Cái giá của phong tỏa, ai phải trả ?
Yên Khắc Chính, Luật Khoa, 30/07/2021
Không phải những người quyền cao chức trọng hay những ai đang chăn êm nệm ấm.
Một khu vực bị cách ly chống dịch Covid-19 tại Thành phố Hồ Chí Minh, ngày 01/06/2021. Ảnh : Reuters - Stringer.
Bạn mắc một bệnh lạ, nhập viện và rơi vào hôn mê. Sau khi tỉnh dậy, bác sĩ giải thích rằng họ đã phải cắt một quả thận của bạn. Đây là sự đánh đổi, hy sinh cần thiết để cứu mạng sống của bạn.
Bây giờ, hãy thử tượng cùng một trường hợp đó, nhưng bạn tỉnh dậy và nghe bác sĩ giải thích rằng họ phải cắt một quả thận của bạn để cứu mạng một người khác.
Tình huống này được Stephen John, giảng viên triết học tại Đại học Cambridge đặt ra trong một bài viết bàn về căn cứ đạo đức của quyết định phong tỏa trong đại dịch [1].
Trường hợp cắt thận của một người để cứu sống chính họ đại diện cho lối tiếp cận "vị thân" (intrapersonal). Đây là quyết định mà tất cả cùng thắng.
Trường hợp sau là "vị tha" (interpersonal), hay vì người khác. Đây là kiểu quyết định sẽ có người thắng và có kẻ thua thiệt.
Đối mặt với dịch bệnh, nhiều chính phủ ngay lập tức đưa ra quyết định phong tỏa. Để đạt được sự ủng hộ của người dân, các chính phủ tuyên truyền với thông điệp rằng đây là phương thức duy nhất có thể bảo vệ mạng sống của mọi người, có lợi cho tất cả, một kiểu vị thân – mọi người cùng thắng.
Thông điệp đó khác xa thực tế.
Khác biệt rõ ràng nhất đến từ tính chất của dịch bệnh Covid-19 : các thống kê cho đến nay đều cho thấy nó gây hại nhiều nhất đến nhóm đối tượng người lớn tuổi và người có bệnh nền, trong khi gây rất ít nguy hiểm cho những người trẻ tuổi khỏe mạnh.
Các biện pháp phong tỏa nghiêm ngặt rõ ràng ảnh hưởng nhiều hơn đến nhóm người trẻ tuổi – họ bị mất việc làm, mất thu nhập, mất cơ hội học hành, và mất tự do cá nhân.
Trong một số trường hợp, ngay cả khi so sánh về nhân mạng, cái giá phải trả từ hậu quả của việc phong tỏa cao hơn cái được từ quyết định đó.
Đó là kết luận từ nghiên cứu của một nhóm tác giả công bố hồi tháng 6/2021 trên trang web của Ngân hàng Thế giới (World Bank) [2]. Nghiên cứu cho biết ở các nước có thu nhập thấp, cứ mỗi sinh mạng được cứu khỏi Covid-19 nhờ vào quyết định phong tỏa, sẽ có 1,76 sinh mạng của trẻ em bị mất đi do các thiệt hại kinh tế phát sinh từ hành động phong tỏa đó. Tỷ lệ này ở các nước có thu nhập trung bình và cao lần lượt là 1:0,59 và 1:0,06.
Việc thế hệ trẻ phải gánh chịu phần thiệt hại lớn hơn từ chính sách phong tỏa được gọi là "sự đánh đổi xuyên thế hệ" (intergenerational tradeoff).
Nhưng đó không phải là sự đánh đổi duy nhất.
Chính sách phong tỏa khiến người nghèo gánh chịu phần thiệt hại lớn hơn nhiều so với những người giàu có. Lưu ý rằng thiệt hại ở đây là trong tương quan của từng nhóm người. Người giàu có thể mất hàng tỷ đồng nhưng họ vẫn còn đủ nguồn lực để sống khỏe trong thời gian cách ly. Trong khi đó với những người nghèo, chỉ cần mất đi vài triệu đồng thu nhập là đủ để đẩy họ vào cảnh khốn cùng.
Trong đại dịch, nhiều người lao động nghèo bị mất thu nhập, phải lâm vào cảnh cậy nhờ trợ giúp của xã hội. Ảnh : Báo Công Luận.
Thử hình dung trường hợp một người phụ nữ bán vé số 50 tuổi ở Sài Gòn. Bình thường với công sức của mình người đó có thể kiếm đủ thu nhập để trang trải bữa ăn, tự nuôi sống bản thân. Khi thành phố phong tỏa, cô bị cấm ra ngoài đường, mất đi chiếc cần câu cơm. Lúc này, cô buộc phải phụ thuộc vào sự cưu mang của người khác, nếu không, sẽ chết đói.
Đặt trường hợp người bán vé số bị nhiễm Covid-19, nếu không có bệnh nền, xác suất tử vong là thấp, thậm chí có thể hoàn toàn không có triệu chứng gì.
Một trường hợp cụ thể xuất hiện trên mạng xã hội vừa qua minh họa rõ hơn sự đánh đổi này [3].
Theo câu chuyện, hai anh em người Thanh Hóa lên Hà Nội làm phụ hồ. Gặp đợt phong tỏa, vừa không có việc làm, lại không được chủ chi trả tiền công, hai người này lang thang vất vưởng nhiều ngày không có gì bỏ bụng, cũng không có tiền về quê. Cuối cùng họ phải đánh liều đi xin ăn.
Hai người thanh niên khỏe mạnh, một 21 tuổi, một 15 tuổi, nếu không may bị nhiễm bệnh, xác suất cao họ sẽ chỉ có những triệu chứng như cúm thông thường, hoặc thậm chí không có triệu chứng gì. Nhưng giờ đây, với chính sách phong tỏa để kiềm chế dịch bệnh, họ lại bị đẩy vào cảnh chết đói.
Như vậy, với những người như cô bán vé số hay hai cậu thanh niên phụ hồ, thiệt hại từ chính sách phong tỏa rõ ràng lớn hơn nhiều so với rủi ro từ việc lây nhiễm bệnh.
Chính những người nghèo mới là đối tượng phải chấp nhận "đánh đổi vị tha" (interpersonal tradeoff) – gánh phần thua thiệt để bảo vệ những người khác.
