Sau khi quan chức và truyền thông Philippines công bố thông tin về việc tàu Trung Quốc tập kết với số lượng lớn tại Đá Ba Đầu, Biển Đông vào tháng 3/2021, Mỹ đã có những phản ứng chính thức nhanh chóng, liên tục và mạnh mẽ, kết hợp với những biện pháp tuyên truyền từ kênh học giả và truyền thông.
Tàu Trung Quốc tập kết với số lượng lớn tại Đá Ba Đầu, Biển Đông vào tháng 3/2021
Phản ứng qua kênh chính thức
Nếu so sánh với các nước khác, phản ứng chính thức của Mỹ có một số điểm đáng chú ý sau.
Thứ nhất, Mỹ là nước ngoài tranh chấp phản ứng đầu tiên qua kênh ngoại giao. Ngay sau khi Bộ trưởng Quốc phòng Philippines Lorenzana công khai hiện diện của 220 tàu Trung Quốc ngày 21/3/2021, Đại sứ quán Mỹ tại Manila đã đăng tuyên bố chỉ trích Trung Quốc dùng dân quân biển để "đe dọa và khiêu khích" các nước khác. Nhật, Anh, Canada, Úc, Đức và Pháp đã đưa ra phản ứng rải rác trong tuần cuối tháng 3. Liên Hiệp Châu Âu (EU) phải đến ngày 26/4 mới đưa ra tuyên bố về vục việc.
Thứ hai, Mỹ đưa ra phản ứng nhiều lần nhất và ở nhiều cấp nhất. Sau tuyên bố của Đại sứ quán Mỹ tại Philippines, Ngoại trưởng Mỹ Blinken khẳng định trên Twitter ngày 28/3 rằng Mỹ sát cánh cùng Philippines trong cuộc đối đầu với dân quân Trung Quốc tại Đá Ba Đầu. Sau đó, Cố vấn An ninh Quốc gia Sullivan ngày 31/3 và Ngoại trưởng Blinken ngày 8/4, trong điện đàm với người đồng cấp Philippines, đều bày tỏ lo ngại về động thái của Trung Quốc tại Đá Ba Đầu, kêu gọi Trung Quốc tuân thủ Phán quyết 2016 và khẳng định giá trị của Hiệp ước Phòng thủ Song phương 1951. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Ned Price ngày 7/4 khẳng định Mỹ đứng về phía Philippines và chia sẻ quan ngại về hiện diện của tàu dân quân Trung Quốc.
Cuối cùng và quan trọng nhất, Mỹ là nước chỉ trích Trung Quốc trực diện và mạnh mẽ nhất. Nhật, Anh, Úc, Pháp và Đức chủ yếu chỉ lên tiếng phản đối hoặc nêu quan ngại về các hành động làm tăng căng thẳng Biển Đông, kêu gọi kiềm chế hay tuân thủ luật quốc tế nói chung. Canada có nhắc đến đích danh Trung Quốc. Tuy nhiên, Mỹ mới là nước phản bác thẳng thừng lập luận của Trung Quốc (đây là các tàu cá đang neo tránh gió bão) khi ngay lập tức khẳng định tàu Trung Quốc tại Đá Ba Đầu là tàu dân quân và Mỹ sẽ bảo vệ Philippines nếu bị tấn công.
Lập trường này phù hợp với xu hướng tập trung vào lực lượng dân quân biển Trung Quốc của Mỹ. Báo cáo Sức mạnh Trung Quốc 2020 của Bộ Quốc phòng Mỹ chỉ ra rằng : (i) lực lượng dân quân biển Trung Quốc có vai trò quan trọng trong các hoạt động cưỡng ép nhằm giúp Đảng Cộng sản đạt mục tiêu mà không cần tham chiến (bảo vệ yêu sách biển, do thám, bảo vệ nguồn cá hay hỗ trợ hậu cần...) ; và (ii) tương tác giữa dân quân và quân đội Trung Quốc ngày càng lớn cả về lượng và chất. Thậm chí, nhiều đơn vị dân quân biển Trung Quốc còn có độ tinh nhuệ cao, được nhà nước trả lương riêng và được tuyển mộ từ các quân sĩ mới xuất ngũ. Chia sẻ quan điểm này, Đại úy Hạm đội Ấn Độ - Thái Bình Dương (INDOPACOM) Robert C. Francis Jr. cho rằng Mỹ nên chính thức coi tàu cá Trung Quốc là mối đe dọa và có thể bắn cảnh cáo.
Bên cạnh các tuyên bố ngoại giao, Mỹ cũng đã triển khai hiện diện quân sự liên tục tại Biển Đông trong cùng thời gian với hai nhóm tàu do tàu USS Theodore Roosevelt và Makin Island dẫn đầu. Hai nhóm tàu này ngày 9/4 cũng diễn tập chung ở Biển Đông. Trước đó, ngày 6/4, tàu Theodore Roosevelt cũng tập trận chung với Malaysia trên Biển Đông.
