Vac-xin Covid : Indonesia mua hàng Trung Quốc, nguy cơ phụ thuộc gia tăng

Trọng Thành, RFI, 11/12/2020

Vac-xin chống Covid-19 đang trở thành lĩnh vực cạnh tranh ảnh hưởng quyết liệt. Tại Châu Á, việc Indonesia, quốc gia đang bị Bắc Kinh lấn lướt ở Biển Đông, quyết định đặt mua vac-xin Trung Quốc với khối lượng lớn, gây lo ngại. Vac-xin Covid có thể là cơ hội để Trung Quốc gây áp lực với Indonesia, trong bối cảnh, chính sách thiên về phô trương quân sự của chính quyền Mỹ trong thời gian gần đây dường như đang gây khó khăn cho Jakarta. RFI tổng hợp thông tin.

Ảnh chụp ngày 25/11/2020 : một nghĩa trang chính quyền mới mở để chôn cất các nạn nhân Covid, tại Jakarta, Indonesia.  © Reuters – Willy Kurniawan@

Quy mô dịch bệnh tại Indonesia ra sao ?

Đầu tháng 12/2020, Jakarta tiếp nhận một đợt vac-xin chủng ngừa Covid-19 đầu tiên của công ty dược phẩm Trung Quốc Sinovac Biotech. Giới quan sát đánh giá đây là một cột mốc đáng chú ý. Dịch bệnh Covid là mối ám ảnh hàng đầu của đảo quốc Đông Nam Á. Giới lãnh đạo Indonesia đứng trước áp lực phải sớm có vac-xin đủ dùng cho gần 300 triệu dân.

Kể từ tháng 3/2020 đến nay, Indonesia là quốc gia Đông Nam Á bị Covid-19 ảnh hưởng nghiêm trọng nhất. Theo số liệu thống kê chính thức, khoảng 18.000 người chết vì dịch, hơn một triệu người dương tính với virus. Theo nhiều chuyên gia, số liệu chính thức trên có thể thấp hơn nhiều so với thực tế.

Ngay từ mùa hè, tổng thống Indonesia Jokoe Widodo, trong chuyến thăm một nhà máy của tập đoàn Bio Farma của Indonesia (nơi sẽ sản xuất vac-xin của hãng Trung Quốc Sinovac), nhận định là chỉ có vac-xin mới cho phép chặn đứng được đà lây lan của đại dịch đáng sợ từ Vũ Hán.

Indonesia, quốc gia đông dân thứ tư hành tinh, không có một nền công nghiệp dược phẩm đủ mạnh. Hy vọng được đặt vào các hãng bào chế nước ngoài.

Indonesia đặt mua vac-xin từ những nước nào ?

Hiện tại, Jakarta đã đặt mua tổng cộng hơn 350 triệu liều vac-xin chủng ngừa Covid-19, theo số liệu của trung tâm Global Health Innovation Center, Đại học Hoa Kỳ Duke. Các hãng bào chế dược phẩm Trung Quốc như Sinovac, Cansino, Sinopham và G42 Healthcare (Trung Quốc hợp tác với Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất), có kế hoạch cung cấp hơn một nửa số liều vac-xin nói trên. Jakarta cũng có một số hợp đồng với hãng dược phẩm Anh AstraZeneca và hãng Mỹ Novax. Indonesia không đặt mua vac-xin Sputnik V của Nga, ngược lại với Ấn Độ. 

Việc Indonesia mua nhiều vac-xin của Trung Quốc có hậu quả gì ?

Trả lời AFP, nhà chính trị học Evan Laksmana, trung tâm tư vấn chiến lược CSIS, ở Jakarta, lưu ý "việc Jakarta phụ thuộc nhiều vào chuỗi cung ứng dược phẩm Trung Quốc, trong một thời gian dài, chắc chắn sẽ để lại các hệ quả". Trong một nghiên cứu của Viện Yusof Ishak, Singapore, vừa công bố hồi đầu tháng 12/2020, hai nhà nghiên cứu Ardhitya Eduard Yeremia et Klaus Heinrich Raditio, nhận định : "Chính sách ngoại giao vac-xin sẽ đi kèm theo các điều kiện", "Trung Quốc có thể sử dụng các khoản quà tặng vac-xin để thúc đẩy các mục tiêu trong khu vực, đặc biệt trong các vấn đề nhạy cảm như, các yêu sách của Trung Quốc tại Biển Đông".

