Quan hệ Mỹ - Châu Âu thời Donald Trump : Đồng minh cốt lõi hay là kẻ thù, đối thủ cạnh tranh ?
Chưa có lúc nào mối quan hệ giữa Mỹ và Liên Hiệp Châu Âu rơi vào trạng thái "tuy gần mà xa" lạ lùng như lúc này. Bốn năm trị vì của ông hoàng địa ốc New York, Donald Trump ở Nhà Trắng còn làm cho mối quan hệ đôi bờ Đại Tây Dương, tuy chưa đến nỗi phải đi đến "chia lìa" nhưng hố ngăn cách ngày càng thêm sâu thẳm.
Tổng thống Mỹ Donald Trump và Tổng thư ký khối NATO, Jens Stoltenberg trong lần họp thượng đỉnh của khối liên minh quân sự tại Anh Quốc, ngày 04/12/2019. AP - Frank Augstein
Cũng như bao nước khác trên toàn thế giới, Liên Hiệp Châu Âu đang nóng lòng ngóng đợi kết quả bầu cử tổng thống Mỹ, diễn ra ngày 03/11/2020, với một câu hỏi lớn : Tương lai nào cho mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương ? Joe Biden hay Donald Trump, bất kể ai thắng cử đi chăng nữa, giới chuyên gia tại Pháp cho rằng giờ là lúc để xem xét lại mối quan hệ Mỹ - Châu Âu trong dài hạn.
Mối liên hệ giữa đôi bờ Đại Tây Dương, hình thành sau năm 1945, được thiết lập dựa trên nền tảng mối lo hiểm họa tiềm tàng từ chế độ Stalin thời Liên Xô nhắm vào các nước Tây Âu ; lời kêu gọi hỗ trợ của những nước Châu Âu và việc thành lập Liên minh Bắc Đại Tây Dương nhờ vào cam kết của tổng thống Mỹ Truman thời đó.
Cùng với thời gian, "những hiểu lầm xuyên Đại Tây Dương", theo như cách nói của cựu ngoại trưởng Mỹ H. Kissinger, mỗi lúc một nhiều. Từ việc đóng góp ngân sách quốc phòng của các nước đồng minh Châu Âu, chiến lược chung cho Liên minh, nỗi lo về các thỏa thuận giải trừ vũ khí, cho đến cả tham vọng của Pháp thành lập một trục phòng thủ chung cho Châu Âu nằm ngoài khuôn khổ Liên minh…
Châu Á và Châu Âu : Nhất bên trọng, Nhất bên khinh ?
Rồi tình hình địa chính trị ngày nay cũng khác xa nhiều so với lúc xưa. Thế giới không còn ở thế hai cực Hoa Kỳ - Liên Xô nữa, mà ngày càng có xu hướng đa cực. Cùng với sự trỗi dậy của Trung Quốc, vươn lên trở thành một trong số các cường quốc hàng đầu thế giới, người ta còn chứng kiến sự ra đời một chuỗi các tiểu cường quốc khác nhau, đặc biệt là tại Châu Á, và nhất là mối đe dọa khủng bố Hồi giáo cực đoan ngày càng lớn mạnh.
Châu Âu không còn là mối bận tâm ưu tiên và duy nhất của Mỹ. Trọng tâm lợi ích của Mỹ dần chuyển hướng sang Châu Á. Thế nên, sợi dây kết nối hai bờ Đại Tây Dương "sẽ bị giãn dần là điều không thể nào tránh khỏi", theo như khẳng định của cựu ngoại trưởng Pháp Hubert Vedrine trên tờ l’Opinion. Đối với Liên Hiệp Châu Âu, hành động Mỹ từ bỏ cam kết đối với đồng minh được thể hiện rõ qua sự kiện Hoa Kỳ thời Obama từ chối can thiệp vào Syria sau khi vạch ra "lằn ranh đỏ" cho chế độ Damas.
Chỉ có điều việc ông Donald Trump trở thành chủ nhân Nhà Trắng năm 2016, còn thúc đẩy nhanh hơn nữa tiến trình biến "mối quan hệ xuyên Đại Tây Dương thành xuyên Thái Bình Dương", do Hoa Kỳ bắt đầu từ thời tổng thống Bill Clinton, và "ngày càng quan tâm nhiều hơn đến vùng Châu Á – Thái Bình Dương", theo như quan sát của nhà nghiên cứu Roberto de Primis, chuyên gia về Hoa Kỳ, trường đại học Quebec, Montreal, Canada trên kênh truyền hình Euronews.