Ở Việt Nam, thực tế này không những không xuất hiện trong các thông điệp về phòng chống dịch, mà ngược lại, những người nghèo lại trở thành đối tượng bị công kích, thậm chí là trừng phạt do không chịu tuân thủ các quy định cách ly phong tỏa.
Trong khi những người có điều kiện an nhiên kê cao gối ngủ tại nhà những ngày cách ly, thả hồn đọc sách, vui vẻ học nấu ăn, chăm sóc cây cảnh hay cắm mặt luyện phim chơi game, thì rất nhiều người khác bị bó chân trong những phòng trọ bít bùng chỉ vài mét vuông chật hẹp, lo lắng về tiền ăn tiền phòng tiền điện tiền nước và đủ thứ chi phí khác.
Thách thức lớn nhất của những người có điều kiện là vượt qua cơn chán chường. Thử thách đối với những người khác là tìm cách sống sót.
Một người lao động tự do đang nhặt ve chai từ bãi rác. Ảnh : Báo Lao Động.
Ngay cả khi những người nghèo được nhận trợ cấp từ ngân sách – là tiền mà họ có phần đóng góp trong đó – thì nó vẫn chỉ như muối bỏ bể.
Thống kê từ một bài viết trên Luật Khoa có thể chỉ ra số tiền chi cho những người trong lực lượng chống dịch như công an gấp nhiều lần so với tiền trợ cấp cho người dân (mà đó mới là phụ cấp, chưa tính lương và các khoản khác dành cho lực lượng này) [4].
Rồi còn vô số trường hợp những người giàu có cậy nhờ quan hệ tìm cách chen hàng luồn lách để được tiêm vaccine mà không hề gặp phải hậu quả gì, trong khi đa phần người nghèo không có cách chi tiếp cận với vaccine [5]. Ngay cả khi thuộc nhóm lớn tuổi và có bệnh nền, họ cũng không phải những người được ưu tiên hàng đầu trong danh sách được tiêm.
Trong các thông điệp tuyên truyền phòng chống dịch của chính quyền, người ta thường xuyên bắt gặp những tuyên bố kiểu "chấp nhận hy sinh lợi ích kinh tế" của Thủ tướng [6] hay "thành phố thời gian qua đã nhận cái khó về phía mình" của lãnh đạo Thành phố Hồ Chí Minh [7].
Nếu có thống kê cụ thể, thiệt hại mà những người nghèo phải gánh chịu trước các chính sách phong tỏa, xét trong tương quan nguồn lực của họ, chắc chắn vượt xa so với những "hy sinh" và "cái khó" mà bất kỳ lãnh đạo chính quyền nào phải chịu, nếu có.
Những điều trên không dẫn tới kết luận phong tỏa là chính sách sai lầm.
Quan điểm đồng thuận của phần lớn chuyên gia vẫn cho rằng ngoài vaccine, phong tỏa là cách tốt nhất để hạn chế đà lây lan của dịch bệnh.
Tuy nhiên, có ít nhất ba vấn đề trong chính sách phong tỏa cần phải thay đổi.
Một là thông điệp phải minh bạch : đây không phải là lựa chọn mà tất cả cùng gánh chịu phần thiệt hại như nhau. Rõ ràng đang có những người phải chịu thiệt thòi hơn hẳn những nhóm khác, và sự đánh đổi đó của họ không được ghi nhận đúng mức.
Hai là phải có các chính sách phân phối nguồn lực đảm bảo nhóm người đang chịu thiệt hại nhiều hơn nhận được hỗ trợ tương đương với phần đánh đổi mà họ phải gánh cho cả cộng đồng.
Và cuối cùng là loại bỏ những biện pháp chống dịch cực đoan trong đó đẩy hết phần khó về phía người nghèo, buộc họ phải ở trong thế hoặc phản kháng để sinh tồn, hoặc chấp nhận làm chốt thí để giữ gìn đại cục.
Yên Khắc Chính
Nguồn : Luật Khoa, 30/07/2021
Chú thích :
1. A. (2020, June 18). The Ethics of Lockdown : Communication, Consequences, and the Separateness of Persons. Kennedy Institute of Ethics Journal.
2. The intergenerational mortality tradeoff of covid-19 Lockdown policies in low- and MIDDLE-INCOME COUNTRIES. World Bank Blogs. (n.d.).
3. Facebook. (2021).
4. Trực, B. C. (2021, July 19). Bao nhiêu tiền đã được chi cho Bộ Công an để "chống dịch" ? Luật Khoa Tạp Chí.
5. Minh, N. (2021, July 22). Có bao nhiêu "cháu ngoại" đã trót lọt chen hàng để tiêm vaccine trước ? Luật Khoa Tạp Chí.
6. H. (2020b, February 6). Chấp nhận hy sinh một số lợi ích kinh tế để bảo vệ sức khỏe, tính mạng của nhân dân.
7. Phúc C. N. H.-. (2021, July 8). Phó Chủ tịch UBND Thành phố Hồ Chí Minh giải thích về yêu cầu "đóng cửa" hàng quán ăn uống. Tin tức mới nhất 24h – Đọc Báo Lao Động online – Laodong.vn.
*********************
Sài Gòn – tang thương trong tuyệt vọng
Đỗ Duy Ngọc, Saigonnhonews, 30/07/2021
Dù là người lạc quan, không chấp nhận chữ "toang" và "bùng" ở Sài Gòn, nhưng đến hôm nay, phải chấp nhận một sự thật là Sài Gòn tang thương như chưa bao giờ thấy. Kể cả trong thời chiến tranh và trong thời điểm đói nghèo sau 1975… Đã qua thời gian dài giãn cách rồi giới nghiêm, từ Chỉ thị 15, rồi 16 rồi phong toả, con số người nhiễm bệnh và tử vong ở Sài Gòn vẫn không ngừng tăng. Rất nhiều khu vực bị cách ly dài ngày, rất nhiều biện pháp, chỉ thị được đưa ra, nhưng bất lực. Không biết bao nhiêu clip, bao nhiêu tin nhắn, bao nhiêu hình ảnh đã cho thấy một Sài Gòn với nhiều bi kịch.
