo được xây dựng từ năm 1940, có mấy bậc thềm lấn ra vỉa hè ông cũng cho quân đập. (Nhưng theo một số bức ảnh tư liệu chụp nhà hát thời trước năm 1975 thì các bậc tam cấp nằm trong phạm vi nhà hát, cách xa vỉa hè. Sau này, ban lãnh đạo nhà hát mới đập bỏ bậc tam cấp cũ, xây bậc tam cấp lấn chiếm vỉa hè).
Khắp nơi ngổn ngang gạch đá vôi vữa, phóng viên các báo đã ghi lại hình ảnh nhiều hộ dân có mặt nhà cao hơn lề đường cả thước, hoặc hơn, bây giờ bị đập bỏ bậc thềm xây lấn ra đường, bà con phải nghĩ ra đủ cách để vào nhà. Từ kê ghế, kê mấy bao xi măng, miếng gỗ... cho tới làm bậc thang gỗ, lắp bậc tam cấp ngầm kéo ra kéo vào rất… sáng tạo, rồi thì hạ nền nhà… ("Người dân Sài Gòn 'vất vả' trèo vào nhà sau khi bậc tam cấp bị phá dỡ", Phụ Nữ).
"Nhiều gia đình có nền nhà cao hơn vỉa hè hơn 1 mét khiến người dân phải dùng ghế, ván gỗ và đủ loại vật liệu khác để làm thang tạm leo lên nhà. Vất vả nhất là người già và trẻ nhỏ khi phải leo lên leo xuống khi muốn ra vào nhà. Nhiều hộ dân khóa trái cửa, chuyển đi nơi khác buôn bán.
…Không có bậc thang lên xuống, xe cộ của các hộ dân phải mang đi gửi nơi khác, thậm chí có gia đình đã tính đến giải pháp tình thế là dùng nhiều xích, ổ khóa để khóa và móc xe lại sát vách nhà vào mỗi tối…" ("Dân Quận 1 bắc thang leo vào nhà sau khi dỡ bậc tam cấp cao cả mét", Dân Trí).
Báo chí cũng đăng hình ảnh các cụ già lom khom leo lên leo xuống hoặc ngồi luôn trong nhà khỏi xuống vì sợ té ngã. Các đường phố thay vì đẹp hơn lên, trở thành "một Singapore thu nhỏ" như tham vọng của ông Đoàn Ngọc Hải thì lại còn xấu xí hơn vì thay vào các bậc thềm được xây đàng hoàng đẹp đẽ là những vật dụng tạm bợ các kiểu. Thay vào hình ảnh của một thành phố văn minh thì du khách đến Sài Gòn những ngày này sẽ nhìn thấy những ngôi nhà cao cách mặt đường cả thước và cách ra vào nhà rất… không giống ai của người Sài Gòn.
Nỗi khổ đó chỉ là chuyện nhỏ, nỗi khổ lớn hơn là hàng nghìn hàng vạn người dân nghèo đang sống bám vào vỉa hè bằng đủ thứ công việc kinh doanh buôn bán nhỏ lẻ, hàng rong… sẽ sống như thế nào ?
Hàng nghìn hàng vạn người dân nghèo đang sống bám vào vỉa hè bằng đủ thứ công việc kinh doanh buôn bán nhỏ lẻ, hàng rong
Qua cái chuyện gọi là "chiến dịch giành lại vỉa hè cho người đi bộ" này (lại "chiến dịch", ngôn ngữ gợi nhớ thời một thời cách mạng văn hóa, cách mạng vô sản… nghe cứ rờn rợn), thêm một lần nữa, lại bộc lộ ra rất nhiều vấn đề trong não trạng, tư duy, tầm nhìn cho tới cách làm việc của quan chức Việt từ trên xuống dưới. Cái này thì mấy tuần nay rải rác dân facebooker, dư luận trên các trang mạng xã hội cũng có nói nhiều rồi.
Thứ nhất, là cái não trạng làm trước nghĩ sau. Không có tầm nhìn, kế hoạch, chính sách lâu dài và hợp lý. Cứ thấy vỉa hè bị lấn chiếm là ra quân đi đập cái đã, đập trước sau đó một tuần mới có thông báo chính thức, khiến người dân không có thời gian tự phá bỏ, tự thu xếp phần lấn chiếm lề đường của mình. Rồi cứ đập trước mà không tính tới những nỗi khổ của dân, những hậu quả sau đó, đến khi thấy dân nghèo lao đao mất kế mưu sinh chẳng hạn, thì mới tính đến chuyện bày một vài địa điểm cho họ buôn bán trong một khoảng thời gian hạn hẹp.