Vẫn theo nhà nghiên cứu Roberto de Primis, sự rạn nứt trong mối quan hệ Mỹ và Châu Âu được thể hiện rõ ở hai điểm. Thứ nhất là khi chính quyền Donald Trump rút Hoa Kỳ ra khỏi thỏa thuận hạt nhân Iran, vốn dĩ là "một thắng lợi đầu tiên của ngành ngoại giao Liên Hiệp Châu Âu". Điểm rạn nứt thứ hai là khi "Hoa Kỳ quyết định giáng cấp một số hình thức đại diện của Mỹ bên cạnh Liên Hiệp Châu Âu, từ hình thức Nhà nước – Nhà nước chuyển sang thành đại diện bên cạnh một tổ chức quốc tế". Chính là hai đòn đau này, tuy chưa thể đẩy hai bên đi đến sự "chia lìa" như cách nói của ông Primis, nhưng cũng đủ để làm mối quan hệ mỗi ngày thêm phần tồi tệ.
Châu Âu nghĩ gì về sự "lạnh nhạt" của Mỹ ?
Kể từ khi Donald Trump đắc cử, Liên Hiệp Châu Âu bước vào một giai đoạn đầy bất định và nhiều biến động trong quan hệ quốc tế. Châu Âu cho rằng Hoa Kỳ đang chuyển từ vị thế người bảo đảm trật tự thế giới tự do sang thành đối tác hàng đầu (primus inter pares). Học thuyết "America First !" của Donald Trump nhanh chóng được đánh đồng với việc từ bỏ hoặc xem lại các cam kết trên bình diện ngoại giao hay thương mại.
Những căng thẳng này diễn ra trong bối cảnh, thế giới đang bước vào một kỷ nguyên mới, mà ở đó, "hỗn loạn chiến lược" và cạnh tranh giữa các siêu cường (Nga, Trung Quốc và Mỹ) đã thay thế cho trật tự thế giới do Hoa Kỳ từng kiến tạo và bảo vệ kể từ năm 1945.
Thế nên, Liên Hiệp Châu Âu ý thức được rằng phải xây dựng cho mình một đường hướng chiến lược (dù không phải dễ do khó tìm được một đồng thuận trong khối), thậm chí xem xét lại các mối liên minh, kể cả với Nga để có thể đối phó trước tầm ảnh hưởng của Trung Quốc (quyền lực mềm kinh tế của Bắc Kinh được xem như là một mối đe dọa cho các lợi ích của Châu Âu).
Liệu Washington có còn là đồng minh số một của Liên Hiệp Châu Âu nữa hay không ? Nhà nghiên cứu Maud Quessard, chuyên gia về chính sách đối ngoại Mỹ, Viện Nghiên cứu Chiến lược trường Quân sự Pháp, trả lời phỏng vấn đặc san Diplomatie khẳng định : "Washington vẫn là một đối tác ưu tiên và không thể thiếu cho Liên Hiệp Châu Âu, nhưng nhiều giải pháp khác cũng được nhắm đến".
Donald Trump : Liên Hiệp Châu Âu là kẻ thù tệ hại ?
Ngược lại, trong nhãn quan chính quyền Donald Trump, Liên Hiệp Châu Âu không còn là đồng minh cốt lõi cho Mỹ và khối NATO. Ông Donald Trump là vị tổng thống đầu tiên xem Liên Hiệp Châu Âu như là một đối thủ cạnh tranh, thậm chí là một "kẻ thù thương mại" tệ hại hơn cả Trung Quốc.
Cuộc chiến thương mại – thuế quan là đỉnh điểm căng thẳng. Với Liên Hiệp Châu Âu, chính sách bảo hộ mậu dịch của ông Donald Trump nhắm vào khu vực chẳng khác gì một lời "tuyên chiến" với tự do thương mại mà Châu Âu luôn đề cao. Tổng thống Mỹ Donald Trump không ngần ngại đánh giá việc nhập khẩu xe hơi Châu Âu như là một mối họa cho an ninh quốc gia.
Phát biểu gay gắt này của chủ nhân Nhà Trắng hiện nay đối với đối tác thương mại Châu Âu được giải thích phần nào bởi thái độ "thù ghét các cơ chế đa phương", không mang lại nhiều lợi thế cho nước Mỹ bằng các cuộc "mặc cả song phương" theo như giải thích của Roberto de Primis. "Đó chính là những gì chúng ta đã thấy sau các cuộc đàm phán với Mêhicô và Canada cho thỏa thuận thương mại ba bên hay như cuộc đàm phán thương mại với Trung Quốc".
Nhà nghiên cứu Alexandra de Hoop Scheffer, giám đốc nghiên cứu văn phòng cố vấn German Marshall Fund of the United States, chi nhánh tại Paris, trên đài France Culture, lưu ý rằng lời lẽ gay gắt này của Donald Trump với Châu Âu không phải là một điều mới mẻ.
Chính sách đối ngoại với Châu Âu của Washington luôn có tính liên tục. Từ nhiều đời tổng thống qua, Hoa Kỳ luôn duy trì một thái độ "nước đôi" với khối 27 nước. Liên Hiệp Châu Âu vừa là một đồng minh trong nhiều hồ sơ quốc tế lớn nhưng cũng vừa là một đối thủ cạnh tranh, thế nên phải luôn tìm cách gây chia rẽ.
