Kỉ niệm 5 năm Phán quyết Biển Đông

Đỗ Hoàng – Lê Long

Đằng sau phản ứng của các nước dịp kỉ niệm 5 năm Phán quyết Biển Đông

5 năm sau khi Tòa Trọng tài Thường trực (PCA) ra phán quyết lịch sử về Biển Đông nghiêng về phía Philippines, Mỹ và một số quôc gia đã ra tuyên bố ủng hộ Phán quyết. Những tuyên bố này có những điểm chung, điểm riêng và cả những khác biệt so với tuyên bố của chính những nước này 5 năm trước. Điều này thể hiện những bước chuyển chính sách rõ rệt trong vấn đề Biển Đông.

Hàng loạt tuyên bố kỉ niệm 5 năm

Mỹ khá nhanh nhạy khi Ngoại trưởng Blinken ra tuyên bố trước ngày kỉ niệm một ngày (11/7/2021), khẳng định kết quả của Phán quyết là ràng buộc và yêu sách của Trung Quốc tại Biển Đông là không có cơ sở pháp lý. Ngoài ra, Mỹ nhấn mạnh nghĩa vụ bảo vệ Philippines theo Hiệp ước phòng thủ chung nếu lực lượng vũ trang, tàu hoặc máy bay của Philippines ở Biển Đông bị tấn công, đồng thời kêu gọi Trung Quốc ngừng các động thái khiêu khích.

Cùng ngày với Mỹ, tuyên bố của Canada yêu cầu các bên liên quan tuân thủ Phán quyết, nhấn mạnh Canada "đặc biệt lo ngại" trước các hành động "leo thang và gây bất ổn" của Trung Quốc ở Biển Đông và Biển Hoa Đông như quân sự hóa các thực thể tranh chấp hay sử dụng tàu hải quân, tuần duyên và dân quân biển để đe dọa tàu các nước khác. Canada cũng nhắc lại lời kêu gọi các nước tuân thủ theo Tuyên bố ứng xử ở Biển Đông (DOC) giống như năm 2016.

Đúng vào ngày kỉ niệm, Ngoại trưởng Úc Marise Payne nhắc lại kết luận của Phán quyết rằng yêu sách theo "quyền lịch sử" của Trung Quốc là trái với UNCLOS, kêu gọi các bên tuân thủ phán quyết. Úc sẽ tiếp tục ủng hộ quyền giải quyết hòa bình tranh chấp của mọi quốc gia và luôn hành động nhất quán theo UNCLOS.

Nhật Bản , ngoài khẳng định kết luận của Phán quyết, nhấn mạnh rằng việc Trung Quốc tuyên bố không chấp nhận Phán quyết đi ngược lại nguyên tắc giải quyết tranh chấp một cách hòa bình phù hợp với luật pháp quốc tế và làm suy yếu thượng tôn pháp luật với tư cách là giá trị cơ bản của cộng đồng quốc tế. Ngoài ra, Nhật nhắc lại tính phổ biến và toàn diện của UNCLOS và phản đối các yêu sách Biển Đông không phù hợp với UNCLOS…

Ngoài ra, Phái đoàn Châu Âu (EU) tại Philippines phát biểu trên Twitter vào ngày kỉ niệm rằng những gì xảy ra tại Biển Đông quan trọng với EU và toàn thế giới. EU nhấn mạnh tầm quan trọng của việc gìn giữ và thúc đẩy hòa bình, quyền tự do hàng hải - hàng không tại Biển Đông cũng như nguyên tắc hòa bình giải quyết tranh chấp theo luật quốc tế và UNCLOS. Cũng theo Phái đoàn, điều này đã được quan chức cấp cao EU và ASEAN thống nhất trong cuộc họp SOM trước đó (8/7/2021). Sau đó, Đại sứ Đức Anke Reiffenstuel và Đại sứ Pháp Michele Boccoz tại Philippines đã đăng lại tuyên bố này trên Twitter cá nhân.

Những điểm đáng chú ý

Các tuyên bố của Mỹ và các quốc gia nói trên dịp kỉ niệm 5 năm Phán quyết (cho đến thời điểm này) có một số điểm giống và khác nhau. Về điểm giống, thứ nhất, các nước nhất quán ủng hộ Phán quyết, coi đây là văn bản có giá trị ràng buộc đối với Philippines và Trung Quốc. Riêng Nhật Bản và Úc khẳng định thêm kết luận của Phán quyết là chung thẩm. Một số nước mô tả Phán quyết bằng các ngôn từ như "cột mốc quan trọng" (Canada) hay "Philippines đã viết nên lịch sử" với Phán quyết (Đại sứ Đức). Thứ hai, tất cả các tuyên bố đều đề cao tầm quan trọng của luật pháp quốc tế, cụ thể là UNCLOS, trong việc duy trì hòa bình và ổn định tại biển Đông. Thứ ba, các nước đưa ra tuyên bố rất kịp thời và qua kênh Bộ Ngoại giao. Canada, nước phản ứng chậm nhất trong số các nước trên 5 năm trước, còn ra tuyên bố trước ngày kỉ niệm.

