"Chỉ trong ba năm ngắn ngủi", Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump tuyên bố trong Thông điệp Liên bang năm nay, "chúng tôi đã phá vỡ tâm lý suy tàn và bác bỏ số phận cam chịu một vận mệnh nhỏ bé hơn của nước Mỹ". Lời tuyên bố vô căn cứ này – mang tính tuyên truyền nhiều hơn thực tế – làm gợi nhớ tới lời tuyên bố của Joseph Stalin năm 1935 rằng "Thưa các đồng chí, cuộc sống đã được cải thiện, cuộc sống trở nên vui tươi hơn !".
Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump tại Hạ Viện Mỹ ngày 04/02/2020 nhân dịp tuyên bố trong Thông điệp Liên bang 2020 - Ảnh minh họa
Khi Stalin ca ngợi sự "cải thiện mạnh mẽ phúc lợi vật chất của người lao động" mà chế độ Xô Viết mang lại, số liệu thống kê sản xuất lại cho thấy sự đình trệ; nạn đói đã tàn phá dân số, đặc biệt là ở Ukraine; và cuộc Đại Thanh trừng – một chiến dịch đàn áp chính trị tàn bạo – sắp sửa diễn ra. Tương tự như vậy, khi Trump ca ngợi chính quyền của mình vì đã khôi phục sự vĩ đại của nước Mỹ, các đồng minh và bạn bè của Mỹ đang tìm cách giảm phụ thuộc vào Mỹ, nước giờ trở thành mối đe dọa đối với sự ổn định toàn cầu và một trò cười cho quốc tế.
Những tuyên bố của ông Trump về nền kinh tế cũng gây hiểu lầm tương tự. Đúng là tăng trưởng GDP vẫn tương đối mạnh, và giá cổ phiếu đã đạt mức cao kỷ lục. Nhưng, như Thống đốc bang Michigan Gretchen Whitmer đã chỉ ra sau Thông điệp Liên bang, hàng triệu người vẫn đang phải vật lộn để có đủ tiền vào cuối tháng sau khi chi trả chi phí đi lại, trở nợ vay thời sinh viên, hoặc chi tiền mua thuốc. Sự "bùng nổ thu nhập của lao động cổ cồn xanh" mà Trump tung hô đã không đến được với một lượng lớn người lao động bình thường.
Tôi không muốn nói rằng Trump là một Stalin mới, càng không có ý đánh đồng Mỹ ngày nay với Liên Xô những năm 1930. Nhưng tôi biết đó là tuyên truyền khi nghe thấy điều đó, và những từ Trump dùng không kém gì những lời tuyên truyền trên báo chí thực thụ. Tôi cũng biết tuyên truyền tốt sẽ có hiệu quả như thế nào trong việc tạo không gian cho hành vi độc tài – và ngay cả nền dân chủ mạnh mẽ nhất cũng có thể dễ bị tổn thương tới mức nào trước chế độ toàn trị.
Tất nhiên, tuyên truyền không chỉ bao gồm lời nói. Các nhà cai trị độc đoán sử dụng các công cụ khác nữa để tạo nên ánh hào quang của sự vĩ đại. Kiến trúc là một trong những công cụ như vậy. Từ các pharaoh Ai Cập đến các hoàng đế La Mã hay các nhà độc tài đương thời như Kim Jong-un của Triều Tiên, tất cả các nhà lãnh đạo độc đoán thường sử dụng (hoặc lạm dụng) kiến trúc để thao túng nhận thức của công chúng, bằng cách tạo ra những không gian công cộng hùng vĩ phản ánh hình ảnh lộng lẫy của họ.
Olympia kiệt tác điện ảnh gây tranh cãi năm 1938 của Leni Riefenstahl dựa trên Thế vận hội Mùa hè Berlin năm 1936, được quay theo cách nhằm nhấn mạnh không khí mạnh mẽ gây choáng ngợp của sân vận động – và nói rộng ra là của chế độ Đức Quốc xã. Trước đó là việc chỉnh trang Berlin bởi Albert Speer đầu những năm 1930, qua đó chuyển hóa tham vọng toàn trị của chế độ thành những kiến trúc tân cổ điển hùng vĩ, choáng ngợp.
Stalin sao chép mô hình đế quốc của Hitler với phong cách kiến trúc cổ điển của riêng mình: nhà cao tầng với mái vòm, tháp và các kiểu trang trí khác nhằm biểu thị quyền lực. Stalin cũng lấy cảm hứng từ Tòa Thị chính Manhattan của thành phố New York, công trình biểu thị cho sự hùng vĩ của New York vào những năm 1910.
Giờ đây, chính quyền Trump đang lưu hành một dự thảo sắc lệnh hành pháp có tên "Làm cho các tòa nhà liên bang đẹp trở lại", yêu cầu các kiến trúc sư tuân thủ các thiết kế kiến trúc "cổ điển", lấy cảm hứng từ truyền thống Hy Lạp và La Mã. Sắc lệnh này nhấn mạnh giá trị biểu tượng của các tòa nhà, và rõ ràng đối nghịch với Nguyên tắc Hướng dẫn về Kiến trúc Liên bang năm 1962 – được Tổng thống John F. Kennedy ủng hộ – kêu gọi các thiết kế kiến trúc phải phù hợp với công việc quản trị chính quyền.
