Trong khi công cuộc xóa đói giảm nghèo của Việt Nam đã đưa hàng triệu người thoát khỏi cảnh cùng cực và cải thiện đáng kể mức sống, một số vấn đề xã hội cũng đã nảy sinh do quá trình hiện đại hóa và đô thị hóa hoặc chuyển đổi kinh tế.

Cầu Hàm Rồng Thành phố Đà Nẵng - Ảnh minh họa

Việt Nam đã có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh và ổn định trong những năm gần đây, nhưng những thay đổi nhanh chóng cũng làm biến đổi xã hội và văn hóa của Việt Nam trong quá trình này. GDP bình quân đầu người tăng hơn 5 lần kể từ năm 2000, tăng từ chỉ hơn 400 USD/người lên hơn 2.300 USD vào năm 2017, đưa quốc gia này vào nhóm các nước có thu nhập trung bình thấp.

Để đạt được những thành tựu này, các chính sách kinh tế và xã hội của Việt Nam đã có nhiều thay đổi như thái độ thân thiện với đầu tư nước ngoài, cơ cấu và ưu đãi thuế, hợp tác quốc tế, cải cách hành chính và các hình thức việc làm. Trong khi công cuộc xóa đói giảm nghèo của Việt Nam đã đưa hàng triệu người thoát khỏi cảnh cùng cực và cải thiện đáng kể mức sống, một số vấn đề xã hội cũng đã nảy sinh do quá trình hiện đại hóa và đô thị hóa hoặc chuyển đổi kinh tế.

Dưới đây là tám vấn đề xã hội mà Việt Nam đang phải đối mặt :

1. Dân số già

2. Bất bình đẳng kinh tế

3. Chảy máu chất xám

4. Tư duy làm giàu

5. Nợ công

6. Tham nhũng

7. Ô nhiễm

8. Thực phẩm không an toàn

1. Dân số già

Theo CIA World Factbook, năm 2017, dân số từ 55 tuổi trở lên của Việt Nam chiếm gần 15% tổng dân số. Ngoài ra, tương tự như các nước tiên tiến khác, tỷ lệ sinh của Việt Nam liên tục giảm, chỉ ở mức dưới 2%. Mặt khác, nhờ sự tiến bộ về điều kiện sống và chăm sóc sức khỏe, người Việt Nam hiện nay đã sống lâu hơn ; tuổi thọ của người dân tăng từ 59 tuổi vào năm 1950 lên 76 tuổi vào năm 2017.

Tháp tuổi của Việt Nam ngày càng thu hẹp ở mức đáy vào năm 2015, cho thấy những thay đổi rõ ràng trong cơ cấu tuổi của cả nước - Nguồn Tuổi thọ thế giới

Khi cơ cấu tuổi thay đổi, nền kinh tế Việt Nam cũng cần phải thích ứng để đáp ứng với tỷ lệ tham gia lao động giảm, chi phí chăm sóc sức khỏe và các dịch vụ liên quan cho người cao tuổi tăng, thay đổi động lực tăng trưởng và khoảng cách thế hệ tại nơi làm việc. Hơn nữa, quỹ an sinh xã hội của quốc gia đã cảnh báo phá sản và chính phủ có kế hoạch tăng tuổi nghỉ hưu lên 62 tuổi đối với nam giới và 60 tuổi đối với nữ giới vào năm 2021.

Ngoài ra, việc thay đổi các giá trị văn hóa và cấu trúc gia đình cũng gây khó khăn trong việc chăm sóc người cao tuổi ở Việt Nam. Theo truyền thống, ở Việt Nam, con cái sẽ phụng dưỡng cha mẹ già. Tuy nhiên, hiện nay hầu hết người trẻ chuyển ra ngoài tìm việc làm hoặc lập gia đình riêng, để cha mẹ tự chăm sóc.