Những đoàn người khổ sở tháo chạy khỏi Sài Gòn (ảnh : MXH)
Những thước phim kinh khủng trôi qua khắp ngõ ngách Sài Gòn
Cảnh nhếch nhác, thiếu phương tiện ở các khu cách ly, cảnh người chết đắp chiếu, người bệnh hấp hối trong phòng của bệnh viện chuyên điều trị người dính Covid-19 mà không có một ai chăm sóc, tiếng kêu vô vọng của người đàn ông trong căn phòng đầy những người chờ chết. Cảnh hàng đoàn xe chở xác người chờ vào lò thiêu ở Bình Hưng Hòa. Tiếng kêu tuyệt vọng của một cô gái bên xác mẹ vừa qua đời. Câu nhắn tin cuối cùng của một cô gái thiện nguyện trước lúc lìa đời…
Cảnh một thanh niên được để trên xe đẩy hàng đưa ra từ con hẻm nhỏ ở quận 4, anh ta yếu lắm rồi, không thở nổi, xe đón anh là một chiếc xe vận tải nhỏ chở hàng do y tế đưa xuống, không bình oxy, không có một thiết bị cấp cứu nào, anh được dìu lên xe và ngồi thở dốc. Nghe nói sau đó anh đã không qua nổi và đã tử vong. Cảnh ba chiếc quan tài được đưa ra từ con hẻm nhỏ lên xe đi thiêu giữa buổi chiều nặng hạt. Cảnh người mẹ kêu gào xin cứu con trong khu cách ly… và biết bao cảnh đau thương nữa không viết ra hết.
Những người sống lê lết bên vỉa hè (ảnh : MXH)
Và cảnh những người sống lê lết bên vỉa hè nhận hộp cơm từ thiện, ánh mắt ai cũng buồn, nụ cười của ai cũng méo xệch. Những cảnh bi đát ấy không thể tìm thấy trên báo chí hàng ngày, cũng sẽ không thấy trên tivi. Nhưng đó là những cảnh đời thực đang xảy ra hàng giờ trong lòng thành phố này. Đêm ở Sài Gòn giờ lặng im một cách đáng sợ và đêm Sài Gòn trong nhiều căn nhà, ngõ hẻm, góc phố, trong các khu cách ly, trong các bệnh viện có những con người lần lượt lìa trần trong lặng lẽ, những cảnh đau thương đầm đìa nước mắt.
Chính quyền tiếp tục ngụp lặn trong lúng túng
Cơn đại dịch như một trận cuồng phong kéo dài, nhà nước loay hoay với những kịch bản đối phó nhưng hình như chưa tìm được một liều thuốc hiệu nghiệm để ngăn chặn cơn dịch. Cứ cách ly, phong tỏa, giới nghiêm, giãn cách với các chỉ thị không còn giá trị với cuộc khủng hoảng. Đã đến lúc lựa chọn phải tập trung vào mục tiêu giảm tử vong, giảm người nhiễm bệnh. Chuyện tăng trưởng, phát triển phục hồi kinh tế cho chậm lại hoặc cũng có thể dừng lại khi không thể bắt cá hai tay trong thời kỳ dầu sôi lửa bỏng này, cứu người là chuyện khẩn cấp nhất.
Vừa qua, Chủ tịch UBND Thành phố Hồ Chí Minh Nguyễn Thành Phong đã ký quyết định thành lập Tổ tư vấn về chính sách phòng, chống dịch Covid-19 và phục hồi kinh tế với tám thành viên do Tiến sĩ Vũ Thành Tự Anh, Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright, Đại học Fulbright Việt Nam làm Tổ trưởng.
Tổ tư vấn có nhiệm vụ nghiên cứu, đề xuất giải pháp, biện pháp cho Chủ tịch UBND Thành phố Hồ Chí Minh để thực hiện tốt công tác chống dịch, phục hồi sản xuất, qua đó góp phần thực hiện "mục tiêu kép". Đây là danh sách tổ tư vấn :
– Tiến sĩ Vũ Thành Tự Anh, Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright, Đại học Fulbright Việt Nam (Tổ trưởng)
– Tiến sĩ Trương Minh Huy Vũ, Khu công nghệ phần mềm, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh (Tổ phó)
– Phó Giáo sư Tiến sĩ Trần Hoàng Hải, giảng viên cao cấp, quyền Hiệu trưởng Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh
– Phó Giáo sư Tiến sĩ Hoàng Công Gia Khánh, Đại học Kinh tế – Luật, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh
– Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Nhã Nam, VNTI và Khu công nghệ phần mềm, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh
– Phó Giáo sư Tiến sĩ Phạm Duy Nghĩa, Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright, Đại học Fulbright Việt Nam
– Ông Nguyễn Xuân Thành, Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright, Đại học Fulbright Việt Nam
– Phó Giáo sư Tiến sĩ Đỗ Văn Dũng, Đại học Y dược Thành phố Hồ Chí Minh
Với ý kiến cá nhân, tôi nghĩ nên tách ra hai mục tiêu và hai tổ tư vấn khác nhau dù cả hai có thể tiến hành song song. Tổ chống dịch gồm y bác sĩ, các nhà khoa học tư vấn cho ủy ban các biện pháp chống dịch hiệu quả, nhanh chóng và thiết thực nhất. Tổ tư vấn kinh tế gồm các chuyên gia kinh tế đưa ra những ý kiến để phát triển kinh tế sau cơn dịch. Ở đây, nhìn vào tổ tư vấn chống dịch với tám người mà chỉ có một bác sĩ, còn lại toàn chuyên gia quản lý, giáo sư kinh tế với tiến sĩ phần mềm. Thế thì tư vấn chống dịch cái gì khi nhiệm vụ trước mắt là chống dịch ? Các nhà lãnh đạo vẫn băn khoăn và đặt nặng việc phát triển, phục hồi kinh tế hơn là việc chống dịch. Bởi vậy việc đối phó với đại dịch cứ chạy loanh quanh và lâm vào bế tắc.
Những vành khăn tang
Mới đây, khi làm việc với ông chủ tịch nước, chủ tịch UBND Thành phố Hồ Chí Minh Nguyễn Thành Phong cho biết tính đến nay Thành phố Hồ Chí Minh đã trải qua 61 ngày giãn cách xã hội theo các cấp độ khác nhau. Đánh giá việc thực hiện Chỉ thị 16 tăng cường, chủ tịch UBND TP cho biết việc hạn chế ra đường từ sau 18h đến 6h sáng được thực hiện nghiêm. Tuy nhiên, từ 6h sáng đến trước 18g, nhiều người vẫn ra đường mà không có lý do cần thiết.