Nghe đâu Quận 1 đang có dự tính mở thêm vài khu phố cho người dân buôn bán, nào khu chợ phiên cuối tuần ở bến Bạch Đằng, có thể kinh doanh 120 gian hàng, nào khu phố hàng rong ở đường Nguyễn Văn Chiêm cấp phép cho 20 hộ buôn bán, thời gian hoạt động 6g-9g, 11g-13g, khu phố hàng rong tại công viên Bách Tùng Diệp, cấp phép cho 15 hộ buôn bán, thời gian hoạt động 6g-9g… ("4 con phố mới của trung tâm Sài Gòn", VnExpress).
Bao nhiêu hàng quán mà chỉ có bấy nhiêu chỗ thì ai được bán, ai không ? Lại xảy ra cảnh "chạy chỗ", đút lót...
Trong khi lẽ ra phải là ngược lại, muốn lập lại kỷ cương trật tự trong địa bàn, muốn lấy lại vỉa hè thì phải tổ chức trưng cầu dân ý lấy ý kiến của dân, của các nhà báo, các nhà xã hội học, kiến trúc, quy hoạch thành phố cho tới sở thương binh xã hội… xem nên làm như thế nào, cái gì đập, cái gì thuộc công trình cổ có thể giữ lại, rồi tính toán công ăn việc làm cho dân ra sao. Nên chăng mỗi quận tìm một vài địa điểm, ví dụ như một góc công viên, một khu đất trống, tầng trệt của một trung tâm bách hóa, chợ… để cho bà con trong quận tụ tập về đó tiếp tục kinh doanh, buôn bán, vừa thu được thuế lại vừa quản lý tốt mà không lấn chiếm lề đường. Bên cạnh đó, các gia đình có mặt tiền nên khuyến khích họ cho người dân trước ngồi ở lề đường buôn bán nay được thuê ghé vào bên trong nhà mà kinh doanh v.v…
Vả chăng, nếu chỉ có mỗi Quận 1 dẹp vỉa hè mà các quận khác không dẹp thì thành phố cũng chả đẹp, chả văn minh được. Lẽ ra trước khi làm ông Hải nên bàn với các ông lãnh đạo các quận khác để cùng tiến hành trên cả thành phố thì hơn.
Ngay khi cả Sài Gòn dẹp vỉa hè mà các thành phố lớn nhỏ khác vẫn còn tồn tại tình trạng này thì cũng không đồng bộ. Chưa kể liệu có xảy ra tình trạng "bắt cóc bỏ đĩa" như đã từng xảy ra rất nhiều lần trước kia ? Báo chí cũng đã có hàng loạt bài nêu lên nỗi lo ngại này và cho rằng muốn tình trạng "bắt cóc bỏ đĩa" không xảy ra thì phải thường xuyên giám sát, kiểm tra, xử phạt rất nghiêm, thói quen nào rồi cũng cần phải tập một thời gian dài. ("Lập lại trật tự đô thị : Không xử lý kiểu 'bắt cóc bỏ đĩa', Pháp Luật Việt Nam).
Chỉ có điều, khi người dân không có đường mưu sinh thì rồi người ta cũng sẽ tìm cách này cách khác để bám lấy lề đường mà thôi. Hãy nghe kinh nghiệm của Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu :
"…Thời điểm đó ông Lý Quang Diệu cho rằng không thể "làm sạch" thành phố bằng cách di dời những người bán hàng rong hay những taxi bất hợp pháp trong nhiều năm. Điều này chỉ xảy ra sau năm 1971, khi chính phủ tạo ra được nhiều việc làm, luật pháp mới có thể thi hành.
