Khi toàn bộ các mặt trận "sụp đổ" trong những ngày đầu tiên Đức xâm lăng và "những tiếng kêu tuyệt vọng" đổ dồn về "trung tâm" từ "khắp mọi nơi" để xin chỉ thị và mệnh lệnh, Stalin trốn biệt trong nhà nghỉ của ông ở Kuntsevo suốt mười ngày (1) (nhà văn nổi tiếng Ales’ Adamovich viết rằng mười ngày này nổi bật hẳn lên ngay cả trong vô vàn những hành động không thể nào tha thứ của Stalin) (2). Bộ tư lệnh Xô viết dường như hoàn toàn bối rối, quá bất ngờ, và bất tài. Họ phạm hết sai lầm này đến sai lầm khác. Vì thế vào đêm ngày 22 tháng Sáu, các tập đoàn quân Mặt trận phía Tây, vốn đã bị binh lính và xe tăng Đức xuyên thủng, được Mạc Tư Khoa ra lệnh phải "phản công" ngay lập tức và chiếm thành phố Lyublin nằm ở phía Ba Lan "của Đức". Khi họ phản công theo mệnh lệnh ấy, chẳng bao lâu đa phần các tập đoàn quân này đều bị tiêu diệt phần lớn và đầu hàng (3).
Khuyết điểm đắt giá nhất là bộ tư lệnh Xô viết bất lực hay không muốn tổ chức phòng thủ chiến lược sâu và ra lệnh triệt thoái, qua đấy có thể đã cứu được hàng triệu sinh mạng (4). Thay vì thế, bộ tổng tham mưu tư lệnh Xô viết tối cao lại thường, theo lời một sử gia, "ném" hàng triệu và hàng triệu binh lính vào "dưới đầu máy xe lửa Đức" cho tới khi tinh thần chiến đấu hết sức anh dũng của những người lính thường đã chặn đứng được lực lượng vũ trang Đức khi họ chỉ cách Mạc Tư Khoa chưa đến 50 cây số. Vào lúc ấy, theo lời sử gia quân đội, Trung tướng Nikolai Pavlenko, Stalin qua lời thuật lại đã sẵn sàng van xin Hitler cho hưởng hòa bình dưới những điều kiện nhục nhã nhất.
Pavlenko nhớ lại cuộc họp ở nhà nghỉ của Zhukov tại làng Sosnovka bên ngoài Mạc Tư Khoa vào giữa thập niên 1960, nguyên soái Georgy Zhukov hồi tưởng về những ngày đầu của cuộc chiến. Sắp được bổ nhiệm làm chỉ huy Mặt trận phía Tây, ông được diện kiến với Stalin và Beria. Bất ngờ Stalin bắt đầu nói về chuyện vào năm 1918 Lenin đã ký hiệp ước hòa bình riêng rẽ với Đức để rút Nga ra khỏi Đệ nhất thế chiến và để cứu chế độ Xô viết với cái giá tổn thất rất lớn về lãnh thổ.
Thấy quân thù tiến gần đến thủ đô và không đủ lực lượng bảo vệ thủ đô, Stalin cảm thấy nên cần thiết noi gương Lenin và yêu cầu Beria thử "thăm dò qua những đường dây mật của ông". Theo Zhukov, Stalin theo lời thuật lại sẵn sàng từ bỏ không chỉ các nước Baltic mới chiếm được và Moldavia, mà còn cả Belarus và một phần Ukraine.
Beria thực sự đã tìm ra được người làm trung gian để tiếp xúc với Berlin, nhà ngoại giao người Bulgaria tên Statenov, nhưng Hitler hy vọng thắng nhanh nên không quan tâm đến thương lượng (5).
Leon Aron
Nguyên tác : "Roads to the Temple", Part II, Chapter 9, pp. 161-162, nhà xuất bản Yale University Press 2012. Tựa đề của người dịch.
Trần Quốc Việt dịch
Leon Aron là học giả và là giám đốc nghiên cứu Nga học (Russian studies) ở viện American Enterprise Institute, Hoa Kỳ.
Chú thích :
Toàn bộ các chú thích sau đều từ báo và tạp chí Liên Xô.
(1) Ales’ Adamovich, Nhân dân đã thắng chiến tranh, Moskovskie novosti, 28/2/1988, trang 2.
(2) Ibid.
(3) Yuri Geller, Tiếng vang sai lầm của quá khứ, Druzhba narodov, tháng Chín 1989, trang 240.
(4) Ibid. trang 241.
(5) Nikolai Pavlenko, Bi kịch và chiến thắng của Hồng quân, Moskovskie novosti, 7/5/1989, trang 9.