Ông Phong nhận định khi thực hiện Chỉ thị 10 trên cơ sở Chỉ thị 15, số ca nhiễm tăng 6,1 lần so với khi áp dụng Chỉ thị 19. Khi áp dụng Chỉ thị 16, số ca mắc tăng bình quân 7,7 lần/ngày so với áp dụng Chỉ thị 10. Khi tiếp tục áp dụng Chỉ thị 10 thì số ca mắc bình quân tăng 1,5 lần so với khi áp dụng Chỉ thị 16. Như vậy, khi tiếp tục áp dụng Chỉ thị 16 thì tốc độ tăng ca mắc bình quân đã chậm lại, chỉ tăng 1,5 lần.
Thế nhưng, nếu xem con số thống kê người nhiễm bệnh và số tử vong thực tế, người ta sẽ có kết quả khác.
Ngày 18/7 có 4.693 ca
Ngày 19/7 có 3.074 ca
Ngày 20/7 có 3.322 ca
Ngày 21/7 có 3.556 ca
Ngày 22/7 có 4.218 ca
Ngày 24/7 có 5.396 ca
Ngày 25/7 có 4.555 ca
Ngày 26/7 có 5.997 ca
Ngày 27/7 có 6.318 ca
Ngày 28/7 có 4.449 ca
Ngày 29/7 có 4.592 ca
Qua những con số đó, chúng ta thấy chỉ qua 11 ngày từ 18/7 đến 29/7, số người nhiễm bệnh không hề giảm dù thành phố đã dùng nhiều biện pháp để đối phó. Tính đến sáng 30/7, trên địa bàn thành phố đã có 85.288 trường hợp mắc Covid-19 được Bộ Y tế công bố. Trung tâm Kiểm soát Bệnh tật Thành phố Hồ Chí Minh cho biết, hiện các bệnh viện trên địa bàn thành phố đang điều trị cho 36.378 bệnh nhân dương tính, trong đó có 847 bệnh nhân nặng đang thở máy và 14 bệnh nhân can thiệp ECMO. Tính từ đầu năm đến nay, toàn thành phố đã có 1.057 bệnh nhân tử vong sau khi mắc virus, một con số không nhỏ. Và từ con số đó ta hình dung ra nỗi tang thương của nhiều gia đình ở thành phố này trong cơn đại dịch.
Nhưng thật ra con số tử vong ở thành phố không chỉ là con số người chết vì virus mà mỗi ngày còn biết bao nhiêu bệnh nhân chết vì những bệnh tật khác nhưng không được thống kê. Vì cách ly, phong tỏa, giới nghiêm và hệ thống liên lạc với các bộ phận y tế, với bệnh viện tắc nghẽn không liên lạc được hoặc chuông reo không ai trả lời. Vì hạn chế lưu thông cùng các phương tiện giao thông công cộng không được phép hoạt động.
Rất nhiều người mắc bệnh tim mạch, đột quỵ, tai biến, ruột thừa, viêm gan cấp tính, viêm cầu thận, tai nạn… không thể đến bệnh viện để cứu chữa kịp thời và họ đành lìa đời trong đau đớn và uất hận của thân nhân. Con số người chết này cũng liên quan gián tiếp từ Covid-19. Bệnh viện vắng hẳn người đến thăm khám, người bệnh mãn tính cũng không được tái khám, ngay cả người trong tình trạng cấp cứu khó khăn lắm mới đến được bệnh viện nhưng cũng không được quan tâm chữa trị như bình thường mà phải qua biết bao thủ tục và việc từ chối người bệnh là chuyện đã từng xảy ra.
Cách ly, phong tỏa kéo dài đã hai tháng, nhiều người, nhiều gia đình chẳng còn chi để sống qua ngày. Đã có hiện tượng lây nhiễm tập thể ở các khu dưỡng lão. Những trung tâm nuôi người già, trẻ em lâu nay sống nhờ lòng hảo tâm của bá tánh giờ đây lâm vào cảnh thiếu ăn. Đã đến lúc nhà nước nên tìm ra giải pháp tốt hơn là ra lệnh cấm đoán và giới nghiêm. Càng siết mạnh càng gây hoang mang và âu lo. Bữa cơm càng lúc càng vơi dần đi vì không còn phương sinh kế, ức chế vì bị tù túng và bế tắc vì không kiếm ra tiền mua rau gạo. Những thứ ấy khiến cho người dân dễ sinh ra bất mãn và có những hành vi thiếu kiểm soát.
Ngày mai ra sao ?
Những đoàn người tìm cách bỏ thành phố lại sau lưng càng lúc càng nhiều. Họ ra đi với nhiều phương tiện có sẵn để tìm đường về quê. Họ rời thành phố với giọt nước mắt nhưng ngày về nhiều khi cũng chẳng có nụ cười. Quê nhà nhiều nơi cũng chẳng muốn đón nhận họ và nơi quê nhà họ cũng khó kiếm được bữa cơm. Tang thương không chỉ ở số người nhiễm bệnh, số người tử vong hàng ngày mà tang thương còn phủ lên đời sống của nhưng người đang còn lành mạnh đang thấp thỏm âu lo chẳng biết số phận mình ngày mai ra sao.
Chẳng ai biết ngày mai ra sao (ảnh : MXH)
Cũng chẳng hiểu về công văn hỏa tốc của Bộ trưởng Bộ Y tế gởi cho chủ tịch thành phố ngày hôm qua. Thúc hối tiến trình chích vaccine vì có cảm giác thành phố tiêm chủng quá chậm chạp ? Trong khi đó thành phố lại khẩn thiết yêu cầu tăng cường lượng vaccine. Thực tế là thành phố tiêm chủng quá chậm, số lượng người được chích chẳng là bao so với dân số gần chục triệu người. Thiếu vaccine hay thiếu tổ chức, trách nhiệm ? Người dân không cần biết lỗi của ai, chỉ mong được chích vaccine để bớt sợ hãi và hi vọng cơn dịch sẽ sớm qua. Lúc này chỉ mong làm sao giảm được người nhiễm dịch và con số tử vong. Bởi thế giới cũng đã biết rằng không bao giờ diệt được con virus khốn nạn này mà chỉ là ngăn chận nó, sống chung với nó bằng vaccine và những viên thuốc của tương lai.
Theo HCDC, tính từ 18g30 ngày 29/7 đến 6h ngày 30/7, thành phố ghi nhận thêm 2.740 bệnh nhân mới được Bộ Y tế công bố sáng nay. Trong đợt dịch thứ IV bắt đầu từ 27/4 đến sáng 30/7, thành phố có tổng cộng hơn 84.500 người mắc Covid-19. Những con số chẳng có chi vui, nỗi lo còn đó.