Các nhà quan sát đặc biệt chú ý đến việc Indonesia đang phải thủ thế ngay tại sân nhà, trong vùng đặc quyền kinh tế quốc gia tại Biển Đông, cách đảo Hải Nam, vùng lãnh thổ cực nam của Trung Quốc gần 2.000 km. Hồi tháng Giêng năm nay, trước khi đại dịch bùng phát, Indonesia đã phải triển khai nhiều tàu chiến và phi cơ quân sự xung quanh quần đảo Natuna, để đẩy lui đội tàu cá đông đảo của Trung Quốc. Các đội tàu cá này hoạt động với sự hậu thuẫn của tuần duyên, hải cảnh Trung Quốc. Tuy nhiên, kể từ đó đến nay, tàu cá Trung Quốc vẫn tiếp tục khai thác tại vùng biển này, trong lúc chính quyền Jakarta mới đây đã phải hạ giọng, và thể hiện thái độ chủ yếu thông qua các phản đối ngoại giao.

Theo nhiều chuyên gia, trong hiện tại, Indonesia tiếp tục duy trì chính sách "đi dây khá khôn ngoan, để tránh bị phụ thuộc hoàn toàn vào một trong hai đại cường", theo nhà chính trị học Marcus Mietzner, giảng viên Đại học quốc gia Úc. Nhà chính trị học Úc ghi nhận, Jakarta giữ khoảng cách với kêu gọi thành lập liên minh Ấn Độ - Thái Bình Dương, đối phó với Trung Quốc, của Hoa Kỳ và các đồng mình trong Bộ Tứ, nhưng đồng thời không muốn có một liên minh quân sự với Trung Quốc. Cụ thể là, Jakarta cho biết "sẽ không chấp nhận đề nghị của Trung Quốc thiết lập một căn cứ quân sự tại Indonesia, nếu Bắc Kinh đề xuất". Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát đặt câu hỏi : thế đi dây hiện nay của Jakarta sẽ ra sao, nếu Indonesia tăng cường hợp tác về y tế với Trung Quốc, phụ thuộc ngày càng nhiều vào vac-xin Trung Quốc.

Ông Evan Laksmana, ghi nhận là trong hiện tại, không có dấu hiệu đáng kể nào về các nhân nhượng của Jakarta, để đổi lấy vac-xin Trung Quốc, tuy nhiên, nhà chính trị học Indonesia nhấn mạnh là : "Tại Jakarta, tất cả mọi người đều hiểu rằng một số sáng kiến ngoại giao hay các sáng kiến khác sẽ khó được đưa ra, nếu như có thể gây cản trở cho quan hệ với Trung Quốc".

Khối ASEAN hiện đang đàm phán với Trung Quốc về một Bộ Quy Tắc Ứng Xử ở Biển Đông (COC). Điều mà nhiều người lo ngại là thái độ nói trên của chính quyền Indonesia, quốc gia ASEAN ven Biển Đông, có thể khiến khối ASEAN có nguy cơ sẽ phải nhân nhượng nhiều trong các đàm phán với Trung Quốc.

Phải chăng Hoa Kỳ thất bại trong chính sách tăng cường hợp tác với Indonesia ?

Về vac-xin phòng Covid-19, Jakarta đã từng đề nghị Hoa Kỳ hỗ trợ, nhưng Washington không có phương tiện để giành cho Indonesia các khoản hỗ trợ "hào phóng" như Bắc Kinh. Nước Mỹ cũng đang sa lầy trong đại dịch ngay ở trong nước. Tuy nhiên, vấn đề không chỉ là vac-xin, mà là một chiến lược hợp tác thực chất giữa Hoa Kỳ với Indonesia, đã dường như vắng bóng, theo nhiều nhà quan sát. Điều này thể hiện rõ trong bối cảnh đại dịch nước sôi lửa bỏng.

