Những kẻ cai trị các quốc gia này đã xây dựng hệ thống cai trị toàn diện để bảo vệ họ khỏi áp lực của dân. Nhưng chúng ta đang bắt đầu thấy những vết nứt.
Ảnh của Kevin Frayer,Majid và Alexandr Demyanchuk/Slate - AFP/Getty Images.
Các cuộc biểu tình của dân chúng ở Trung Quốc, cuộc nổi dậy liên quan đến nữ quyền ở Iran, hoạt động phản chiến và có thể là các hoạt động phá hoại ở Nga - phải chăng ba quốc gia áp bức lớn nhất thế giới đang loạng choạng đi tới tình trạng có thể xảy ra một cuộc cách mạng hay cải cách sâu rộng hay không ?
Đây không phải là lần đầu tiên. Cả ba đều trải qua nhiều cuộc cách mạng trong thế kỷ 20 : Iran năm 1906 (nghị viện) và 1979 (Hồi giáo) ; Trung Quốc năm 1911 (cộng hòa) và 1949 (cộng sản) ; Nga năm 1905 (hiến pháp), 1917 (Bolshevik) và 1991 (sự tan rã của đế quốc Xô viết đến tình trạng gần-như-giả-danh-dân-chủ).
Tất cả những biến động đó đều đến bất ngờ. Vì vậy, mặc dù ngày nay dường như khó có thể xảy ra các cuộc cách mạng ở những quốc gia nầy ; điều này không có nghĩa là không thể-và người dân ở những quốc gia đó, cả những người muốn trở thành những nhà cách mạng lẫn những kẻ bảo vệ chế độ hiện tại, đều biết điều này.
Họ biết rằng các cuộc nổi dậy của quần chúng đã từng diễn ra ở những quốc gia đó. Và nhận thức này làm gia tăng căng thẳng khi mâu thuẫn âm ỉ tồn tại và rồi bùng nổ.
Tuy nhiên, căng thẳng, tự thân nó, thường không dẫn đến tình trạng bùng nổ. Các nhà xã hội học và khoa học chính trị đã phân tích các điều kiện tiên quyết của những thay đổi triệt để và một kết luận chung là, để thành công, các phong trào cách mạng phải có ba yếu tố : tổ chức, chiến lược và nhà lãnh đạo có sức lôi cuốn.
Larry Diamond, thành viên cao cấp tại Viện Hoover và là tác giả của một số nghiên cứu về quá trình chuyển đổi từ các chế độ độc tài, cho biết : "Iran, Trung Quốc, Nga – các cuộc biểu tình không có những yếu tố này".
Những người biểu tình Trung Quốc giơ cao những tấm giấy trắng, những phụ nữ Iran xé toạc khăn trùm đầu của họ và hét lên "Đả đảo Ayatollah", những nhà hoạt động phản chiến người Nga – đây đều là những người rất dũng cảm, sẵn sàng chấp nhận những án tù nhiều năm hay những điều tồi tệ hơn có thể xảy ra cho họ. Nhưng sự dũng cảm và thậm chí là những cuộc biểu tình đông người không đủ để lật đổ một chế độ hoặc dẫn đến một thay đổi chính trị quan trọng trong lâu dài.
Đây là lý do chính tại sao Avril Haines, Giám đốc Tình báo Quốc gia Mỹ, gần đây đã nói trong một cuộc phỏng vấn của NBC News rằng các quan chức Iran không coi các cuộc biểu tình đang diễn ra là "mối đe dọa sắp xảy ra" đối với sự cai trị của họ.
Tuy nhiên, Haines nói thêm, chính phủ Tehran có thể gặp rắc rối về lâu dài vì khả năng chống lại các sắc lệnh của họ ngày càng tăng, sự chia rẽ trong các bộ đang hình thành và nền kinh tế tiếp tục suy sụp. Bên cạnh đó, phần lớn dân số thành thị ở Iran – trẻ, thế tục, được tiếp cận với tin tức và văn hóa phương Tây, nhờ vào các đĩa vệ tinh – có xu hướng sẽ tham gia một cuộc cách mạng thực sự, nếu có một sự kiện như vậy xảy ra.