2. Mất cân bằng kinh tế

Theo báo cáo của Knight Frank, một công ty có trụ sở tại Anh, Việt Nam có hơn 200 cá nhân với giá trị tài sản ròng trên 30 triệu USD. Báo cáo cũng dự đoán đến năm 2026, Việt Nam sẽ có 540 người siêu giàu và 38.600 triệu phú, một trong những tốc độ tăng trưởng nhanh nhất thế giới. Một tài khoản Instagram của Hội con nhà giàu Việt Nam với gần 100.000 người theo dõi khoe con nhà giàu tiêu xài hoang phí để mua sắm thỏa thích, những món đồ hàng hiệu sang trọng, du lịch khắp thế giới, v.v. ra sao.

Chung cư cao tầng, hiện đại và nơi mua sắm dành cho giới nhà giàu ở Thành phố.

Mặt khác, theo Ngân hàng Phát triển Châu Á, 7% dân số Việt Nam sống dưới mức nghèo khổ và 2,6% có thu nhập dưới 1,9 USD mỗi ngày. Những trường hợp nghèo cùng cực được nhiều tờ báo trong nước đưa tin hàng ngày, kêu gọi quyên góp để giúp họ. Bất bình đẳng kinh tế gia tăng có thể dễ dàng nhận thấy ở các thành phố lớn và đông đúc ở Việt Nam như Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, v.v., nơi các triệu phú sống trong các khu nhà cao tầng, sang trọng và – phổ biến hơn là các cộng đồng bình dân, ngay cạnh khu ổ chuột nghèo nhất.

Những khu nhà ổ chuột ở Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam

Vấn đề bất bình đẳng thu nhập còn phức tạp hơn do khả năng cải thiện kinh tế thấp trong các nhóm yếu thế ở Việt Nam. Ví dụ, người dân tộc thiểu số sống ở các vùng nông thôn và miền núi tiếp cận giáo dục hạn chế, cơ sở hạ tầng kém hơn và cơ hội nâng cao mức thu nhập thấp hơn. Tương tự, do chế độ phụ hệ lâu nay của Việt Nam, phụ nữ thường nhận được mức lương ít hơn và có cơ hội thăng tiến trong công việc thấp hơn.

3. Chảy máu chất xám

Ước tính có hơn 2,7 triệu người Việt Nam sống ở nước ngoài với hơn 1,4 triệu sống ở Hoa Kỳ, 240 nghìn sống ở Úc và các nơi khác trên toàn cầu vào năm 2017. So với năm 1990, chỉ có 1,2 triệu người Việt Nam ở nước ngoài. Mặc dù di cư là kết quả tất yếu của quá trình toàn cầu hóa và sự hội nhập ngày càng sâu rộng của Việt Nam vào nền kinh tế thế giới, nhưng điều đáng lo ngại là Việt Nam đang đánh mất những người tài năng nhất và sáng giá nhất vào tay nước ngoài.

Những quốc gia hàng đầu được sinh viên Việt Nam đến du học năm 2014 - WES

Hơn nữa, nhiều sinh viên và học giả trẻ Việt Nam ra nước ngoài theo đuổi con đường học vấn đã phải đối mặt với tình thế tiến thoái lưỡng nan là ở lại nước sở tại hay trở về Việt Nam sau khi lấy bằng. Năm 2016, hơn 130.000 sinh viên Việt Nam du học, Nhật Bản (38.000), Úc (31.000), Mỹ (28.000)… Hơn 90% trong số đó là du học tự túc, nghĩa là họ có quyền tự do lựa chọn con đường sự nghiệp tương lai của mình, và nhiều người trong số họ đã chọn ở lại nước ngoài.

Năm 2017, câu chuyện về việc 12/13 quán quân Đường lên đỉnh Olympia không bao giờ trở về Việt Nam sau khi kết thúc quá trình học tập tại Australia đã gây xôn xao trên khắp các phương tiện truyền thông Việt Nam. Đường lên đỉnh Olympia được cho là gameshow thường niên nhằm tìm kiếm những tài năng bậc nhất Việt Nam ; trao cho họ một suất học bổng toàn phần du học Úc để họ có thể trở về và đóng góp cho sự phát triển của Việt Nam. Trớ trêu thay, họ lại chọn làm việc ở Úc hoặc các nước phát triển khác, và chương trình đã bị chế giễu là chương trình chọn tài năng cho Úc.