30/07/2021
Sài Gòn ngày lockdown thứ hai mươi hai
Đỗ Duy Ngọc
Nguồn : Saigonnhonews, 30/07/2021
*************************
Nếu đây là thời chiến…
Năng Tịnh, Luật Khoa, 29/07/2021
Thì lãnh đạo cần làm nhiều hơn là những tuyên bố lên gân.
Từ trái qua phải : Thủ tướng Phạm Minh Chính, Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh Nguyễn Văn Nên, Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam. Ảnh : Báo Chính phủ, Bộ Y tế, Zing. Đồ họa : Luật Khoa.
"Sản xuất thời chiến thì tuyệt đối không có tự do đi lại", ông Phó thủ tướng Vũ Đức Đam đã khẳng định như vậy trong chuyến thị sát tại Long An vào ngày 28/7 [1].
"Mỗi người dân là một chiến sĩ", ông Thủ tướng Phạm Minh Chính tuyên bố cũng trong một chuyến thị sát vài tuần trước đó [2].
"Tôi có thể chết nhưng tôi muốn cộng đồng khỏe mạnh" lại là lời tâm sự của một cảnh sát giao thông sau sự kiện anh này bắt phạt hai bạn trẻ đưa mèo đi chữa bệnh [3].
Với phương châm "chống dịch như chống giặc" của chính quyền từ trước đến nay, những câu đao to búa lớn như trên không làm tôi ngạc nhiên.
Điều tôi thắc mắc là chúng ta đang ở trong tình trạng chiến tranh kiểu gì.
Nếu đây là thời chiến, mọi sinh hoạt đều phải quy về mức tối thiểu, ai cũng phải hy sinh như nhau, vì sao tôi không thấy lãnh đạo nào đồng cam cộng khổ với dân ?
Khi hàng triệu người thất nghiệp, mất thu nhập, lâm vào cảnh thiếu thốn, vì sao không có quan chức chính quyền nào tự nguyện giảm lương ?
Vì sao chỉ thấy dùng ngân sách nhà nước để hỗ trợ – tức là lấy của dân đưa lại dân và được tiếng thơm – mà không thấy quan lớn nào chia sẻ từ túi riêng của mình san bớt gánh nặng cho dân ?
Nếu đây là thời chiến, những hành động như của chính quyền xử phạt shipper giao hàng chỉ vì ra ngoài đường sau 18h có khác gì đâm sau lưng chiến sĩ, khi chính những người giao hàng này là huyết mạch đưa hàng hóa lưu thông [4] ? Thay vì chăm chăm bắt phạt, vì sao những cán bộ mẫn cán đó không đi làm thay việc của shipper ?
Nếu đây là thời chiến, với vaccine là nguồn lực quan trọng và thiếu thốn nhất, những hành động đi sân sau [5] để được tiêm vaccine như các "cháu ngoại", "ông anh" hay "chú em" chẳng phải đáng bị đem ra xử tử, còn những trò dùng "công văn mật" để "cho mượn vaccine " [6] chẳng phải xứng đáng đưa ra tòa án binh xét xử công khai sao ?
Nếu đây là thời chiến, và vaccine đang cực kỳ khan hiếm, thì lãnh đạo chẳng phải cần công khai cho dân biết họ đã tiêm loại gì, khi nào, những người thân của họ có được "hưởng ké" hay không sao ? Nếu bản thân mình và người nhà được tiêm đầy đủ vaccine mà giấu kín, trong khi lại hô hào đòi hỏi người khác phải hy sinh đủ thứ để chống dịch, thì đó là thứ lãnh đạo gì ?
Nếu đây thật sự là thời chiến, thì chắc chắn sẽ không tới lượt anh công an tuyên bố sẵn sàng "chết vì cộng đồng". Rất nhiều người sẵn lòng xả thân, đứng vào vị trí của anh, nhất là khi đó là công việc được trả phụ cấp cao hơn nhiều so với mức trợ cấp mà chính phủ ì ạch phát đến người dân.
Chuẩn thấp nhất [7], 150.000 đồng/người/ngày dành cho những người tham gia phòng chống dịch đã cao gấp 3 lần so với mức hỗ trợ [8] 50.000 đồng/người/ngày cho người dân (mà đến nay vẫn còn rất nhiều người chưa nhận được khoản tiền này). Nên nhớ 150.000 đồng đó là mức thấp nhất và chỉ là phụ cấp, chưa tính lương và các khoản hỗ trợ khác dành cho lực lượng công an tham gia chống dịch.
Những con số trên không phải để gạt đi công sức và nỗ lực của lực lượng công an. Nó chỉ nói lên một sự thật : đó là vị trí đem lại rất nhiều quyền lợi, cả trước, trong và sau khi xuất hiện dịch bệnh.
Nếu thật sự đây là thời chiến, và mỗi người dân đều là chiến sĩ, những vị trí như vậy chẳng phải nên mở rộng cửa cho tất cả mọi người tham gia, thay vì chỉ là đặc quyền cho một nhóm nhỏ hay sao ?
Và nếu đây đúng là thời chiến, tôi hy vọng những người đang ngồi vị trí lãnh đạo chịu khó đọc lại sách lịch sử. Trong bất kỳ trận chiến nào, lãnh đạo phải chịu trách nhiệm trực tiếp cho mọi quyết định của mình, nhẹ thì mất mạng, nặng thì mất nước.
Ai đó phải có gan đứng ra nhận trách nhiệm cho những quyết định mơ hồ đẩy toàn bộ hệ thống vào cảnh hỗn loạn, khiến vật giá leo thang, hàng hóa thiết yếu chỗ thì thiếu thốn giành giật nơi thì đổ đống không ai mua.
Dịch bệnh này rồi sẽ đi qua, nhưng hậu quả mà nó để lại thì phải có lãnh đạo dám đứng ra gánh lấy chứ không thể chỉ biết vỗ ngực nhận công còn thứ không hay ho thì đổ vấy cho người khác.
Không làm được vậy thì đây chỉ là trận chiến giả, nơi một nhóm người ăn trên ngồi trốc hưởng lợi trên sự hy sinh của hàng triệu người khác.
Năng Tịnh
Nguồn : Luật Khoa, 29/07/2021
Chú thích :
1. Online T. T. (2021c, July 28). Phó thủ tướng Vũ Đức Đam: "Sản xuất thời chiến tuyệt đối không có tự do đi lại". Tuổi Trẻ Online.