Tuy nhiên, các cuộc cách mạng đôi khi vẫn diễn ra bất chấp tình trạng không có các yếu tố mà giới học giả cho là tiên quyết. "Lãnh đạo, tổ chức và chiến lược không phải là điều kiện tiên quyết", Charles Kurzman, giáo sư xã hội học tại Đại học North Carolina và là tác giả cuốn sách "Cuộc cách mạng không ngờ" ở Iran, cho biết trong một cuộc điện thoại. "Những thứ đó thường xuất hiện từ các phong trào tự phát".
Vào đầu năm 1979, khi các cuộc biểu tình chống Shah bắt đầu lan rộng, Ayatollah Khomeini "không phải là một nhân vật nổi tiếng bên ngoài một số môi trường giáo sĩ" Kurzman nói. "Việc ông ấy trở thành một nhà lãnh đạo xảy ra vào cuối quá trình cách mạng, không phải lúc bắt đầu". Tương tự như vậy, vào đầu năm 1917, khi tiếng kêu gọi đòi bánh mì và hòa bình kích động các cuộc đình công và nổi dậy ở Nga, đảng Bolshevik của Vladimir Lenin là một phe nhỏ trong số nhiều phong trào xã hội chủ nghĩa. Cách mạng Nga lần thứ hai, năm 1991, lúc đó cũng đang diễn ra thuận lợi -được thúc đẩy bởi sự tan rã của Liên Xô- trước khi Boris Yeltsin đứng trên một chiếc xe tăng bên ngoài quốc hội, cùng với hàng nghìn người biểu tình, nổi lên với tư cách là nhà lãnh đạo dân chủ mới của Nga.
Khomeini, Lenin và Yeltsin, mỗi người theo cách riêng của mình, đều có kỹ năng khai thác tình huống cách mạng, nắm lấy và lèo lái nó theo hướng họ mong muốn. Mao, Castro, Napoléon, George Washington và vô số người khác cũng vậy.
Nói cách khác, các cuộc cách mạng có thể bắt đầu mà không có người lãnh đạo, tổ chức hay chiến lược-nhưng chúng hiếm khi thành công trừ khi ít nhất một số đặc điểm đó xuất hiện.
Những người đứng đầu các chính phủ độc tài-đặc biệt là của Iran, Nga và Trung Quốc, được đặt vào các vị trí này trong quá trình cách mạng-biết sự thật này, và họ đã trở nên rất rành rẽ trong việc xác định, chia rẽ, bắt giữ hoặc ngăn chặn những người có thể trở thành các nhà lãnh đạo biểu tình.
Ví dụ, đây là lý do tại sao Putin giam giữ Alexei Navalny với những cáo buộc vô lý. Đó cũng là lý do tại sao việc đàn áp các nhà hoạt động phản chiến của ông ta, ngay sau khi ông ta xâm lược Ukraine, lại dữ dội và rộng rãi đến mức gần như tất cả họ – trừ những người bị bắt hoặc bị đưa ra tiền tuyến – đều bị lưu đày.
Đây cũng là lý do tại sao Iran đã bắt giữ 15.000 người biểu tình, kết án tử hình ít nhất 20 người trong số họ và hành quyết rất công khai một số nhân vật có sức lôi cuốn, những người không chỉ đòi bỏ quy định bắt buộc mang khăn trùm đầu mà còn đòi lật đổ các giáo sĩ Hồi giáo.
Kể từ khi họ nắm quyền, những kẻ cai trị Nga, Iran và Trung Quốc đã xây dựng những hệ thống được thiết kế để bảo vệ họ khỏi áp lực của dân. Putin đã dựng lên một chế độ độc tài vững chắc chưa từng thấy ở Nga kể từ thời sa hoàng ; hắn đã độc chiếm các phương tiện thông tin đại chúng ; đã lập mưu làm phá sản hoặc ám sát bất kỳ kẻ thuộc hạ nào dám chỉ trích hắn một cách trực tiếp.
Lực lượng bảo vệ chế độ Iran, Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo, đã nắm quyền chỉ huy hầu hết các bộ của chính phủ và các lĩnh vực then chốt của nền kinh tế ; sự kìm kẹp của họ đối với đất nước này rất chặt chẽ và ăn khớp với nhau, mặc dù phần lớn dân chúng - đặc biệt là ở các thành phố - là những người thế tục, có giáo dục và tiếp xúc tốt với tin tức và văn hóa phương Tây.