Cuối tháng 10/2020, Reuters có bài nhận định đáng chú ý mang tựa đề "Cần vac-xin, không cần máy bay dọ thám : Thất bại của Hoa Kỳ tại Đông Nam Á". Hãng tin Anh dẫn lại một nguồn tin từ nội bộ chính quyền Indonesia, phàn nàn là Washington đã sử dụng "quá nhiều trừng phạt, quá nhiều sức mạnh võ biền", trong lúc "Trung Quốc thì khôn ngoan, thường xuyên sử dụng quyền lực mềm, tiếp cận kinh tế, tiếp cận phát triển". Đề nghị mang tính phô trương của ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo hồi tháng 7, tháng 8, yêu cầu Jakarta để phi cơ dọ thám Mỹ P-8 Poseidon tiếp liệu đã bị chính quyền Jakarta từ chối.

Phi cơ P-8 được sử dụng để theo dõi các hoạt động quân sự của Trung Quốc tại Biển Đông. Jakarta lo ngại xung đột vũ trang bùng nổ, trong bối cảnh Mỹ, Trung gia tăng tập trận tại Biển Đông hồi đầu tháng 7.

Nhiều giới chức và chuyên gia Indonesia khẳng định chính quyền Trump nhìn chung đã phạm nhiều sai lầm ngoại giao trong chính sách với khối Đông Nam Á. Kể từ năm 2017, Washington không có đại sứ tại ASEAN. Việc tổng thống Trump không tham dự thượng đỉnh ASEAN – Mỹ năm 2019, mà chỉ cử một quan chức cấp thấp, khiến 7 trong số 10 lãnh đạo ASEAN tẩy chay cuộc họp này. Reuters dẫn nhận định của nhà phân tích Aaron Connelly, Viện CSIS Singapore, thừa nhận Washington đang "nhường hẳn sân" cho Bắc Kinh trong đại dịch Covid-19, với việc rút khỏi Tổ chức Y tế Thế giới, tuyên bố lo vac-xin trước hết cho nước Mỹ, trong lúc Trung Quốc khẳng định tham gia tích cực vào nỗ lực quốc tế chia sẻ vac-xin.

Cựu đại sứ Indonesia tại Mỹ (2010-2013), ông Dino Patti Djalal, nhấn mạnh là chiến dịch truyền thông rầm rộ của tổng thống Trump nhằm lên án Trung Quốc là quốc gia "độc ác", với việc để virus Covid tràn ra thế giới, có mục tiêu trước hết là để đánh lạc hướng các chỉ trích mạnh mẽ trong nước về việc chính quyền Trump xử lý đại dịch kém cỏi. Chính sách thùng rỗng kêu to của ông Trump vô hình chung đã để Trung Quốc rảnh tay, nhân đại dịch, mặc sức thi hành chính sách "ngoại giao vac-xin", khẳng định vị thế của một mạnh thường quân.

Trọng Thành

Nguồn : RFI, 11/12/2020

********************

Việt Nam không vội vã tìm mua vac-xin

Thanh Phương, RFI, 07/12/2020

Với thành công đạt được, Việt Nam chắc sẽ duy trì chiến lược kềm chế dịch Covid-19 hơn là vội vã tìm mua cho đủ vac-xin với với nhiều rủi ro về tài chính.

Ảnh tư liệu : Trước một trung tâm xét nghiệm Covid-19 ở Hà Nội, Việt Nam, ngày 10/08/2020.  Reuters - Kham

Sau nhiều tháng xét nghiệm đại trà một cách ồ ạt, cách ly gắt bao kiểu trại lính hiểu theo nghĩa bóng lẫn nghĩa đen (một số doanh trại đã từng được sử dụng làm trung tâm cách ly), cho tới nay Việt Nam coi như đã thành công trong việc kềm chế dịch Covid-19, với tổng số ca nhiễm chưa tới 1.400 ca và số ca tử vong chỉ là 35 người, theo các số liệu chính thức.

Cũng theo các số liệu chính thức, chính phủ Việt Nam đã chi ra gần 780 triệu đôla để kềm chế dịch Covid-19 và khắc phục hậu quả kinh tế của đại dịch, nhờ vậy mà kinh tế Việt Nam đã nhanh chóng phục hồi nhanh hơn nhiều nước khác. Trong tháng 9, chính phủ Việt Nam sẽ đề ra mục tiêu tăng trưởng từ 2% đến 2,5% cho năm nay và 6,7% cho năm 2021.

Với thành công như vậy, Việt Nam chắc sẽ duy trì chiến lược kềm chế dịch Covid-19, hơn là vội vã tìm mua cho đủ vac-xin với với nhiều rũi ro về tài chính.