2. Tuân V. H. N. (2021, July 11). Long An được cấp 400.000 liều vaccine Covid-19. vnexpress.net.
3. Xuan, P. (2021, July 14). Tâm sự của anh CSGT sau vụ ‘tuýt còi’ phạt cô gái đưa mèo đi chữa bệnh. Thanh Niên Online.
4. V.P.N.D. (2021g, July 27). Không ra đường sau 18 giờ: Shipper bật khóc khi bị phạt bởi công ty báo vẫn đi được. Thanh Nien Online.
5. Minh, N. (2021, July 22). Có bao nhiêu "cháu ngoại" đã trót lọt chen hàng để tiêm vaccine trước ? Luật Khoa Tạp Chí.
6. Nguyên, T. (2021, July 28). "Siêu ông ngoại" Vingroup và những người không thích công bằng ở Việt Nam. Luật Khoa Tạp Chí.
7. Trực, B. C. (2021, July 19). Bao nhiêu tiền đã được chi cho Bộ Công an để "chống dịch"? Luật Khoa Tạp Chí.
8. Online T. T. (2021b, June 25). Hàng rong, bán vé số, bốc vác bị tác động do COVID-19 được hỗ trợ 50.000 đồng/ngày. Tuổi Trẻ Online.
***************************
Chống dịch bằng khoa học hay bằng chủ nghĩa Mác-Lênin ?
Đăng Nguyễn, Luật Khoa, 29/07/2021
Không có chỗ cho khoa học gia trên bàn nghị sự Covid-19.
Đồ họa : Luật Khoa.
Trong những ngày đại dịch và chuyện sinh tử của mấy mươi triệu người dân phụ thuộc vào những quyết sách của nhà nước, chúng ta nên đặt câu hỏi, bao nhiêu phần trong những quyết sách đó là dựa vào khoa học ? Hay như một số tiếng nói chỉ trích trên mạng xã hội đã phê phán, rằng chính quyền chống dịch chỉ dựa vào nghị quyết và khẩu hiệu, tuyên truyền như một thời chiến tranh đã rất xa (và cũng không còn phù hợp) ? Bài viết sau đây giải thích về vị trí của khoa học và tiếng nói của khoa học gia trong hệ thống chính trị và đường lối tư tưởng Mác-Lênin.
Giữa cuộc khủng hoảng Covid-19, một khoảnh khắc cho khoa học
Sự leo thang của Covid-19 ở Việt Nam, đặc biệt là ở Sài Gòn, đang khiến hàng triệu người rơi vào khủng hoảng. Họ phải vật lộn trên nhiều mặt, từ chăm sóc sức khỏe và thực hiện các yêu cầu cách ly khác nhau, đến việc khan hiếm thực phẩm và nhu yếu phẩm, trong bối cảnh các chỉ thị chống dịch phạt thì nghiêm nhưng nội dung và việc triển khai thì lại nhiều khuất tất.
Những ngày vừa qua, chính phủ đã bắt đầu thay đổi mục tiêu kép (ngăn chặn Covid-19 đồng thời tiếp tục các hoạt động kinh tế) đã theo đuổi kể từ khi bắt đầu đại dịch, để chuyển sang chỉ tập trung chống dịch. Đây là dấu hiệu cho thấy tình hình đã trở nên rất nghiêm trọng. Trong vài tuần qua, Sài Gòn mang dáng vẻ tiêu điều, "trọng thương", và người dân thành phố buộc phải thích nghi, cũng như đành chỉ có thể đợi chờ và hy vọng.
Trong những ngày cao điểm của khủng hoảng Covid-19 này, Tuổi Trẻ Online đưa tin ngày 10 tháng 7 năm 2021, rằng Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh Nguyễn Văn Nên "cảm thấy cần phải gặp trực tiếp các chuyên gia để bàn", và "Tôi mong các chuyên gia, nhà khoa học bất cứ lúc nào nếu thấy có vấn đề gì về chống dịch chưa phù hợp hãy nhắn tin cho tôi, tôi sẽ xem xét và kịp thời giải quyết. Mong các chuyên gia, nhà khoa học tiếp tục nghiên cứu, theo sát, sẵn sàng góp ý, hiến kế để công tác phòng chống dịch của Thành phố Hồ Chí Minh sớm thành công" [1].
Trước phát ngôn của ông Bí thư, một người dùng Facebook với tên Thái Hạo phản ứng như sau : "Thế lâu nay các ông đã gặp ai để bàn cách chống dịch vậy ? Nhưng dù là ai thì đó cũng không phải là các ‘chuyên gia, nhà khoa học’ ? Trời ạ. Các ông đang giỡn mặt với nhân dân đấy ư ? Mà không phải chỉ ‘giỡn mặt’, suốt một năm rưỡi qua các ông đang đùa giỡn với cuộc sống và mạng sống hàng triệu con người đấy à ? Thì ra ‘chống dịch bằng nghị quyết’ và đoàn thanh niên là có thật ? Tôi chỉ thấy nhục nhã ê chề khi bị một đám mù lòa nhưng ngạo mạn dẫn đường" [2].
Rất hiển nhiên là trong một đại dịch, chúng ta, dù là người dân hay lãnh đạo quốc gia, đều nên lắng nghe các nhà khoa học. Vậy tại sao việc "có lý" như vậy mà đến tận bây giờ, khi dịch bệnh mỗi ngày là một con số trầm trọng hơn, thì một quan chức chính phủ mới nhắc đến khoa học ?
Câu hỏi tiếp theo là, với rất nhiều tiền lệ chứng tỏ chính phủ Việt Nam không thích những tiếng nói phản biện, liệu các nhà khoa học có thể đưa ra những nhận định của mình, nhất là những nhận định "trái tai" chính phủ, đến đâu ?
Và ở mức phổ quát nhất, đâu là vị trí của khoa học và vai trò của người làm khoa học trong việc ra quyết sách ở Việt Nam ?
Chúng ta có thể soi chiếu vào hệ tư tưởng mà Đảng cộng sản Việt Nam theo đuổi, cũng như những thực hành dựa trên hệ tư tưởng đó, để trả lời các câu hỏi này.
