Tổng thống Biden đã mời các nhà lãnh đạo Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) sang dự Hội nghị Cấp cao đặc biệt tại Washington vào hôm nay và ngày mai (12 – 13/5). Hội nghị Hội nghị Cấp cao đặc biệt này đã được lên kế hoạch từ cuối tháng 3/2022, nhưng cuộc chiến Ukraine cũng như những trục trặc về liên lạc đã khiến cuộc họp bị đình hoãn đến hôm nay. Và như trước đó giới nghiên cứu đã dự đoán, cuộc xâm lăng của Nga ở Ukraine hiện là đề tài hàng đầu chi phối các cuộc thảo luận tại Thượng đỉnh lần này.
Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden và những nhà lãnh đạo của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á chụp ảnh chung tại Bãi cỏ phía Nam Nhà Trắng ở Washington, ngày 12/5/2022. Ảnh minh họa
Việt Nam khẳng định "không chọn bên"
Ngày 11/5/2022, tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (Center for Strategic and International Studies - CSIS), một trong những cơ quan nghiên cứu hàng đầu của Mỹ về chiến lược, chính sách đối ngoại và các vấn đề quốc tế, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã lên tiếng ngay trong ngày đầu tiên đến Mỹ, tái khẳng định tính độc lập, tự chủ của Việt Nam ở khía cạnh ngoại giao. Ông Chính nói, Việt Nam "không chọn bên" trong cuộc cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc và bày tỏ lạc quan về điều mà ông gọi là những cơ hội giúp nâng quan hệ Việt Nam và Hoa Kỳ "lên tầm cao mới."
Ông Chính, hiện đang ở thủ đô Washington để tham dự Hội nghị Hội nghị Cấp cao đặc biệt, trình bày viễn kiến của Việt Nam về một thế giới tốt đẹp hơn được xây dựng trên nền tảng của "sự chân thành, lòng tin và trách nhiệm". Nhắc trực tiếp đến Ukraine, Thủ tướng Chính nói, Việt Nam ủng hộ và sẵn sàng tham gia những nỗ lực và sáng kiến của cộng đồng quốc tế giúp tạo điền kiện cho đối thoại giữa các bên để tìm ra giải pháp lâu dài. Ông tái khẳng định "lập trường nhất quán" của Việt Nam là tôn trọng Hiến chương của Liên Hợp Quốc, độc lập, chủ quyền, sự toàn vẹn lãnh thổ, và giải quyết mọi tranh chấp thông qua các biện pháp hòa bình mà không dùng hay đe dọa dùng vũ lực (1).
Cùng vào thời điểm nói trên, ngày 11/5, từ Hà Nội, Phó Đại sứ Ukraine tại Việt Nam Nataliya Zhynkina cho rằng, việc Việt Nam bỏ phiếu trắng tại Liên Hiệp Quốc tránh lên án hành động Nga xâm lược Ukraine, chưa được hiểu đúng ở nhiều nơi, lẫn trong lòng Việt Nam. Bà nói, mọi tuyên bố của Việt Nam tại Liên Hiệp Quốc đều mạnh mẽ và rõ ràng, Việt Nam đồng thời không tán thành việc vi phạm luật pháp quốc tế, sử dụng vũ lực và đe dọa tấn công vũ lực, sát hại dân thường và phá hủy cơ sở hạ tầng. Tuy nhiên, bà Phó Đại sứ cũng đưa ra bình luận : "Vì lợi ích ngắn hạn, có thể một vài nước vẫn bị cám dỗ tiếp tục việc giao thương với Nga như bình thường. Đồng thời, với chính sách trừng phạt quy mô lớn của các quốc gia hàng đầu thế giới nhằm vào Nga, về lâu dài những nỗ lực đó sẽ gây ra những hậu quả theo hệ thống một cách sâu sắc cho nền kinh tế của những nước vẫn dựa vào hợp tác với Nga và cho sự ổn định toàn cầu nói chung… Thay vào đó, việc từ bỏ quan hệ với Nga trong các lĩnh vực trọng yếu sẽ tạo điều kiện cho triển vọng mới trong việc hợp tác với các nền kinh tế dẫn đầu, các ngành đầu tư và cải cách. Bây giờ là lúc để các nước thoát khỏi sự phụ thuộc vào Nga để biến những thách thức hiện có thành cơ hội phát triển bền vững cho mọi quốc gia ASEAN" (2).