Hiện nay, trên thế giới, cuộc đua tìm vac-xin ngừa Covid-19 có vẻ như sắp chuyển sang giai đoạn tung ra thị trường. Anh Quốc đã là quốc gia đầu tiên cấp phép cho vac-xin và một số nước cũng đã lên kế hoạch chích ngừa cho người dân.

Riêng ở Việt Nam, việc nghiên cứu chế tạo vac-xin chỉ mới ở giai đoạn đầu. Theo tin của Vietnamnet vào cuối tháng 10, một công ty đang tiến hành tiêm thử nghiệm vắc xin Covid-19 trên khỉ. Cụ thể, tờ báo trích lời ông Đỗ Tuấn Đạt, chủ tịch công ty VABIOTECH, cho biết từ ngày 27/10, đơn vị này đã bắt đầu thử nghiệm vac-xin Covid-19 trên giống khỉ vàng Macaca mulatta ở Đảo Rều (Quảng Ninh). Vac-xin được sử dụng để thử nghiệm tiền lâm sàng trên khỉ sẽ có mô hình gần giống với loại dự định tiêm cho người. Nếu kết quả thử nghiệm trên khỉ thành công, khoảng 4 tháng nữa, công ty VABIOTECH sẽ trình lên Hội đồng đạo đức của Bộ Y tế.

Hiện nay, tại Việt Nam, ngoài VABIOTECH, có 3 đơn vị đang khác đang tham gia nghiên cứu sản xuất vac-xin Covid-19 : Viện Vac-xin và Sinh phẩm Y tế (IVAC), Trung tâm Nghiên cứu Sản xuất Vac-xin và Sinh phẩm Y tế (POLYVAC), Công ty Công nghệ sinh học Dược NANOGEN. Theo lời phó thủ tướng Vũ Đức Đam khi trả lời chất vấn tại Quốc Hội ngày 06/11, trong số 4 cơ sở đang nghiên cứu chế tạo vac-xin, có 2 đơn vị đi trước, dự kiến cuối năm sẽ thử nghiệm vòng 1 trên người. Nhưng ông Vũ Đức Đam nói thêm là vac-xin "made in Vietnam" nhanh nhất đến cuối năm 2021, hoặc đầu năm 2022 mới sản xuất được.

Theo bác sĩ Trương Hữu Khanh, trưởng khoa Nhiễm – Nội thần kinh, bệnh viện Nhi đồng, trả lời phỏng vấn RFI Việt ngữ ngày 24/11/2020, các nhà khoa học Việt Nam cũng đã có nhiều kinh nghiệm từ việc chế tạo các vac-xin khác, cũng như từ việc hợp tác với nước ngoài trong lĩnh vực này :

"Việt Nam ngay từ đầu cũng đã suy nghĩ về chế tạo vac-xin, sau khi đã cấy được con virus đó ở Việt Nam. Theo tôi biết thì vac-xin đã được thử nghiệm trên động vật rồi và theo thông báo của Bộ Y tế, có thể đến cuối năm 2021, Việt Nam sẽ thử ở giai đoạn 3. Từ thử nghiệm giai đoạn 3 cho đến lúc có được vac-xin chắc là khoảng từ 6 đến 10 tháng. Nếu như việc cung cấp vac-xin trên thế giới có khó khăn, thì có thể lúc đó Việt Nam sẽ có đủ an ninh về vac-xin để sử dụng cho dân.

Thật ra Việt Nam đã tự điều chế vac-xin từ lâu rồi. Trong khuôn khổ chương trình tiêm chủng mở rộng, Việt Nam cũng đã tự lo nhiều loại vac-xin, như bại liệt, sởi, rồi cũng đã từng thử nghiệm vac-xin cúm gà, thành ra kinh nghiệm cũng đã có. Nhưng chắc là trong quá trình nghiên cứu sẽ có hợp tác với vài nước. Bình thường thì Việt Nam vẫn có hợp tác với Anh, Nhật".

(Theo tin báo chí trong nước hôm 07/12/2020, Việt Nam chính thức thử nghiệm vac-xin ngừa Covid-19 trên người từ ngày 10/12 tới đây, ban đầu là thử nghiệm trên khoảng 20 tình nguyện viên. Vac-xin được thử nghệm là của công ty Nanogen, sử dụng công nghệ tái tổ hợp protein).