Cụm Sinh Tồn và vị trí các đảo, bãi : Ba Đầu (X), Gạc Ma (1), Cô Lin (3), Len Đao (4), Sinh Tồn Đông (5), Tư Nghĩa (2), Sinh Tồn (6). Ảnh : Wiki).
Phản ứng của báo chí và học giả
Sự việc Đá Ba Đầu được truyền thông Mỹ cập nhật liên tục. Các trang báo lớn của Mỹ như Bloomberg, VOA, Fox, Washington Post, NBC hay NY Times, dù có quan điểm chính trị khác nhau, đều đăng bài về sự việc theo hướng khá thống nhất – lên án hành động của Trung Quốc - và phù hợp với các kênh chính thức. Ảnh chụp các tàu Trung Quốc từ vệ tinh của công ty MAXAR của Mỹ cũng được sử dụng rộng rãi trên các báo.
Các học giả Mỹ đã đưa ra nhiều nhận định khác nhau để phản bác tuyên bố của Trung Quốc. Andrew Erickson và Ryan Martinson (Đại học Hải chiến Mỹ) chứng minh tuyên bố của Trung Quốc rằng các tàu ở Ba Đầu là tàu cá là sai sự thật và cho rằng các tàu nằm trong chiến lược ba lớp dân quân - hải cảnh - hải quân nhằm giành quyền kiểm soát Biển Đông. Ảnh vệ tinh cũng cho thấy thời tiết tại đây quang đãng chứ không có bão. Sáng kiến Minh bạch Hàng hải (AMTI) thuộc Viện nghiên cứu CSIS cũng đăng báo cáo cho thấy tàu cá Trung Quốc đã xuất hiện tại khu vực này từ 2019, đi từ tỉnh Quảng Đông, tập trung tại Đá Ba Đầu trong nhiều tuần, thậm chí nhiều tháng mà không tham gia hoạt động đánh bắt cá nào nên chắc chắn đây là tàu dân quân. Joel Wuthnow (Đại học Quốc phòng Mỹ) cho rằng hành động của Trung Quốc là một phần chiến lược vùng xám nước này.
Các học giả cũng đưa ra nhiều nhận định về hệ lụy của sự việc. Greg Poling (CSIS) cho rằng Trung Quốc muốn dùng tàu dân quân để gây áp lực trong một thời gian đủ dài, buộc các nước tranh chấp Đông Nam Á phải rút lui. Steven Stashwick (The Diplomat) dự đoán Trung Quốc có thể đưa các tàu cá trở lại với hậu thuẫn của tàu hải quân hoặc hải cảnh, tìm cách chiếm các thực thể mới tại Trường Sa trong kịch bản xấu nhất. Tuy nhiên, Joel Wuthnow đánh giá động thái khiến Trung Quốc khó lòng tập hợp lực lượng với ASEAN để đối chọi với Quad hơn.
Để đối phó, Andrew Erickson và Ryan Martinson kiến nghị Mỹ phải chia sẻ thông tin tình báo về hoạt động trên thực địa của Mỹ nhiều hơn nữa. Đông thời, Philippines nên tận dụng bầu cử 2022 để gửi thông điệp cứng rắn tới Trung Quốc. Poling kiến nghị cộng đồng quốc tế phải ngay lập tức gây sức ép với Trung Quốc vì không gian thỏa hiệp đang thu hẹp dần.
Bên cạnh đó, học giả Mark Valencia (Viện Nghiên cứu Nam Hải) – người thường có các quan điểm có lợi cho Trung Quốc – đưa ra ý kiến trái chiều về phản ứng của Mỹ. Valencia cho rằng Mỹ có thể đã thúc Úc, Nhật và Canada phản ứng trong vụ Đá Ba Đầu, gây gia tăng căng thẳng và mất ổn định khu vực, khiến khả năng xung đột Trung – Philippines tăng lên. Lúc đó, Mỹ có nguy cơ bị cuốn vào xung đột dù muốn tránh đụng độ trực tiếp với Trung Quốc.
Nhìn chung, Mỹ đã có những phản ứng mạnh mẽ qua kênh ngoại giao. Mặt trận đấu tranh truyền thông và học thuật cũng có những động thái tương tự, dù có số ít ý kiến trái chiều. Phản ứng của Mỹ trong vụ việc Đá Ba Đầu có thể hé lộ phần nào cách hành xử của chính quyền Mỹ mới nếu Biển Đông xảy ra sự cố tương tự trong tương lai.
Đỗ Hoàng
Nguồn : Nghiên cứu Biển Đông, 12/05/2021