Hợp tác Mekong
Vấn đề sông Mekong được đưa ra thảo luận tại Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF) trong tuần qua, trong khi đó, Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Stephen Biegun và Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Phạm Bình Minh cũng đồng chủ trì Hội nghị Bộ trưởng đối tác Mekong-Hoa Kỳ (MUSP) lần đầu tiên, với mục tiêu nâng tầm Sáng kiến hạ nguồn Mekong (LMI) để ứng phó với các tác động từ thượng nguồn do Trung Quốc gây ra. Hội nghị MUSP khẳng định cam kết của Washington đối với tương lai của LMI "như một phần của tầm nhìn chung cho một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và cởi mở".
Đoạn sông Mekong tại Lào / AFP - Hình minh họa
Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc từng lên tiếng kêu gọi các nước "cùng đoàn kết, hợp tác để sông Mekong mãi là dòng chảy của hòa bình, là kết nối sinh tồn bền vững, thịnh vượng đến muôn đời của các quốc gia, người dân trong khu vực".
Ngày 11/9, Mỹ và 5 nước hạ nguồn sông Mekong đã công bố khuôn khổ hợp tác đa phương mới trong bối cảnh quan ngại gia tăng về ảnh hưởng ngày càng lớn của Trung Quốc tại khu vực Đông Nam Á.
Tại hội nghị Quan hệ Đối tác Mekong-Mỹ ở Hà Nội, Bộ Ngoại giao Mỹ đã cam kết trao ít nhất 153 triệu USD cho Thái Lan, Myanmar, Campuchia, Việt Nam và Lào, để các nước này tiến hành một loạt dự án hợp tác như chia sẻ dữ liệu ngành thủy văn, ứng phó với thiên tai và các nỗ lực phòng chống tội phạm xuyên biên giới. Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Phạm Bình Minh phát biểu tại hội nghị rằng, sáng kiến này -vốn dựa trên nền tảng cơ chế Sáng kiến hạ nguồn Mekong được khởi xướng từ năm 2009 do Mỹ dẫn đầu, sẽ "đóng góp cho sự phát triển bền vững của khu vực hạ nguồn sông Mekong và giúp các quốc gia ở khu vực sông Mekong thu hẹp khoảng cách phát triển, nắm bắt các cơ hội mới và vượt qua các thách thức".
Trong một tuyên bố hôm 11/9, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo đã thể hiện rõ hơn nữa các mục tiêu của Mỹ tại lục địa Đông Nam Á : "Chúng tôi thúc đẩy sự minh bạch và tôn trọng ở khu vực sông Mekong, nơi Đảng cộng sản Trung Quốc đã xúi giục hành vi buôn bán vũ khí và ma túy, và đơn phương thâu tóm các con đập ở thượng nguồn, làm trầm trọng hơn nữa đợt hạn hán lịch sử".
Quan hệ đối tác Mekong-Mỹ đại diện cho sự hợp tác đáng hoan nghênh, dù muộn màng với một khu vực quan trọng, nơi Trung Quốc đã khởi xướng cơ chế Hợp tác Lan Thương-Mekong (LMC) từ năm 2014 để định hướng các hợp tác của chính họ với khu vực.
Các con đập đang giết dần Mekong
Theo thống kê của Trung tâm nghiên cứu Stimson của Mỹ có trụ sở ở Washington, DC, hiện có 11 con đập lớn đang hoạt động trên thượng nguồn sông Mekong trước khi ra khỏi biên giới Trung Quốc và chảy vào Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Báo cáo dự án Mekong của Stimson hồi tháng 4/2020 cho biết, Trung Quốc đã xây dựng các con đập trên thượng lưu sông Mekong trong 3 thập kỷ qua, làm các quốc gia ở hạ lưu lo ngại rằng Trung Quốc một ngày nào đó sẽ "tắt nguồn nước". Các dữ liệu của Stimson cho thấy, trong 6 tháng của năm 2019, Trung Quốc nhận được một lượng mưa trên trung bình và các con đập của họ đã giữ lại một lượng nước lớn hơn bao giờ hết, trong khi các quốc gia ở hạ lưu lại bị hạn hán nặng chưa từng có. Báo cáo của Stimson chỉ ra rằng, việc Trung Quốc tích trữ lượng lớn nước đang gây ra những thay đổi thất thường và tàn khốc đối với mực nước ở hạ lưu sông Mekong.
Ảnh vệ tinh chụp dòng Mekong AFP
Tháng 4/2020 vừa qua, một báo cáo qua chương trình Sáng kiến hạ nguồn sông Mekong (LMI) của Bộ Ngoại giao Mỹ cũng cho rằng, vào năm 2019, có sự liên quan giữa mực nước thấp kỷ lục của sông Mekong với các hoạt động của đập thủy điện trong một nửa thế kỷ qua.
Trích dẫn báo cáo này, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ David Stilwell ngày 4/9 cáo buộc Trung Quốc "thao túng" dòng chảy sông Mekong vì "lợi ích riêng", trong khi các nước hạ nguồn "phải trả giá đắt", gây nên "một thách thức cấp bách" trong khu vực. Ông Stilwell nói, việc "thao túng dòng chảy dọc sông Mekong" của Trung Quốc xảy ra trong 25 năm qua, trong đó, "sự gián đoạn dòng chảy tự nhiên nghiêm trọng nhất xảy ra đồng thời với việc xây dựng và vận hành các con đập lớn".