Vài năm trở lại đây, Đà Nẵng, một thành phố ở miền Trung Việt Nam, cũng thu hút sự chú ý của cả nước với những câu chuyện để mất nhân tài. Năm 2004, thành phố đã khởi xướng Chương trình 922 để cấp học bổng cho những sinh viên có năng lực nhất theo học tại các trường đại học danh tiếng trong nước và quốc tế với điều kiện những người được nhận sẽ quay lại làm việc cho chính quyền thành phố sau khi tốt nghiệp. Tuy nhiên, nhiều người trong số họ đã không bao giờ quay trở lại, và trong số những người quay lại, nhiều người không hài lòng với công việc của họ, quyết định từ chức và trả lại học bổng.

Trong một số trường hợp, Đà Nẵng đã phải kiện những "tài năng" để thu lại số tiền học bổng. Vấn đề này không chỉ xảy ra ở Đà Nẵng mà còn xảy ra ở bất kỳ tỉnh thành nào có chương trình tương tự. Nhiều người cho rằng lương thấp, môi trường làm việc không minh bạch, thiếu cơ hội thăng tiến, quan liêu và lãnh đạo là những lý do để rời bỏ khu vực công hoặc Việt Nam.

4. Tư duy làm giàu

Dường như ở khắp mọi nơi trên đất nước Việt Nam, người ta không ngừng bàn tán về cách làm giàu. Thật vậy, với nền kinh tế đang phát triển một cách đáng kinh ngạc, cơ hội kiếm tiền ở khắp mọi nơi và những câu chuyện về sự giàu có mới đang tràn lan. Chẳng hạn, những dự án phát triển bất động sản rầm rộ gần đây đã khiến giá đất ở nhiều thành phố trên cả nước tăng vọt, khiến nhiều người giàu lên trong một sớm một chiều. Những người môi giới và tích trữ đất kiếm được một khoản lợi nhuận kha khá nhờ tình trạng bất cân xứng thông tin và đầu cơ đầy rẫy ở Việt Nam. Ngoài ra, những người có kỹ năng được săn đón có thể tìm được công việc có mức lương cao hơn nhiều lần so với mức trung bình của cả nước.

Mặc dù mong muốn đạt được sự giàu có là điều dễ hiểu, nhưng việc kiếm tiền bằng mọi giá ngay lập tức có thể phi đạo đức và khiến bạn thất vọng. Ví dụ, nhiều nông dân và người bán hàng ở Việt Nam đã bị cáo buộc sử dụng các hóa chất độc hại, có thể gây ung thư và không an toàn cho người sử dụng, để trồng và xử lý rau quả của họ nhằm tối đa hóa lợi nhuận.

Nhiều trường nhận nhiều học sinh hơn khả năng đáp ứng của họ, dẫn đến điều kiện học tập kém và không quan tâm đầy đủ đến học sinh nhỏ tuổi. Hơn nữa, nhiều người trở thành nạn nhân của những kẻ lừa đảo vì hy vọng kiếm được lợi nhuận quá lớn trong một thời gian ngắn. Một ví dụ gần đây là sự sụp đổ của Bitconnect và iFan, các kế hoạch giao dịch tiền điện tử Ponzi đã biến mất đột ngột, khiến hàng nghìn người lâm vào cảnh nợ nần.

5. Nợ công

Tỷ lệ nợ công trên GDP của Việt Nam đã tăng liên tục trong 10 năm qua, lên tới 61,8% vào năm 2017. Về kinh tế, nợ công cao so với thu nhập là những dấu hiệu báo động. Ví dụ, nợ công cao có thể dẫn đến tăng thuế, tạo gánh nặng cho các công ty và giảm xu hướng đầu tư, chuyển hướng vốn và nguồn lực khỏi các hoạt động kinh tế hiệu quả và có lợi hơn, và làm chậm tăng trưởng kinh tế.