Mặt khác, tuyên bố của EU và Úc chỉ ủng hộ UNCLOS và luật quốc tế nói chung và không "chỉ điểm" một quốc gia nào. Ngược lại, tuyên bố của Mỹ, Nhật và Canada lại nhắc đích danh Trung Quốc, mô tả hành vi của Trung Quốc tại Biển Đông với những ngôn từ mang ý chỉ trích như "cưỡng bức" và "dọa nạt" (Mỹ), "trái nguyên tắc" (Nhật) hay "leo thang và gây bất ổn" (Canada). Nhật còn là nước duy nhất trực tiếp đề cập việc Trung Quốc không chấp nhận Phán quyết. Đặc biệt hơn, khi so sánh với các tuyên bố của chính những quốc gia này năm 2016, ta có thể thấy bước chuyển rõ rệt trong chính sách : trước đây, các nước này chỉ khẳng định ủng hộ và kêu gọi thực thi Phán quyết một cách chung chung và không hề nhắc đến Trung Quốc.

Trường hợp của Mỹ cũng rất đáng chú ý. Phát biểu của Ngoại trưởng Blinken có một nội dung Mỹ chưa từng nhắc đến : không ở đâu trật tự hàng hải dựa trên luật lệ lại bị đe dọa lớn hơn ở Biển Đông. Song song với tuyên bố, hải quân Mỹ còn điều tàu chiến tới Hoàng Sa để thi hành các hoạt động tuần tra vì tự do hàng hải (FONOP) đúng vào ngày kỉ niệm. Đây có thể là động thái nhằm chuyển tải thông điệp rằng Mỹ "nói đi đôi với làm" trong cam kết với Biển Đông nói riêng và thượng tôn pháp luật nói chung, bất chấp việc Trung Quốc có phản ứng thế nào đi chăng nữa.

Tuy nhiên, còn nhiều quốc gia có quan tâm nhưng chưa đưa ra tuyên bố như Ấn Độ, Hàn Quốc hay Singapore (dù Ấn Độ và Singapore năm 2016 không trực tiếp nhắc đến Phán quyết khi ra các tuyên bố liên quan)… EU lần này cũng chưa có tuyên bố từ cơ quan trung ương mà chỉ có bài đăng mạng xã hội của Phái đoàn tại Philippines.

Lý giải nguyên nhân

Trường hợp của Mỹ và Nhật là dễ đoán. Trong bối cảnh trọng tâm địa-chính trị chuyển dịch về Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương và Trung Quốc có các động thái mạnh mẽ trên thực địa, bao gồm tại Biển Đông và Hoa Đông, các nước này trong 5 năm qua đã dần thể hiện lập trường cụ thể hơn trong vấn đề Biển Đông, điển hình là qua Tuyên bố của Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo ngày 13/7/2020 hay Công hàm gửi Liên hợp quốc của Nhật ngày 19/1/2021. Nhật cũng liên tục bày tỏ quan ngại về các hành động của Trung Quốc trong 6 tháng đầu năm 2021 trong các tuyên bố đơn, song và đa phương, ví dụ như tuyên bố G7 ngày 19/2, tuyên bố sau Thượng đỉnh Quad (Bộ Tứ) ngày 12/3, tuyên bố chung với Mỹ ngày 16/4…

Canada trong thời gian gần đây cũng có dấu hiệu bày tỏ sự cứng rắn với Trung Quốc, không "né tránh" vấn đề Biển Đông như trước kia : tháng 4/2021, Bộ trưởng Quốc phòng Harjit Singh Sajjan tuyên bố Canada phản đối việc cải tạo xây dựng các tiền đồn quân sự tại các khu tranh chấp trên Biển Đông ; trong sự việc tàu Trung Quốc tập kết tại Đá Ba Đầu, Đại sứ Canada tại Philippines nhấn mạnh rằng Canada phản đối hành động ngoài khơi của Philippines… Thay đổi này có thể là tổng hòa của nhiều yếu tố : hành xử của Trung Quốc ; tầm quan trọng ngày càng tăng của khu vực ; mâu thuẫn Trung Quốc - Canada trong các lĩnh vực khác (kinh tế, giá trị dân chủ và nhân quyền...) ; tác động của tập hợp lực lượng từ phía Mỹ…

Trường hợp của EU (không có tuyên bố chính thức kỉ niệm Phán quyết) có thể gây bất ngờ vì nhiều lý do. Thứ nhất, EU gần đây có nhiều thay đổi cho thấy thái độ mạnh dạn hơn về Biển Đông và TQ, ví dụ như việc EU ra tuyên bố ngày 24/4 về tàu Trung Quốc tại Đá Ba Đầu làm ảnh hưởng đến hoà bình và ổn định khu vực hay tuyên bố cấp cao EU – Nhật và EU – Mỹ bày tỏ quan ngại về Biển Đông và Hoa Đông... Thứ hai, EU từ trước tới nay vẫn được coi là 1 "thành trì" bảo vệ thượng tôn pháp luật. Tòa án đưa ra Phán quyết cũng nằm tại Châu Âu. Có thể, EU chưa ra tuyên bố chính thức do cơ chế đồng thuận nội khối. Đây là quy trình cần thời gian vì EU có 27 nước thành viên, nhất là khi nhiều thành viên EU có quan hệ kinh tế chặt chẽ với Trung Quốc và tham gia Sáng kiến Vành đai Con đường (BRI). Quy trình ra tuyên bố của riêng Phái đoàn EU tại một nước sẽ nhanh hơn, đặc biệt là nếu đó chỉ là bài đăng trên Twitter.

Nhìn tổng thể, tuyên bố của Mỹ và một số nước dịp kỉ niệm 5 năm Phán quyết Biển Đông là diễn biến tích cực vì điều này cho thấy Phán quyết Biển Đông không bị lãng quên, giá trị của Phán quyết không bị xói mòn.