Có lẽ điều này không gây ngạc nhiên. Rất lâu trước khi trở thành tổng thống, Trump đã sử dụng kiến trúc để khẳng định quyền lực và đặc quyền của mình. Chẳng hạn, các công trình mạ vàng lòe loẹt đặc trưng cho nhiều tòa nhà của ông có nhiều điểm tương đồng với cách bài trí xa hoa được lựa chọn bởi những nhà lãnh đạo chuyên quyền hiện tại như Tập Cận Bình của Trung Quốc, Vladimir Putin của Nga hay Recep Tayyip Erdoğan của Thổ Nhĩ Kỳ.
Những nhà lãnh đạo này cũng đã tham gia vào một hình thức cổ điển khác của quyền lực độc đoán: diễu hành quân sự, vốn là một phương pháp đã được kiểm nghiệm dành cho các lãnh đạo độc đoán muốn gây ấn tượng với người ủng hộ cũng như đối thủ. Vào năm 2017, Trump không thể kiềm chế được sự phấn khích của mình tại một cuộc duyệt binh kỷ niệm Ngày Phá ngục Bastille ở Paris – dù đó là một buổi lễ kỷ niệm chứ không phải là một dịp khoa trương cơ bắp – được tổ chức bên cạnh Khải Hoàn Môn (tình cờ công trình này là một trong những nguồn cảm hứng để Speer xây dựng các công trình cho Đức Quốc xã). Hai năm sau, Trump đã tổ chức một cuộc duyệt binh đắt đỏ đến chóng mặt của riêng mình.
Sẽ có người muốn coi những sự kiện như vậy chỉ là việc nhỏ. Nhưng chúng trực tiếp tạo điều kiện cho các hành vi nguy hiểm hoặc liều lĩnh, bao gồm cả việc bác bỏ các biện pháp kiểm soát quyền lực hành pháp – điều rất quan trọng đối với một nền dân chủ hữu hiệu.
Việc Trump không có khả năng chấp nhận những lời chỉ trích cũng đặc biệt gây quan ngại. Stalin đã truy tố những người mà ông ta coi là "kẻ thù của nhân dân", giam cầm hoặc sát hại hàng ngàn người vì tội không trung thành với ông ta. Tất nhiên, Trump không thể thực hiện một mức độ đàn áp như vậy, nhưng ông ta cũng sử dụng những những luận điệu tương tự, gọi những người chỉ trích mình trên truyền thông là "kẻ thù của nhân dân".
Hơn nữa, ngay sau khi được Thượng viện do Đảng Cộng hòa kiểm soát tha bổng trong một phiên tòa luận tội giả tạo, nơi không có nhân chứng nào được triệu tập, Trump đã sa thải những người đã ra làm chứng tại Hạ viện về những nỗ lực của Trump nhằm ép Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky điều tra một đối thủ chính trị của mình. Đó là một ví dụ điển hình về sự trả thù mà các chế độ độc tài thường thực hiện.
Thật vậy, khi một nhân chứng trong quá trình luận tội là Trung tá Alexander S. Vindman bị sa thải, các nhân viên an ninh đã áp giải cả người anh trai song sinh của ông, Trung tá Yevgeny Vindman, một luật sư nhân viên của Hội đồng An ninh Quốc gia, cùng ra khỏi Nhà Trắng. Đó hoàn toàn là một sự trả thù nhỏ mọn. Nếu ở Liên Xô vào những năm 1930, Yevgeny sẽ được dán nhãn là ChSVR (Thành viên kẻ thù của gia đình nhân dân) và bị kết án 5 năm tại một trại lao động khổ sai ở Siberia.
Đây là cách chế độ độc tài bắt đầu. Khi Mỹ chuẩn bị cho cuộc bầu cử tổng thống tiếp theo vào tháng 11, trách nhiệm của mọi công dân là phải kiểm soát một cách lý trí các tham vọng độc tài của Trump, điều sẽ được củng cố nếu Trump tái đắc cử. Sẽ không an toàn nếu giả định rằng Trump sẽ không dám đi quá xa, hoặc ông ta quá "tầm thường" – như cách Leon Trotsky gọi Stalin (một đánh giá mà nhiều đảng viên Bolshevik đồng ý) – nên không thể biến đổi nước Mỹ.
Vladimir Lenin, bản thân là một người Bolshevik tàn bạo, đã viết vào năm 1922 rằng, "Stalin tập trung quyền lực to lớn vào tay mình, thứ mà anh ta không thể sử dụng một cách có trách nhiệm" bởi những tính cách như thô lỗ, thiếu khoan dung và thất thường. Trump cũng sở hữu tất cả những tính cách như vậy. Càng nhiều quyền lực tập trung vào tay Trump thì viễn cảnh dài hạn của nền dân chủ Mỹ càng trở nên mờ nhạt. Việc Trump tái đắc cử có thể đồng nghĩa với việc ngọn đèn dân chủ đó sẽ tắt.
Nina L. Khrushcheva
Nguyên tác : "Comrade Trump", Project Syndicate, 13/02/2020.
Phan Nguyên biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 20/02/2020
Nina L. Khrushcheva (cháu của nguyên Tổng bí thư cộng sản Liên Xô Nikita Khrushchev) là giáo sư ngành Quan hệ Quốc tế tại Đại học The New School, New York, và nghiên cứu viên cao cấp tại Viện Chính sách Thế giới.