Lập trường các nước ASEAN bị chia rẽ
Tuy nhiên, thực tế đáng tiếc hiện nay là các nước ASEAN vẫn tiếp tục bị chia rẽ về cuộc chiến ở Ukraine. Theo nhà báo Lukas Singarimbun, từ khoa Quốc tế học của Đại học Indonesia, các phản ứng không đồng nhất đối với cuộc xâm lược Ukraine đang diễn ra giữa các nước ASEAN nêu bật các mối quan hệ khác nhau của họ với nước Nga. Cuộc xâm lược của Nga vào Ukraine đã khiến quốc tế lên án và dẫn đến việc Hoa Kỳ, Vương quốc Anh, Liên Hiệp Châu Âu và các nước khác nhanh chống áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với các thực thể của Nga. Tuy nhiên, phản ứng của ASEAN và hầu hết các quốc gia thành viên đã "trầm mặc" hơn đáng kể. Vào tháng 2, các bộ trưởng ngoại giao của ASEAN đã ban hành một tuyên bố chính thức về cuộc khủng hoảng Ukraine. Đại diện của 10 quốc gia nói rằng họ "quan ngại sâu sắc" với cuộc khủng hoảng đang diễn ra nhưng lại tránh chỉ trích trực tiếp Nga. Tuyên bố chính thức không đề cập đến hoạt động của Nga là "xâm lược" hay "gây hấn" đối với Ukraine.
Vào đầu tháng 3, ASEAN lại đưa ra một tuyên bố tiếp theo kêu gọi "một lệnh ngừng bắn ngay lập tức". Một lần nữa, ASEAN vẫn không gọi Nga là bên xâm lược, khiến một số nhà phân tích mô tả tuyên bố này là mơ hồ và quá thận trọng. Thành viên ASEAN duy nhất áp đặt các biện pháp trừng phạt trực tiếp đối với Nga là Singapore. Ngược lại với các nước láng giềng, Bộ trưởng ngoại giao Singapore Vivian Balakrishnan giải thích rằng Singapore có kế hoạch áp đặt "các biện pháp trừng phạt và hạn chế thích hợp" chống lại Nga. Singapore cũng đặt mục tiêu áp đặt các hạn chế thương mại đối với các vật tư có thể được sử dụng để sản xuất vũ khí để gây hại cho người dân Ukraine (3).
Từ Viện An ninh và Nghiên cứu Quốc tế (Đại học Chulalongkorn), Giáo sư Thitinan Pongsudhirak nhận xét, các nước ASEAN phản ứng một cách qua loa và không thỏa đáng, chỉ kêu gọi biện pháp ngoại giao và giải pháp hòa bình mà không lên án cuộc xâm lược và cuối cùng làm suy yếu các nguyên tắc cốt lõi của khối về chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ. Sự chia rẽ về cuộc chiến giữa Nga và Ukraine thể hiện ở cách biểu quyết ở Liên Hiệp Quốc : Lào và Việt Nam bỏ phiếu trắng cho nghị quyết Liên Hiệp Quốc lên án hành động xâm lăng của Nga ở Ukraine. Tám nước còn lại ủng hộ việc lên án, kể cả Campuchia. Giáo sư Thitinan chỉ rõ: "Và rồi chúng ta thấy một sự chia rẽ ở việc biểu quyết đình chỉ tư cách của Liên bang Nga trong Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc hôm 7/4, chỉ có Philippines là ủng hộ, còn các nước ASEAN bỏ phiếu trắng. Chúng ta có thể thấy việc Nga xâm lược Ukraine, một vài sự khác biệt về quan điểm đã lộ rõ và tôi nghĩ, cuộc chiến càng kéo dài thì các nước ASEAN càng miễn cưỡng lên án Nga một cách trực diện" (4).
Tuy nhiên, giới quan sát vẫn cho rằng, bất kể khác biệt và chia rẽ trong nội bộ ASEAN thì các nước này đều có chung một mong muốn là sự hiện diện và cam kết của Mỹ tại khu vực Đông Nam Á để cân bằng ảnh hưởng ngày càng lớn mạnh của Trung Quốc. Theo đó, các quốc gia ASEAN cũng tìm cách để Nhật Bản, Ấn Độ, Úc và các cường quốc bên ngoài khác can dự càng nhiều càng tốt để tạo ra sự cân bằng quyền lực trong khu vực. Tuy nhiên, vẫn còn đó những nghi ngại, liệu Mỹ có đủ nguồn lực để tham gia trên cả ba mặt trận đại dương, không chỉ Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, mà còn trở lại liên minh Đại Tây Dương, ở Châu Âu, với Nga. Vì vậy, nhân Hội nghị Hội nghị Cấp cao đặc biệt lần này, có thể chính quyền Biden muốn trấn an các nước ASEAN rằng, Hoa Kỳ vẫn giữ vững cam kết và đang đi đúng hướng. Mặc dầu thế, trên thực tế, tại một số nước trong khu vực, vẫn dấy lên một số dấu hỏi về cam kết lâu dài và quyết tâm của Hoa Kỳ (5).