Chính sách này được thể hiện rõ qua chuyến công du Đông-Trung Âu hồi cuối tháng 8/2020 của ngoại trưởng Mike Pompeo, nhằm "gây chia rẽ, sử dụng và thao túng những chia rẽ đó, vốn dĩ đã hiện hữu trong nội bộ Liên Hiệp Châu Âu, để rồi lập nên một kiểu chính sách mặc cả, gây áp lực giữa các nước thành viên EU", nhà nghiên cứu về Mỹ nhận xét.
Đây cũng không phải là lần đầu tiên Hoa Kỳ có cách đối xử này với đồng minh Châu Âu. Bà Alexandra de Hoop Scheffer lưu ý rằng "các tổng thống tiền nhiệm như Bush hay Obama cũng đã làm y như vậy. Ông Biden, nếu có đắc cử, chắc chắn cũng làm điều tương tự. Điều này chúng ta cảm nhận thấy được qua vấn đề chủ quyền công nghệ, sàng lọc các hoạt động đầu tư Trung Quốc…". Và chiến lược gây chia rẽ Châu Âu này thật sự được tăng tốc hơn dưới thời chính quyền Donald Trump.
NATO lỗi thời !
Mối quan hệ Mỹ - Châu Âu căng thẳng không chỉ trong lĩnh vực thương mại và ngoại giao mà cả trong vấn đề quân sự. Trong suốt 4 năm nhiệm kỳ tổng thống, nguyên thủ Mỹ không ngừng chỉ trích khối NATO. Câu phát biểu nổi tiếng "NATO lỗi thời" của nguyên thủ Mỹ khiến nhiều nước thành viên phải sững sờ, dẫn đến phản ứng gây sốc từ tổng thống Pháp Emmanuel Macron cho rằng "NATO trong trạng thái chết não".
Nguyên thủ Mỹ lên án các nước thành viên không chia sẻ gánh nặng tài chính gây thiệt hại cho ngân sách nước Mỹ và đe dọa rút Hoa Kỳ khỏi Hiệp ước Liên minh Quân sự Bắc Đại Tây Dương. Một lập trường không được giới chính khách tại Mỹ đồng chia sẻ. Tuyệt đại đa số các nghị sĩ và thượng nghị sĩ Mỹ đều cho rằng rút Mỹ ra khỏi NATO "có lẽ sẽ làm một sai lầm chiến lược".
Do vậy, theo nhận định của Roberto de Primis, chuyên gia về Hoa Kỳ trường đại học Québec tại Montreal, những tuyên bố trên của ông Donald Trump chỉ thể hiện quan điểm của cá nhân ông. Bởi vì, nếu xem xét kỹ "ngân sách của bộ Quốc Phòng Mỹ năm 2019. Mức ngân sách này đã cho phép mở rộng rất nhiều tái cam kết quân sự Mỹ trên toàn cầu, nhất là ngay trong lòng nội bộ Liên Hiệp Châu Âu để đối phó với Nga, sự gia tăng sức mạnh của Trung Quốc ở Biển Đông".
Về điểm này, chuyên gia người Pháp, ông Maud Quessard cũng có cùng một quan điểm khi nhắc lại rằng ngân sách dành cho NATO có một đồng thuận chính trị cũng như công luận Mỹ. Việc đòi hỏi chia sẻ gánh nặng quân sự là một mối bận tâm muôn thuở của các nhà lãnh đạo Mỹ từ những năm 1950. Tuy nhiên, chính tính khí thất thường khó đoán khó lường của ông Donald Trump lại được xem như là một yếu tố thúc đẩy "quyền tự chủ chiến lược" và làm tăng thêm lợi ích của Châu Âu đối với chiến lược phòng thủ chung.
Điều nghịch lý là giới chính khách Mỹ một mặt mong muốn Châu Âu tăng thêm phần đóng góp ở mức 2% của GDP nhưng mặt khác lại không muốn Châu Âu tự chủ chiến lược. Washington diễn giải mong muốn "tự chủ chiến lược" đó giống như là một hình thức chối bỏ NATO và hợp tác với Hoa Kỳ.
Nhìn lại những bất đồng giữa Châu Âu và Mỹ trong những năm gần đây, nhà nghiên cứu Maud Quessard kết luận như sau : Donald Trump thật sự đánh dấu một sự đoạn tuyệt trong cách nhìn mà hầu hết các nguyên thủ Mỹ đã có về sự hình thành Liên Hiệp Châu Âu từ năm 1950. Đối với nhiều đời tổng thống liên tiếp, từ Eisenhower cho đến Obama, sự bình ổn chính trị và sức sống kinh tế của Liên Hiệp Châu Âu, trước hết, được xem như là những lá chủ bài cho các lợi ích của Mỹ.
Minh Anh
Nguồn : RFI, 05/11/2020