Về tư tưởng : sự đàn áp xã hội dân sự và nguyên tắc duy lý tương giao
Tại Vương quốc Anh, khi bắt đầu đại dịch, Nhóm Tư vấn Khoa học về Các trường hợp Khẩn cấp [3] được kích hoạt, và kể từ đó, làm việc chặt chẽ với chính phủ Anh, tuy nhiên, trong vị trí như một chủ thể độc lập với chính phủ. Vai trò của Nhóm tư vấn này là đưa ra những khuyến nghị để giúp chính phủ Anh có được các quyết định phù hợp liên quan đến Covid-19 trong nước.
Tầm quan trọng và sức nặng của các khuyến nghị khoa học rất đáng kể, ví dụ như, với áp lực từ các khuyến nghị khoa học, Thủ tướng Boris Johnson và nội các của ông đã từ bỏ chiến lược miễn dịch cộng đồng và thay vào đó là áp dụng lệnh phong tỏa toàn quốc vào tháng Ba năm 2020. Nếu không có lệnh phong tỏa này, Vương quốc Anh có thể đã có 80% dân số bị nhiễm bệnh và con số tử vong lên đến 500.000 người [4].
Tương tự, bên kia bờ Đại Tây Dương, nhà khoa học và miễn dịch học Anthony Fauci, với vai trò là cố vấn y tế cho tổng thống, cũng là một trụ cột trong chiến lược chống Covid-19 ở Mỹ.
Trong một nền dân chủ tự do (liberal democracy), việc đưa ra các quyết sách dựa trên cơ sở khoa học là một thực hành mang tính mẫu mực. Những người làm khoa học, dù có đưa ra các quan điểm "nghịch ý" với phía chính phủ, hay nói chung là những người với quyền lực trong tay, cũng không bị kiểm duyệt, hạn chế, hay bị đàn áp, trừng phạt. Phía sau thực hành mẫu mực này là hai ý niệm cơ bản, mang tính định nghĩa cho dân chủ tự do – một là "xã hội dân sự" (civil society), và hai là "duy lý tương giao" (communicative rationality) [5].
Xã hội dân sự, trong một nền dân chủ tự do, bao gồm các chủ thể và thể chế cần được độc lập với nhà nước để có thể đóng vai trò đối trọng với quyền lực nhà nước. Điều này giải thích cho việc các trường đại học và rất nhiều hiệp hội, tổ chức dân sự ở các quốc gia dân chủ tự do có thể đóng góp tiếng nói phê bình, đối lập, đối với những hành vi hay những quyết sách của chính phủ mà họ thấy là có vấn đề. Họ làm điều này như là sứ mệnh của mình, và tất nhiên là cũng không phải đối mặt với nguy cơ bị trừng phạt vì sự phê bình hay tiếng nói đối lập của họ.
Mặt khác, duy lý tương giao, có nghĩa là mọi người đạt được sự đồng thuận về một vấn đề chung, bằng cách cùng thảo luận dựa trên suy nghĩ lý tính và sự trung thực của những người cùng tham gia thảo luận. Do đó, các cuộc tranh luận tại Quốc hội các nước như Scotland, Úc, hay Canada mà chúng ta thấy trên TV, báo đài, cho đến cách tổ chức tranh luận, phản biện trong lớp học phổ thông và đại học ở các nước này, chính là biểu hiện của một nền chính trị và đời sống dân chủ lành mạnh.
Trái ngược với cách mà dân chủ khai phóng được định nghĩa bởi xã hội dân sự độc lập cũng như duy lý tương giao, ta khó có thể tìm thấy hai khái niệm này trong hệ tư tưởng mà Đảng cộng sản Việt Nam tôn vinh và theo đuổi. Chính phủ Việt Nam lên án xã hội dân sự độc lập, cho rằng đó là chiến lược của "thế lực thù địch" [6] nhằm phá hoại sự ổn định chính trị trong nước. Theo hệ tư tưởng Mác-Lênin, xã hội dân sự phải được/bị kiểm soát, và các tổ chức xã hội dân sự (chẳng hạn như báo chí, trường học và các hội đoàn nằm dưới sự quản lý của Mặt trận Tổ quốc) hoạt động như là một kênh tuyên truyền, tạo tính chính danh cho đảng cầm quyền, và từ đó hướng người dân đến việc đồng thuận với chế độ [7].
Tương tự như vậy, đảng cầm quyền không cho phép sự tồn tại của tiếng nói đối lập, cũng như họ không thấy sự cần thiết của việc tranh luận, phê bình công khai với sự tham gia của những chủ thể ngoài đảng cầm quyền. Thay vào đó, họ tin vào cơ chế "tự phê bình" và "ý Đảng là lòng dân" [8].
Về thực hành : sử dụng các nhà khoa học một cách "chiến lược" đồng thời giới hạn họ trong phạm vi kiểm soát
Kể từ năm 1975, nhà nước Việt Nam có thể được coi là một nhà nước đi theo chủ nghĩa phát triển (developmentalism), mà cụm từ gần đây hay được dùng là nhà nước kiến tạo phát triển. Điều này có nghĩa rằng tăng trưởng kinh tế và phát triển khoa học kỹ thuật cũng như phát triển xã hội là các mục tiêu then chốt, chiến lược. Để đạt được các mục tiêu này, nhà nước cần đến chuyên môn của các nhà khoa học và tri thức của họ. Điều này có thể minh chứng qua sự tồn tại của hàng loạt các trung tâm và viện nghiên cứu khoa học dưới sự quản lý của nhà nước và được ngân sách nhà nước tài trợ. Tuy nhiên, các ràng buộc và quy chế đối với những người làm việc tại các trung tâm hay viện khoa học này cũng đảm bảo rằng họ sẽ không trở thành mối "đau đầu" hay một lực lượng thách thức, đối trọng với nhà nước [9].
Mặc dù có sự tồn tại của tầng lớp trí thức và khoa học gia ở các viện nói trên, chính phủ Việt Nam lại hầu như không bao giờ nói về cách quản trị của mình là "dựa trên bằng chứng/ khoa học" (evidence/science-based). Điều này nói lên rằng Đảng cộng sản Việt Nam vẫn xem mình là một "môn đồ" trung thành của chủ nghĩa Mác-Lênin trong việc tổ chức hệ thống chính trị và quản lý nhà nước. Nói cách khác, Đảng cộng sản Việt Nam làm đúng như tôn chỉ của chủ nghĩa Mác-Lênin trong việc định vị mình là chủ thể quyền lực và hiểu biết thấu suốt nhất mọi vấn đề của đất nước. Chính điều này cũng làm nên sự khác biệt giữa chủ nghĩa phát triển ở Việt Nam và ở vài nước khác, tiêu biểu như Nhật Bản. Chủ nghĩa phát triển của Nhật Bản dựa trên cơ sở duy lý (rationality-based), trong khi của Việt Nam thì dựa trên cơ sở hệ tư tưởng (ideology-based) [10].