Chống lại đe dọa dùng vũ khí hạt nhân
Theo bà Tham tán Chính trị Đại sứ quán Ukraine tại Việt Nam Nataliya Zhynkina, cuộc chiến tranh của Nga chống lại Ukraine sở dĩ nằm trong chương trình nghị sự của Hội nghị Hội nghị Cấp cao đặc biệt, vì mọi ánh mắt trên thế giới hiện nay đều đang tập trung vào cuộc kháng cự của người dân Ukraine. Việc Nga xâm lăng Ukraine đã tạo ra một cuộc khủng hoảng đa chiều. Ngoài các vấn đề làm hủy hoại nền hòa bình, gián đoạn kinh tế, an ninh lương thực bị đe dọa, giá nhiên liệu tăng cao và nhiều vấn đề khác, cuộc xâm lăng của Nga ở Ukraine Nga đã có những tác động tiêu cực đến những quốc gia có quan hệ truyền thống với Nga và phụ thuộc vào sự hợp tác với Nga trong các lĩnh vực quan trọng của kinh tế và an ninh. Đấy là tất cả những lĩnh vực mà các nước ASEAN đều phải xem xét kĩ lưỡng. Thượng đỉnh lần này là sự kiện quan trọng, vì hiện nay, các quốc gia và khu vực cần có sự liên kết cao và phải hợp tác với nhau để đối mặt những thách thức trong quá trình xây dựng một trật tự thế giới có khả năng chống lại các cuộc khủng hoảng (6).
Một trong những cuộc khủng hoảng nói trên, vẫn theo bà Nataliya Zhynkina, chính là các mối đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân nhằm vào các quốc gia phi hạt nhân hóa, đặc biệt là những quốc gia đã tự nguyện từ bỏ kho vũ khí hạt nhân. Điều này đang làm suy yếu các nỗ lực toàn cầu nhằm xây dựng một thế giới an toàn. Hệ thống an ninh toàn cầu dựa trên tinh thần trách nhiệm của các quốc gia hạt nhân với các cam kết tuân thủ Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân (Non-Proliferation Treaty-NPT). Một phần không thể thiếu của hệ thống này là Hiệp ước không vũ khí hạt nhân ở khu vực Đông Nam Á. Vì vậy, trách nhiệm của các quốc gia trên thế giới là phải trừng trị nghiêm khắc những kẻ có mưu đồ sử dụng vũ khí giết người hàng loạt này. Cuộc chiến của Nga xâm lược Ukraine càng kéo dài, cuộc khủng hoảng càng sâu sắc và những hậu quả càng nặng nề giáng vào mọi khu vực. Nhu cầu hiển nhiên là cần những phản ứng mạnh mẽ và thống nhất đối với hành động gây hấn – Đó là phải cùng nhau cô lập Nga trên trường quốc tế.
Trần Tô Hiệu
(13/05/2022)
Chú thích :
(1) "Phát biểu tại Mỹ : Thủ tướng Chính khẳng định Việt Nam ‘không chọn bên,’ lạc quan về quan hệ Việt-Mỹ", VOA tiếng Việt, 12/05/2022
(2) Bùi Thư, "Ukraine ‘biết ơn chính phủ, nhân dân Việt Nam giúp đỡ'", BBC tiếng Việt, 11/05/2022
(3) Lukas Singarimbun, "ASEAN members’ responses to the invasion of Ukraine", Policy Forum, 06/04/2022
(4) Bùi Thư, "Chiến tranh Ukraine có là vấn đề ưu tiên của Hội nghị thượng đỉnh Hoa Kỳ - ASEAN ?", BBC tiếng Việt, 12/05/2022
(5) Michael Sullivan, "Biden welcomes leaders of Southeast Asian nations for special ASEAN summit", NPR, 11/05/2022
(6) Bùi Thư, "Ukraine ‘biết ơn chính phủ, nhân dân Việt Nam giúp đỡ'", op.cit.