Dưới thời Tập Cận Bình, Đảng Cộng sản Trung Quốc (Đảng cộng sản Trung Quốc) đã phục hồi hệ tư tưởng về sự kiểm soát hoàn toàn của nhà nước của Mao Trạch Đông, xóa bỏ nhiều cải cách thị trường do Đặng Tiểu Bình và Giang Trạch Dân khởi xướng.
Tuy nhiên, các áp lực xã hội, chính trị, kinh tế, sinh thái thường ngày càng gia tăng, cho dù chế độ có cố gắng ngăn chặn chúng đến mức nào. Điều gì xảy ra tiếp theo, liệu chế độ có phát triển mạnh hơn hay bắt đầu suy yếu, phụ thuộc vào cách nó phản ứng với những áp lực đó.
Một mặt, nếu một chế độ hoàn toàn không cải cách và gia tăng áp bức, thì chế độ đó sẽ trở nên xơ cứng ; áp lực gia tăng ; và đến một lúc nào đó, hệ thống cai trị sẽ bị phá vỡ (mặc dù quá trình này có thể mất hàng thập kỷ - ví dụ, hãy xem trường hợp của Bắc Triều Tiên). Mặt khác, xoa dịu những người biểu tình là một canh bạc : Liệu một biện pháp cải cách có làm dịu đi một cuộc nổi dậy mới bắt đầu hay nó sẽ chỉ đơn giản thúc đẩy những kẻ nổi loạn cực đoan hơn yêu cầu thay đổi nhiều hơn nữa ?
Mikhail Gorbachev, nhà lãnh đạo cuối cùng của Liên Xô, đã cố gắng cải cách xã hội, nền kinh tế và chính sách đối ngoại của mình mà không phá vỡ sự độc quyền về chính trị của Đảng Cộng sản-và kết quả là toàn bộ hệ thống bị sụp đổ. Hệ thống này hóa ra không thể cải cách được. Để tồn tại, Đảng cần phải tiêu diệt cải cách (như đã xảy ra vào giữa những năm 1960 sau khi Leonid Brezhnev thay thế Nikita Khrushchev), nếu không cải cách sẽ tiêu diệt Đảng. Gorbachev có ý định thúc đẩy cải cách, và hệ thống-Đảng Cộng sản và Liên Xô-không thể tồn tại với chúng.
Nhiều nhà cai trị độc tài đã theo dõi sát sao sự sụp đổ của Liên Xô và rút ra bài học rõ ràng từ đó : Đầu tiên, đừng bắt đầu cải cách. Chủ tịch Tập Cận Bình của Trung Quốc đặc biệt chú ý đến điều này và đã lập đi lặp lại thông điệp rằng thay đổi theo hướng tự do kiểu phương Tây – điều mà Gorbachev, rõ ràng là đã cố gắng thực hiện – sẽ chỉ gây ra hỗn loạn.
Putin cũng đã thúc đẩy thông điệp này. Trong nhiều năm, Putin và Tập đã đề nghị với người dân của họ một thỏa thuận : họ sẽ mang lại cho dân sự thoải mái và an ninh, miễn là người dân trao cho họ quyền kiểm soát chính trị.
Chỉ gần đây, thỏa thuận này mới bị phá vỡ - đối với Putin bởi cuộc chiến thảm khốc (cho đến nay) của ông ta ở Ukraine, và đối với Tập Cận Bình bởi chính sách không Covid với các biện pháp phong tỏa nghiêm ngặt, vốn đã quá ngột ngạt ngay cả đối với sức chịu đựng của phần lớn người dân Trung Quốc. (Việc đóng cửa cũng khiến nền kinh tế Trung Quốc bị đình trệ).
Putin đã đáp lại sự phản đối bằng cách tăng cường các hoạt động chiến tranh - huy động 300.000 người trong độ tuổi chiến đấu, không chỉ kịch liệt lên án Ukraine mà còn tất cả các ảnh hưởng của phương Tây bên trong nước Nga. Ngược lại, Tập đã lùi lại, ít nhất là một chút, đảo ngược chính sách không Covid của mình.
Cho đến nay, cả hai biện pháp đều có hiệu quả, theo một nghĩa nào đó. Putin vẫn nắm quyền kiểm soát, và phần lớn những người biểu tình đã rời khỏi đất nước. Lúc đầu, một số nhà hoạt động Trung Quốc đã cố gắng mở rộng các cuộc biểu tình chống phong tỏa thành lời kêu gọi thay đổi chế độ ở Bắc Kinh.