Chúng tôi cấp giấy phép kinh doanh cho những người bán hàng rong và chuyển họ từ lề đường vào trung tâm dành cho những người bán hàng rong với hệ thống nước, cống rãnh và chỗ đổ rác. Mãi đến đầu những năm 1980, chúng tôi mới tái ổn định tất cả những người bán hàng rong"…
Vỉa hè Singapore trở thành một môi trường sống thú vị hơn
Cũng có thời báo chí nước ngoài từng nhạo báng lệnh cấm ăn kẹo cao su để giữ sạch đường phố của Chính phủ Singapore và gọi đây là "nhà nước vú em". Đáp lại bằng thái độ tự tin, ông Lý Hiển Long cho rằng nếu không nỗ lực thuyết phục dân chúng thay đổi cách sống thì hẳn Singapore sẽ là một xã hội thô lỗ hơn, khiếm nhã hơn, tục tĩu hơn.
"Chúng tôi không được coi là một xã hội có học thức, có văn hóa nếu chúng tôi không xấu hổ để bắt đầu cố gắng trở thành một xã hội có học thức, có văn hóa trong thời gian ngắn nhất có thể. Đầu tiên, chúng tôi giáo dục và hô hào dân chúng. Sau khi chúng tôi đã thuyết phục và lôi kéo được số đông, chúng tôi ra luật để trừng phạt những thiểu số ngoan cố. Điều này đã khiến Singapore trở thành một môi trường sống thú vị hơn. Nếu đây là một "nhà nước vú em" thì tôi tự hào vì đã được nuôi dưỡng nó", ông viết trong hồi ký. ("Chuyện Thủ tướng Lý Quang Diệu xử lý bán hàng rong, kinh tế vỉa hè đến bài học cho Việt Nam", CafeF).
(Thật đáng buồn vì từng có một thời ông Lý Quang Diệu nhìn sang Sài Gòn trước năm 1975 và ước gì Singopore rộng như Sài Gòn, phát triển như Sài Gòn, còn bây giờ thì Singapore bỏ xa lắc Việt Nam và đến lượt Việt Nam tối ngày mơ được như Singapore) !
Bây giờ thì Singapore bỏ xa lắc Việt Nam và đến lượt Việt Nam tối ngày mơ được như Singapor
Thứ hai, cái não trạng chỉ thấy cái trước mắt, chỉ giải quyết cái gốc mà không giải quyết tận gốc rễ vấn đề. Chuyện lấn chiếm vỉa hè do ý thức tôn trọng luật pháp kém, cái đó có thể uốn nắn, giống như thói quen đốt pháo hay dừng đèn đỏ đã phải mất một thời gian vậy.
Nhưng quan trọng hơn người dân lấn chiếm vỉa hè để kinh doanh buôn bán vì họ không có con đường nào khác để mưu sinh. Ở Sài Gòn này dễ cũng có đến một, hai triệu là ít, người nghèo thành thị sống bám vào cái vỉa hè, vào gánh hàng rong, dịch vụ nhỏ các loại. Nhất là những người nhập cư từ các tỉnh thành, vùng quê từ Nam ra Bắc đổ về Sài Gòn để kiếm sống bằng một gánh đậu hũ, xe mì gõ, xe bắp xào, bánh tráng trộn… và đủ các loại thức ăn vặt khác.
Phía sau mỗi một xe bánh mì, xe hủ tiếu gõ, gánh hàng rong là những câu chuyện, những số phận, là bao nhiêu mảnh đời sống bám vào đó, miếng cơm miếng thuốc cho cha mẹ già ở quê, chi phí sửa lại mái nhà dột nát ở quê, tiền sữa cho tới tiền học đại học cho con… tất cả trông vào cái xe bánh mì, gánh xôi, xe hủ tiếu dạo… nhỏ bé.
Ở các nước văn minh, tự do dân chủ, nhà nước lo cho dân đủ thứ. Đi học trung học thì miễn phí. Học đại học thì mượn tiền nhà nước sau ra đi làm trả. Thất nghiệp thì có các chương trình an sinh xã hội, các chương trình hỗ trợ tìm kiếm việc làm. Đau ốm thì vào bệnh viện miễn phí. Già có tiền già. Tàn tật thì nhà nước nuôi cả đời.
Còn ở Việt Nam, nhà nước này có lo được cho dân cái gì ? Cho nên người dân từ già đến trẻ, từ khỏe mạnh đến tàn tật phải tự bươn chải và nếu không có nghề nghiệp, bằng cấp (mà ngay cử nhân, thạc sĩ… bây giờ cũng thất nghiệp đầy dẫy), không có vốn lớn, nếu ở quê làm ruộng cũng không đủ sống, thỉ lẽ đương nhiên là người ta phải đổ về các thành phố lớn và lao ra đường.