Nói về duy lý, trong chính trị của Việt Nam cũng như trong lĩnh vực dân sự, cho đến nay, vẫn không có chỗ cho duy lý tương giao. Quốc hội ở Việt Nam vẫn không phải là nơi để có các cuộc tranh luận cởi mở về các vấn đề chung của đất nước và đời sống nhân dân ; ở trường, học sinh vẫn không được đào tạo, hướng dẫn, để xây dựng tư duy phản biện ; và báo chí tự do vẫn còn là một giấc mơ không với tới cho Việt Nam.
Cuối cùng, cũng cần nhắc lại rằng, Việt Nam đã chớm có những tiếng nói khoa học đáng quý cho chính trị và kiến thiết đất nước vào năm 2007, khi Viện Nghiên cứu Phát triển được thành lập bởi các trí thức và nhà khoa học nổi tiếng của đất nước. Tuy nhiên, viện này nhanh chóng gặp phải rắc rối với chính quyền và cuối cùng là tự giải tán [11].
Triển vọng Đảng cộng sản Việt Nam tự dân chủ hóa chính mình ?
Triển vọng này không được khả quan cho lắm. Điều mà ông Nguyễn Văn Nên nói về việc tham khảo ý kiến các nhà khoa học rất có khả năng chỉ là một phút chốc ông "quên bài", nói một điều rất có lý cho thực tế đất nước nhưng lại vô cùng "lệch pha" với đường lối Mác-Lênin của Đảng.
Y rằng, chỉ một tuần sau tuyên bố của ông, anh Thành Nguyễn, một người dùng Facebook và rất quan tâm đến các vấn đề chính trị xã hội, đã đăng lại [12] trên trang Facebook của anh bài phỏng vấn ông Vũ Thành Tự Anh của Đại học Fulbright Việt Nam trên VnExpress, với giải thích rằng bài gốc đã bị xóa trên trang web của VnExpress ngay sau khi được đăng. Trong bài phỏng vấn này, ông Tự Anh đưa ra một số ý kiến về các mặt mà ông thấy là còn yếu, hay có sai lầm, trong chiến lược ngăn chặn Covid-19 của chính phủ.
Tóm lại, để các nhà khoa học nói lên tiếng nói của mình, nhất là nói một cách trung thực, đầy đủ, và không phải sợ sệt, e dè trước nắm tay quyền lực, thì cần một sự thay đổi về tư tưởng và chính trị [13]. Điều này có vẻ khó mong đợi ở Đảng cộng sản Việt Nam, ngay cả như lúc này, khi toàn đất nước đang ngàn cân treo sợi tóc trước đại dịch.
Đăng Nguyễn
Nguyên tác : "The Intertwining Of Science, Politics, And Ideology In Vietnam’s Covid-19 Crisis", The Vietnamese, 22/7/2021.
Nguồn : Luật Khoa, 29/07/2021
Chú thích :
1. Hoàng Lộc (2021b, July 10). Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh gặp gỡ các chuyên gia, nhà khoa học cùng bàn cách chống dịch Covid-19. Tuổi Trẻ Online.
3. About us. (2020, July 14). GOV.UK.
4. Grey, S. A. M. (2020, April 7). Special Report : Johnson listened to his scientists about coronavirus – but they were slow to sound the alarm. U.S.
5. Nhận định này dựa trên các suy nghĩ về dân chủ khai phóng của hai triết gia Alexis de Tocqueville (về xã hội dân sự) và Jurgen Habermas (về duy lý tương giao).
6. Cảnh giác thủ đoạn lợi dụng "xã hội dân sự" để chống phá chế độ. (2020, February 17). Báo Công an Nhân Dân Điện Tử.
7. Hiện tượng xã hội dân sự chịu sự dẫn dắt của nhà nước ở Việt Nam đã được nói đến nhiều trong các nghiên cứu hàn lâm, ví dụ như Landau, I. (2008). Law and civil society in Cambodia and Vietnam : A Gramscian perspective. Journal of Contemporary Asia, 38(2), 244–258 ; và Salemink, O. (2006). Translating, interpreting, and practicing civil society in Vietnam : A tale of calculated misunderstanding. In D. Lewis & D. Mosse (Eds.), Development Brokers and Translators : The Ethnography of Aid and Agencies (pp. 101–126). Kumarian Press.
8. Bài viết sau đây mô tả về cách tương giao trong các buổi họp giữa người dân địa phương và các Hội hoạt động dưới sự quản lý của nhà nước, để cho thấy "dân chủ" chỉ có trong lý thuyết chứ không có trong thực hành : Tortosa, A. (2012). Grassroots democracy in rural Vietnam : A Gramscian analysis. Socialism and Democracy, 26(1), 103–126.
9. Xem thêm Morris-Jung, J. (2017). Reflections on governable spaces of activism and expertise in Vietnam. Critical Asian Studies, 49(3), 441–443.
10. Xem thêm về chủ nghĩa phát triển qua các bài viết Johnson, C. (1993). The Japanese miracle. In MITI and the Japanese miracle : The growth of industrial policy, 1925-1975 (pp. 1–34). Stanford University Press ; và Woo-Cumings, M. (Ed.). (1999). Introduction : Chalmers Johnson and the politics of nationalism and development. In The developmental state (pp. 1–31). Cornell University Press.
11. Xem thêm Morris-Jung, J. (2015). The Vietnamese bauxite controversy : Towards a more oppositional politics. Journal of Vietnamese Studies, 10(1), 63–109.
13. Vào ngày 20/7/2021, một người làm khoa học, tên Vu Hong Nguyen trên Facebook, cũng chia sẻ về việc phần trình bày của anh bị "loại" khỏi chương trình tọa đàm trực tuyến của các khoa học gia liên quan đến Covid-19. Anh Vu Hong Nguyen cho rằng các chỉ trích của anh đối với vaccine Sinopharm của Trung Quốc có thể là nguyên nhân. Tiêu đề bài viết của anh là "Hãy ngưng định hướng chính trị đối với nhà khoa học".