Thế còn về khả năng của Việt Nam, một trong những nước nghèo trên thế giới, mua vac-xin từ nước ngoài ? Tổ chức Y tế thế giới và liên minh vac-xin toàn cầu đã thành lập chương trình gồm 92 nước và vùng lãnh thổ tham gia, với tham vọng cung cấp vắc xin giá rẻ cho 20% số người trên thế giới. Tuy nhiên, chưa công ty nào cam kết bán vac-xin cho liên minh, mà Việt Nam thì cũng chưa tham gia liên minh này.

Vào tháng 8 vừa qua, chính phủ Hà Nội thông báo đã đăng ký mua 50-150 triệu liều vac-xin của Nga. Việt Nam cũng dự định sẽ mua vac-xin từ nước Anh, nơi mà Việt Nam có ký đối tác tham gia phát triển một vac-xin nội địa với Đại học Bristol. Việt Nam cũng đang làm việc với các đối tác khác, kể cả Trung Quốc. Nhưng theo lời phó thủ tướng Vũ Đức Đam, việc mua vac-xin trực tiếp từ các nước là rất khó khăn, vì trong bối cảnh mà cả thế giới đang cần đến vac-xin, chính phủ nước nào muốn mua đều phải "đặt cọc" trước và rủi ro về tài chính thì rất cao.

Như vậy thì nếu có vac-xin trên thế giới, thì trước mắt Việt Nam sẽ chưa thể chích miễn phí cho nhiều người, theo dự đoán của bác sĩ Trương Hữu Khanh :

"Theo tôi thì có khả năng là phải chọn lọc, vì mình không thể chờ tất cả mọi nơi để có số lượng lớn bán cho mình. Có lẽ Việt Nam cũng sẽ làm như những nước khác, tức là khi chưa thể chích đại trà cho dân, thì sẽ chích cho nhóm có nguy cơ cao, ví dụ như nhân viên y tế. Ở Việt Nam, hệ thống tiêm chủng dịch vụ khá là mạnh, cho nên có khả năng là có những công ty, nếu có đủ vac-xin, sẽ liên lạc với những cơ sở chích dịch vụ đó để chích cho người dân. Còn khả năng nhà nước mua về thì cũng khó, vì Việt Nam là nước nghèo, bao giờ vac-xin rẻ thì mới mua được. Chứ còn trong lúc vac-xin còn mắc như vậy, thì ở Việt Nam có hệ thống tiêm dịch vụ, có nghĩa là có những trung tâm chích ngừa sẽ tự nhập vac-xin về, cũng giống như các vac-xin khác có trong chương trình quốc gia miễn phí, ví dụ như vac-xin ngừa thủy đậu, rubella... Có những công ty sẽ nhập thẳng về để bán cho các trung tâm chích ngừa dịch vụ, người dân đến chích rồi trả tiền.

Cho tới khi mà Việt Nam sản xuất được vac-xin, thì lúc đó giá thành sẽ rẻ. Nhưng Việt Nam có điểm đặc biệt là những loại vac-xin dù có giá khoảng mấy chục đô một mẫu, thì vẫn có một số người dư khả năng để chích. Thật ra hiện nay một số vac-xin mà trên thị trường thế giới có giá khoảng 1 triệu mấy, 2 triệu, thì ở Việt Nam người dân cũng chích cho trẻ con nhiều lắm, nhiều khi người ta chích một đợt như vậy là mấy mũi. Như vậy, có khả năng là nếu nhà nước không làm được, người dân sẽ tự thu xếp theo cách đó".

Như vậy là trước mắt, hãy còn lâu người dân ở Việt Nam mới có thể được chích ngừa Covid-19 một cách rộng rãi và Việt Nam sẽ vẫn phải tiếp tục phòng chống dịch Covid-19 như hiện nay, hay nói đúng hơn là mọi người phải tập sống chung an toàn với virus corona trong một thời gian dài, vì đại dịch này được dự báo là sớm nhất đến cuối năm 2021 mới chấm dứt.