Tỷ lệ nợ công trên GDP của Việt Nam

Ngoài ra, nếu một quốc gia vay nợ nước ngoài quá nhiều, nó sẽ trở nên phụ thuộc vào các nền kinh tế nước ngoài. Do đó, bất kỳ thay đổi nào trong chính sách hoặc tiền tệ của các quốc gia khác có thể có tác động trực tiếp đến quốc gia con nợ. Từ năm 2001 đến năm 2015, nợ nước ngoài của Việt Nam đã tăng gấp 5 lần, chủ yếu vay từ Ngân hàng Thế giới, Nhật Bản và Ngân hàng Phát triển Châu Á.

Tuy nhiên, có những tin đồn rằng việc quản lý các khoản vay nước ngoài kém và tham nhũng cũng đã trở thành đại dịch. Ví dụ, vào năm 2015, ba quan chức Nhật Bản và sáu quan chức Việt Nam bị kết án trong một vụ bê bối hối lộ liên quan đến một dự án ODA của Nhật Bản tài trợ tại Việt Nam, khiến Chính phủ Nhật Bản đình chỉ cấp vốn ODA mới cho Việt Nam trong hai tháng và thực hiện các biện pháp chống tham nhũng chặt chẽ hơn.

6. Tham nhũng

Tham nhũng không có gì lạ ở Việt Nam. Theo Tổ chức Minh bạch Quốc tế năm 2017, Việt Nam nằm trong số các quốc gia kém minh bạch nhất, xếp hạng 107 trong số 180 quốc gia với số điểm 35/100. Theo Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh năm 2017 do VCCI Việt Nam phối hợp với USAID tổng hợp, 53% các công ty được khảo sát cho biết họ phải chi những khoản không chính thức khi thực hiện các thủ tục hải quan.

Tham nhũng phổ biến trong tất cả các lĩnh vực ở Việt Nam dưới các hình thức hối lộ, quà tặng, chi tiền hỗ trợ và can thiệp chính trị. Các quy định pháp luật yếu kém, bộ máy quan liêu và khung pháp lý mơ hồ khiến việc đưa thủ phạm ra công lý càng khó khăn hơn. Kể từ năm 2017, với nỗ lực chưa từng có nhằm kiềm chế tham nhũng và làm trong sạch Đảng Cộng sản cầm quyền, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã phát động chiến dịch chống tham nhũng toàn quốc để điều tra các vụ án tham nhũng cao cấp, làm rõ mức độ và tính nghiêm trọng của tham nhũng trong các doanh nghiệp Việt Nam và giới tinh hoa chính trị. Mặc dù khó đánh giá mức độ thành công của chiến dịch, nhưng nhiều người hy vọng rằng nó có thể tạo tiền lệ và như một lời cảnh báo cho những kẻ muốn phạm tội.

7. Ô nhiễm

Vào tháng 4 năm 2016, khu vực ven biển miền Trung của Việt Nam đã phải hứng chịu một vụ ô nhiễm nước nặng nhất trong nhiều thập kỷ, giết chết hàng trăm tấn cá và gây ra những thiệt hại lớn cho hệ sinh thái và sinh vật biển. Sau nhiều tháng điều tra, thủ phạm được xác định là Tập đoàn Formosa, một công ty sản xuất thép của Đài Loan, bị cáo buộc xả chất thải chưa qua xử lý ra biển.

Cuộc khủng hoảng đã vấp phải sự phản đối và chỉ trích chưa từng có từ người Việt ở cả Việt Nam và ở nước ngoài, đồng thời kêu gọi sự chú ý đến chất lượng môi trường đang xuống cấp của Việt Nam do đô thị hóa nhanh chóng và các hoạt động kinh tế căng thẳng. Hậu quả gián tiếp của thảm kịch là hàng nghìn ngư dân mất kế sinh nhai và các sản phẩm thủy sản của Việt Nam bị từ chối trong nước lẫn nước ngoài.

Ngoài ô nhiễm nguồn nước, ô nhiễm không khí cũng là một vấn đề đáng lo ngại, đặc biệt là ở các thành phố lớn của Việt Nam. Để minh họa, năm 2017, Hà Nội chỉ có 38 ngày chất lượng không khí tương đối tốt. Vào những ngày khác, người ta thường thấy cảnh hàng dài xe máy, ô tô, xe buýt và đủ loại phương tiện di chuyển trên đường phố với những người chủ bực bội bấm còi, la hét và cảm thấy ngột ngạt vì khói bụi và khí thải từ chính phương tiện của họ.