Sống bám vào vỉa hè chỉ là nghĩa đen. Cái nghĩa bóng trong cách sống phổ biến của đa số người Việt dưới "triều đại Hồ Chí Minh rực rỡ quang vinh" là sống ngoài lề. Lương công nhân viên chức không đủ sống thì làm ăn thêm bên ngoài, đi dạy thêm, kinh doanh thêm, quan chức thì móc ngoặc, làm ăn trong bóng tối, ngoài luồng… Điều đó càng phản ánh thực tế là hệ thống kinh tế cho tới khung lương bổng của nước này có vấn đề, và sự bất lực của nhà cầm quyền đã không thể đem lại cho nhân dân một cuộc sống no ấm, sống được bằng chính đồng lương và sức lạo động của họ.
Khi đã không lo được cho dân mà chỉ toàn làm khó cho dân thì nhà nước đó là nhà nước gì ?
Trở lại với chuyện dẹp vỉa hè, như nhiều người cũng đã chỉ ra, trước khi dẹp vỉa hè phải giải quyết chuyện mưu sinh cho dân. Dẹp vỉa hè không làm cho Quận 1 hay Sài Gòn trở thành Singapore thu nhỏ được.
Dẹp vỉa hè không làm cho Quận 1 hay Sài Gòn trở thành Singapore thu nhỏ được
Nhà báo, facebooker Mạnh Kim gay gắt : "Sài Gòn không thể biến thành Singapore chỉ bằng việc dọn sạch vỉa hè, ngay cả khi chiến dịch dọn dẹp được thực hiện bằng biện pháp tử tế chứ không phải bằng trò đập phá vô tội vạ. Thật ngu xuẩn khi cho rằng một căn nhà nát, bằng việc dọn sạch, có thể biến thành biệt thự. Singapore đã sạch đẹp không chỉ nhờ việc dọn dẹp sự lôi thôi nhếch nhác mà nó đã trở nên sang trọng và bóng lộn nhờ một thể chế sạch, một chính quyền sạch, một hệ thống công quyền sạch, nơi có những công bộc liêm chính không bao giờ đủ giàu để đeo đồng hồ Patek Philippe và xài điện thoại Vertu. Thật méo mó khi so sánh hoặc lấy Singapore "làm chuẩn", một khi quan chức còn chưa hiểu luật quản trị hành chính và chính sách công là cái gì. Muốn trở thành Singapore, hãy xây dựng một chính quyền như Singapore đi đã. Hãy ngưng cái lối lấy hình ảnh một chính quyền đàng hoàng để làm hình mẫu bất xứng cho lối hành xử ngu dốt của một chính quyền ngu dốt !"
Khi cái gốc rễ của vấn đề là chế độ độc tài tham nhũng thối nát này chưa được dẹp bỏ thì mọi việc làm lặt vặt khác chỉ là giải quyết cái phần ngọn, giải quyết tạm thời, dẹp tệ nạn này thì sẽ lại có tệ nạn khác nảy sinh, thế thôi.
Và cuối cùng, người viết bài này muốn nói thêm một điều nữa. Việt Nam là một trong những quốc gia có nền văn hóa ẩm thực vô cùng phong phú, thuộc hàng ngon trên thế giới. Đã từng đi qua nhiều thành phố thuộc nhiều quốc gia, người viết cho rằng dân tộc nào còn có chợ, có nền văn hóa ẩm thực ngon là may mắn, là hạnh phúc. Có những quốc gia như các nước Bắc Âu chẳng hạn, không có chợ mà cũng chẳng có ẩm thực đường phố.
Dẹp vỉa hẻ, nhưng nên tìm cách để bà con có chỗ buôn bán, tiếp tục những món ăn đường phố làm mê hồn du khách khắp nơi, chứ không nên dẹp luôn và tính chuyện cho người dân kinh doanh qua mạng như một quan chức nào đó có "sáng kiến". Bởi vì bán hàng online là chuyện khác, còn ẩm thực đường phố là chuyện khác, có cả một nền văn hóa, lối sống…nằm trong đó. Thay vì cứ cái gì không làm được, quản được là dẹp, là cấm, hãy suy nghĩ cách giữ lại những "tài sản" vô hình và hữu hình, ít ỏi của Việt Nam.
Song Chi
Nguồn : RFA, 26/03/2017 (songchi's blog)