Theo lời bác sĩ Trương Hữu Khanh, trong khi chờ vac-xin, Việt Nam phải tiếp tục kiểm soát chặt chẽ các nguồn lây nhiễm, đặc biệt là từ các bệnh viện :

"Ở Việt Nam hiện nay, ý thức về mang khẩu trang ở nơi công cộng, đặc biệt là những nơi đông đúc, thì rất là tốt. Thứ hai là Việt Nam kiểm soát rất là tốt những người đi qua đường sân bay. Còn đối với những người đi đường bộ, qua vụ ở Đà Nẵng, chắc chắc là người ta sẽ kiểm soát tốt. Nhưng điều đó không có nghĩa là chúng ta không để lọt lưới nguồn lây từ bên ngoài vào.

Cho nên Việt Nam hiện nay vẫn rất là dè chừng và Việt Nam đang có chiến lược kiểm soát tại bệnh viện, tại vì nếu ở ngoài cộng đồng có những ca lây nhẹ thì nó sẽ tự hết, nhưng nếu bệnh nặng thì chắc chắc là phải vào bệnh viện. Thành ra Việt Nam đang khuyến cáo các bệnh viện là nếu thấy có những bệnh nhân nào mà đặc biệt thì phải xét nghiệm ngay và nếu có ca nhiễm nào thì khoanh vùng lại ngay để chống lây lan. Đó là cách phòng chống lâu dài của Việt Nam trong thời gian thế giới ổn định và có vac-xin. Nếu mình phát hiện sớm ở bệnh viện thì ở ngoài cộng đồng mình sẽ chặn sớm hơn, không tạo ra gánh nặng lây lan cho những người bệnh nặng, lúc đó điều trị sẽ khỏe hơn".

Cũng theo lời bác sĩ Trương Hữu Khanh, nếu phải tiếp tục kiểm soát chặt chẽ người nhập cảnh để tránh dịch bệnh lây trở lại từ bên ngoài, có thể Việt Nam cũng phải yêu cầu những người muốn đến Việt Nam chích ngừa Covid-19 trước :

"Nếu đúng là vac-xin có hiệu quả và đã phổ biến trên thế giới mà Việt Nam chưa chích ngừa được và dịch chưa được khống chế trên toàn thế giới, thì Việt Nam phải tiếp tục chặn con đường lây nhiễm từ ngoài. Đương nhiên là những người nào đã được chích ngừa rồi thì sẽ được đến Việt Nam để sinh hoạt, làm ăn, làm việc, du lịch.

Đó là chuyện bình thường. Cũng giống như hiện nay, những người đi vào Việt Nam, chúng ta phải chặn lại để xét nghiệm hoặc hỏi là trước khi đi, họ đã được xét nghiệm như thế nào. Cũng là một cách để bảo đảm là những người đó không có khả năng lây nhiễm. Những người đã được chích vac-xin có hiệu quả rồi thì người ta đâu có mắc bệnh đâu mà lây sang những người khác".

Hiện giờ Việt Nam vẫn đóng cửa biên giới, chỉ cho phép các chuyến bay quốc tế chở công dân Việt Nam hồi hương, hoặc chở các nhà ngoại giao, các chuyên gia ngoại quốc đến Việt Nam. Tính đến ngày 1/12, Việt Nam chỉ ghi nhận 1.347 ca nhiễm virus corona, trong đó có 35 ca tử vong. Theo Bộ Y tế, gần phân nữa tổng số người bị nhiễm là các ca ngoại nhập. Trong những tháng qua, gần như toàn bộ các ca nhiễm Covid-19 mới ở Việt Nam là những người từ bên ngoài vào. Chỉ có hôm 30/11 mới có ca nhiễm trong cộng đồng đầu tiên trong vòng 89 ngày ở Việt Nam, đó là một cư dân ở Sài Gòn. Theo tờ Tuổi Trẻ, toàn bộ 137 người đã có tiếp xúc với ca nhiễm mới đều bị đưa đi cách ly và trung tâm dạy tiếng Anh, nơi mà người này là giáo viên, cũng bị đóng cửa. Nhờ dịch bệnh được kiểm soát gắt gao như vậy mà ở Việt Nam bây giờ, ngoài quy định bắt buộc đeo khẩu trang khi ra ngoài, hầu như không còn giãn cách xã hội nữa, mọi sinh hoạt coi đã trở lại bình thường. Cho nên, chắc không có nhiều người quan tâm đến việc khi nào sẽ có vac-xin ngừa Covid-19.

Thanh Phương

Nguồn : RFI, 07/12/2020