Việc thiếu phù sa cần thiết để bồi đắp cho bờ sông đã dẫn đến hệ quả nhiều đoạn sông lớn chuyển từ màu nâu sang màu xanh, nguy cơ đất xói mòn đã xuất hiện, đe dọa từ các ngôi nhà tranh đến nhà cao tầng, nhà máy hay quốc lộ dọc bên sông. Song song với tai họa do con người gây ra, tình trạng biến đổi khí hậu càng làm hiện tượng thời tiết lưỡng cực Ấn Độ Dương thêm nghiêm trọng. Đây là hiện tượng tương tự như El Nino ở Thái Bình Dương và đôi khi còn được gọi là Indian Nino. Nhiệt độ lạnh bất thường trên biển phần nửa phía Đông Ấn Độ Dương và ấm hơn ở phía Tây gây ra lụt lội ở ở Đông Phi và hạn hán ở Đông Nam Á. Hiện tượng này đã lên đỉnh cực cao. Hiện tượng thời tiết lưỡng cực Ấn Độ Dương thường 17,3 năm lại xảy ra 1 lần nhưng các nhà khoa học cho rằng nhịp độ đó sẽ tăng lên và cứ 6,3 năm lại diễn ra 1 lần trong thế kỷ này vì tình trạng khí thải carbon và năng lượng đọng quá nhiều trong khí quyển.
Tác động nghiêm trọng tới Việt Nam
Sông Mekong chảy qua Campuchia trước khi đổ vào Việt Nam và theo báo cáo mới của MRC, lưu lượng nước thấp trên sông Mekong có thể gây ra những tác động nghiêm trọng do mất đi tiềm năng về thủy sản và thủy lợi.
Báo cáo của MRC nhận định : "Việt Nam có thể bị giảm năng suất tại vựa lúa Đồng bằng sông Cửu Long". Hiện có khoảng 20 triệu người dân Việt Nam đang sinh sống tại lưu vực của hệ thống sông Cửu Long.
Hình minh hoạ. Thủ tướng Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc (giữa) phát biểu tại hội nghị lãnh đạo các nước sông Mekong và Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường tại hội nghị hợp tác Mekong - Lang Thương 3 ở Hà Nội hôm 24/8/2020 AFP
Báo cáo nghiên cứu tác động từ các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mekong của Bộ Tài nguyên và môi trường Việt Nam công bố năm 2016 cũng cho rằng, các bậc thang thủy điện dòng chính sẽ gây nhiều tác động bất lợi ở mức lớn nghiêm trọng tới nhiều lĩnh vực và môi trường ở Việt Nam, bao gồm nguy cơ mất đi hoặc thậm chí tuyệt chủng của 10% các loài cá và thu nhập người dân có thể giảm tới 50%. Theo đánh giá này, ở Việt Nam, tổn thất hàng năm trong ngành thủy sản và nông nghiệp do các đập thủy điện trên dòng chính gây ra có thể lên tới 15.800 tỷ đồng (khoảng 760 triệu USD).
Những người chỉ trích việc xây dựng đập trên sông Mekong cho rằng các đập này sẽ tiếp tục là nguồn xung đột trừ phi Trung Quốc chuyển sang các phương pháp sản xuất điện khác và sự hợp tác giữa các quốc gia được tăng cường.
Theo MRC, tình trạng thiếu thông tin về những ảnh hưởng trước mắt và lâu dài của việc phát triển thủy điện ở thượng nguồn và biến đổi khí hậu sẽ khiến người dân sống ở vùng đồng bằng sông Mekong có thể bị tổn thương do những tác động như gia tăng xâm nhập mặn, giảm phù sa bùn cát và dưỡng chất, ảnh hưởng nguồn cá di cư và thay đổi chế độ dòng chảy.
Một trong những khuyến nghị nêu trong báo cáo mới của MRC là sự minh bạch về dữ liệu và chia sẻ thông tin. Để tăng cường sự minh bạch về các hoạt động của các con đập ở thượng nguồn sông Mekong, cũng như chứng minh sự hợp tác có tính thiện chí, MRC cho rằng Trung Quốc cần xem xét việc cung cấp dữ liệu cho các nước ở hạ lưu sông Mekong.
Trước áp lực này, cuối tháng trước, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường khi phát biểu tại diễn đàn Lan Thương-Mekong đã nói rằng, Bắc Kinh sẽ bắt đầu chia sẻ dữ liệu thủy văn quanh năm của con sông này.
Bắc Kinh khởi động sáng kiến hợp tác nguồn nước Mekong, với tên gọi "Khung hợp tác Lan Thương-Mekong" vào năm 2016 với 5 quốc gia thành viên ở hạ lưu con sông này. Các nhà phê bình hoan nghênh tiềm năng hợp tác, nhưng cũng cho rằng Trung Quốc có thể dùng sáng kiến này để "vũ khí hoá" nguồn nước cho các lợi ích kinh tế và địa chính trị.
"Khung hợp tác Lan Thương-Mekong" dù đã qua 4 năm, nhưng hiện nay Đồng bằng sông Cửu Long phải chịu tác động từ thượng nguồn do Trung Quốc gây ra nặng nề nhất. Độ xâm nhập mặn ở các cánh đồng đã đạt 1,6mg/l dù cách cửa biển 100km. Mùa mưa 2020, do mưa ít trên thượng nguồn sông Mekong nên lũ về giảm ¼ so với năm 2019 và đây là mức thấp nhất trong vòng 25 năm qua. Bên cạnh đó các hồ lớn ở Lào, Thái Lan, Campuchia đã giảm nguồn nước từ 30-80% sẽ thách thức Đồng bằng sông Cửu Long trong mùa khô 2021.
Láng giềng Trung Quốc thì gần nhưng nguồn nước từ thượng nguồn sông Mekong vẫn còn xa và lời hứa của Lý Khắc Cường chắc chắn trong tương lai gần sẽ như nhưng con nước trong mùa khô sắp tới.
Nguyễn Trường
Nguồn : RFA, 23/09/2020