Nhưng sự nhượng bộ của Tập trong một vấn đề duy nhất là Covid đã tiêu diệt phong trào này từ trong trứng nước. "Có vẻ như làn sóng phản đối đã đến rồi đi", Jeremy Wallace, giáo sư xã hội học tại Cornell và là tác giả của "Tìm kiếm sự thật và che giấu dữ liệu : Thông tin, tư tưởng và chủ nghĩa độc tài ở Trung Quốc", cho biết trong một cuộc phỏng vấn qua điện thoại. "Các cuộc biểu tình trên trang giấy trắng rất hấp dẫn. Thông điệp của họ là ‘Chúng ta không cần phải viết ra những gì chúng ta đang phản đối, nó quá rõ ràng’. Nhưng điều đó đã che đậy sự khác biệt thực sự trong dân chúng".
Bonnie Glaser, giám đốc chương trình Châu Á tại Quỹ Marshall của Đức, đã đồng ý. "Một số người biểu tình kêu gọi tự do, nhưng điều đó không có nghĩa là tất cả những điều chúng ta muốn liên quan đến tự do", cô nói thêm. "Nhiều người đã tin vào luận điệu của Đảng cộng sản Trung Quốc rằng tự do kiểu phương Tây đồng nghĩa là hỗn loạn".
Tuy nhiên, Wallace cho rằng câu chuyện vẫn chưa kết thúc. "Tôi thực sự nghĩ rằng bây giờ người ta khó có thể tin rằng ông Tập không thể sai lầm", Wallace nói. "Chính sách không Covid là của ông ấy, và ông ấy đã bỏ nó. Sau này khi ông ấy bảo mọi người nhảy, liệu họ có nhảy hay nhảy cao không ? Có thể không".
Việc nới lỏng phong tỏa đã tạo ra một làn sóng Covid mới và điều đó có thể gây tổn hại thêm cho vị thế của Tập Cận Bình. "Nếu hàng triệu người chết, đây có thể là một thời điểm hỗn loạn chính trị thực sự - có thể không phải là kết quả của sự phản đối của quần chúng, mà là của giới tinh hoa trong nước, những người có thể hạn chế bớt quyền lực của Tập", Wallace nói. "Những người mà Tập Cận Bình bổ nhiệm vào Bộ Chính trị là người của ông ấy, nhưng họ không phải là kẻ vô danh tiểu tốt - họ đã có những sự nghiệp đầy quyền lực trong bộ máy hành chính của Đảng cộng sản Trung Quốc".
Tập Cận Bình cũng đã bắt đầu mềm mỏng hơn trong một số khía cạnh trong chính sách đối ngoại của mình, cố gắng khôi phục mối quan hệ tốt đẹp với Washington (tất nhiên là chỉ trên một số vấn đề). Có những lý do thực tế cho điều này (ngần ngại trong việc thắt chặt liên minh với Nga, mong muốn chấm dứt chiến tranh thương mại khi nền kinh tế đang suy yếu) nhưng các động thái này cũng cho thấy một nhà lãnh đạo đang dao động, tạo ra cơ hội cho các cuộc cạnh tranh trong các bộ máy của đảng. Ít ai nghĩ rằng điều này có thể gây ra sự sụp đổ quyền kiểm soát của Đảng cộng sản Trung Quốc đối với Trung Quốc – nhưng, tùy thuộc vào phe nào đang trỗi dậy, nó có thể giảm bớt một số biện pháp kiểm soát áp bức nhất của Tập.
Trong số ba quốc gia được khảo sát ở đây, theo một số cách, Iran có thể dễ có thay đổi lớn nhất. Một trong những lý do là phần lớn dân số đô thị muốn thay đổi. Mặt khác, những rạn nứt rõ ràng đang phát triển trong chính phủ. Một quan chức cấp cao trong ngành tư pháp Iran đã tuyên bố vào đầu tháng này rằng "cảnh sát đạo đức" - bộ phận an ninh đi khắp nơi đánh đập và bắt giữ, chẳng hạn như những phụ nữ không đội khăn trùm đầu - sẽ bị giải tán. Tuy nhiên, cảnh sát đạo đức được điều hành bởi Bộ nội vụ, vì vậy tuyên bố này không có ý nghĩa gì, và cảnh sát đạo đức dường như vẫn đang hoạt động.