Hơn nữa, các dự án cơ sở hạ tầng đầy tham vọng của Việt Nam nhằm mở rộng các khu công nghiệp, xây dựng thêm các cơ sở vui chơi giải trí, khách sạn và khu nghỉ dưỡng tại các địa điểm kỳ lạ như trên núi hoặc trong rừng, và biến đất canh tác nông nghiệp thành các khu đô thị gây ra sức ép lên hệ sinh thái của nước này, phá hủy nhiều rừng và làm cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên của nó. Nếu không có một chiến lược phát triển dài hạn, chú trọng đến tính bền vững, tình trạng ô nhiễm ở Việt Nam có thể trở nên tồi tệ hơn.

8. Thực phẩm không an toàn

An toàn thực phẩm là một trong những mối quan tâm lớn nhất và phổ biến nhất của người dân Việt Nam, dù giàu hay nghèo. Theo thống kê của Cục An toàn thực phẩm Việt Nam, năm 2017, cả nước xảy ra 139 vụ ngộ độc thực phẩm hàng loạt, ảnh hưởng đến 3.869 người với 24 trường hợp tử vong. Các vụ ngộ độc thực phẩm hàng loạt và sự cố ô nhiễm thường xuyên thu hút sự chú ý của cả nước. Ví dụ, vào tháng 5/2018, 19 học sinh trường tiểu học Trần Phú, tỉnh Quảng Ngãi nhập viện sau khi ăn thạch và uống trà sữa trong một bữa tiệc chia tay, khiến dư luận phẫn nộ và lo lắng về vấn đề an toàn thực phẩm ở Việt Nam.

Tuy nhiên, điều khiến mọi người kinh hoàng nhất về thực phẩm ở Việt Nam là mối liên hệ giữa thực phẩm không an toàn và bệnh ung thư. Đặc biệt, một quan chức của Hiệp hội Ung thư Việt Nam cho rằng thực phẩm không an toàn với các tác nhân gây ung thư đã gây ra khoảng 35% số ca ung thư ở Việt Nam. Mặc dù không có nghiên cứu đáng tin cậy nào chứng minh cho tuyên bố này, nhưng nó đã khẳng định và kéo dài nỗi sợ hãi trong người dân, đặc biệt là khi số ca ung thư mới ở Việt Nam bùng nổ trong những năm gần đây, lên tới hơn 150.000 ca mắc mới mỗi năm. Nhiều nhà sản xuất thực phẩm và nông dân bị kết tội sử dụng thuốc trừ sâu, thuốc kháng sinh và các hóa chất độc hại khác để làm chín trái cây nhanh hơn hoặc thịt nạc hơn.

Nhu cầu về thực phẩm an toàn cùng với thu nhập bình quân đầu người ngày càng tăng của Việt Nam thúc đẩy sự gia tăng và lợi nhuận của các cửa hàng bán lẻ thực phẩm hữu cơ và an toàn. Tuy nhiên, nhiều người vẫn hoài nghi về chất lượng của những sản phẩm này ngay cả khi họ phải trả một cái giá rất cao.

Tóm lại, dù có đầy tiềm năng, Việt Nam vẫn còn rất nhiều việc phải làm để tiến lên. Ngoài những vấn đề nêu trên, còn tồn tại nhiều vấn đề khác, như cạnh tranh giá trị giữa các thế hệ, sự thờ ơ về chính trị trong giới trẻ, vấn đề nhân quyền, cải cách giáo dục, v.v. Tuy nhiên, với sự tiên tiến của công nghệ và sự phát triển của kinh tế, người Việt Nam hiện nay đã được trang bị tốt hơn để đấu tranh cho một cuộc sống tốt đẹp hơn.

HH

Nguyên tác : Top 8 Problems in Vietnam, Soapboxie , 12/11/2020

Anh Khoa dịch

Nguồn : VNTB, 17/01/2021