Tuy nhiên, hiếm khi chính phủ công khai bất kỳ hình thức chia rẽ nào - và một cuộc cãi vã về vấn đề khăn trùm đầu là rất quan trọng. Một báo cáo gửi cho khách hàng trong tháng này của Eurasia Group đã lưu ý rằng "khăn trùm đầu vẫn là một nguyên tắc nền tảng của Cộng hòa Hồi giáo và lãnh đạo cánh hữu sẽ cân nhắc cẩn thận bất kỳ sự thay đổi chính sách nào". Việc nới lỏng áp đặt các quy định liên quan. Một cách tiếp cận nhẹ nhàng hơn trong việc thực thi các quy định này "có thể giúp chế độ kiềm chế phong trào phản đối trong thời gian tới nhưng sẽ không giải quyết hoàn toàn các bất bình của công chúng ; các cuộc biểu tình lẻ tẻ có thể sẽ tiếp tục vào năm 2023".
Tuy nhiên, cuối cùng, Nhóm Eurasia đã kết luận trong một báo cáo riêng rằng "khó có thể xảy ra sự sụp đổ của chế độ Iran trong sáu tháng tới", và nếu điều đó xảy ra, một cuộc tiếp quản của Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo -một cuộc đảo chính của quân đội- "cho đến nay là kịch bản có khả năng xảy ra nhất".
Các cuộc nổi dậy phổ biến thường lên đến đỉnh điểm với các cuộc đảo chính quân sự. Vào năm 2011, khi các cuộc biểu tình rầm rộ trên đường phố ở Quảng trường Tahrir buộc nhà cai trị lâu năm của Ai Cập, Hosni Mubarak, phải từ chức, ngai vàng đã không được trao cho những người biểu tình, mà là giao cho quân đội – lực lượng không chỉ kiểm soát súng ống mà còn kiểm soát phần lớn tài sản kinh tế của Ai Cập. Nhiều quốc gia chứng kiến các cuộc nổi dậy trong Mùa xuân Ả Rập đã bị quân đội cai trị.
Nếu Putin bị buộc phải rời khỏi Moscow, thì cũng có khả năng là bởi những người mặc đồng phục có vũ trang. Larry Diamond của Viện Hoover nói : "Thất bại trong chiến tranh là nguyên nhân thường xuyên dẫn đến thay đổi chế độ. "Nếu quân đội Ukraine chiếm Crimea trong năm tới, hoặc nếu họ bắt đầu tấn công vào lãnh thổ của Nga, thì có thể xảy ra một động thái chống lại Putin".
Căng thẳng đã bùng phát trong giới sĩ quan Nga về những quyết định bốc đồng của Putin trong cuộc chiến này, bao gồm cả chính cuộc xâm lược, mà ông đã thực hiện sau khi tham khảo ý kiến của các cựu đồng chí KGB theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan của mình, chứ không phải với các cố vấn quân sự. Giống như những nhà cai trị độc đoán khác, Putin đã xuất sắc trong việc dập tắt những người chỉ trích trước khi họ trở thành đối thủ của ông. Nếu sáu sĩ quan lên kế hoạch cho một cuộc đảo chính, tất cả họ sẽ phải rất tự tin rằng một trong số họ sẽ không phản bội năm người còn lại. Nhưng nếu có bất kỳ khả năng nào khiến Putin bị phế truất, thì đó có lẽ là cách duy nhất . Và khi những điều như vậy xảy ra, chúng xảy ra rất đột ngột. Một âm mưu có thể đang được hình thành khi tôi viết điều này, và sẽ không ai biết về nó cho đến khi đêm tàn sát đã qua đi.
Tuy vậy, nhận định chung là khó có thể xảy ra một cuộc cách mạng trong tương lai gần. Như Charles Kurzman đã nói : "các phong trào phản kháng dân sự thường thất bại – bạn sẽ thắng cược khi đặt cửa cách mạnh thất bại.
Fred Caplan
Nguyên tác : "How Russia, Iran, and China Are Susceptible to Revolution", Slate.com, 22/12/2022
Phạm Đình Bá dịch
Nguồn : VNTB, 26/12/2022