Một làn sóng những sự kiện mới đang khiến Điện Kremlin phải vật lộn để kiểm soát dòng quan điểm trong nước.
Cư dân sơ tán khỏi Shebekino và các thị trấn khác của Nga gần biên giới với Ukraine được nhìn thấy trong một nơi trú ẩn tạm thời ở Belgorod, Nga, vào ngày 2/6. Olga Maltseva/AFP
Một điều bất thường đã xảy ra ở Moscow vào ngày 30/05 : Ngay giữa ban ngày, thành phố đã bị tấn công bởi rất nhiều máy bay không người lái – số lượng từ 5 đến 25 chiếc hoặc hơn, tùy thuộc vào nguồn tin từ Nga. Đây không còn là một cử chỉ mang tính biểu tượng, như hình ảnh chiếc máy bay không người lái nhỏ bé đã đâm vào cột cờ trên đỉnh Điện Kremlin, nơi có văn phòng của Tổng thống Nga Vladimir Putin, mà đã chuyển thành nhiều đợt không kích nhắm vào các khu vực khác nhau của thủ đô nước Nga. Đã không có chiếc máy bay không người lái nào phát nổ – theo tờ Kommersant, chúng nhắm vào các mục tiêu không xác định, và rơi xuống các tòa nhà dân cư sau khi bị bắn hạ hoặc bị gây nhiễu sóng. Đây là lần đầu tiên Moscow bị không kích kể từ khi bị Không quân Đức ném bom vào năm 1941.
Thật không may cho người Nga, đó mới chỉ là sự cố nhục nhã đầu tiên trong chuỗi sự cố kéo dài suốt tuần. Sang ngày hôm sau, cuộc tấn công của máy bay không người lái gần như biến mất hoàn toàn khỏi các phương tiện truyền thông nhà nước Nga, và Moscow lại vờ như không có chuyện gì xảy ra. Dân chúng phàn nàn rằng các ứng dụng gọi taxi bị trục trặc, vì dịch vụ GPS đã bị tắt, để làm mất phương hướng của bất kỳ chiếc máy bay không người lái nào khác. Các hãng tin tức địa phương nhanh chóng cho đăng những bài đánh giá các nhà hàng mới khai trương trên tầng áp mái, trong khi một số nhà bình luận đặt câu hỏi : liệu việc tụ tập trên tầng áp mái có khiến bạn dễ trở thành mục tiêu hơn không.
Sau đó, người Nga tiếp tục chứng kiến những sự kiện còn đáng quan ngại – và kỳ lạ – hơn nhiều. Hai nhóm tự xưng là Quân đoàn Tự do Nga và Quân đoàn Tình nguyện Nga – gồm những người Nga nói rằng họ sẽ chiến đấu để giải phóng nước Nga khỏi chế độ Putin – đã vượt biên giới từ miền bắc Ukraine vào vùng Belgorod của Nga. Tại một số vị trí dọc theo biên giới, các chiến binh này chỉ gặp phải kháng cự yếu ớt và đã chiếm được nhiều ngôi làng, bởi hầu hết các đơn vị quân đội Nga đã từ bỏ khu vực biên giới phía bắc để chuyển đến miền đông và nam Ukraine. Tại đó, phần lớn quân đội Nga – hoặc những gì còn lại của quân đội Nga – hiện đang chờ đợi mũi tấn công chính trong cuộc phản công được dự kiến của Ukraine.
Một trong những lực lượng du kích Nga đã nhanh chóng chiếm một ngôi làng ở biên giới, bắt giữ một số lính nghĩa vụ Nga, và yêu cầu Thống đốc Belgorod Vyacheslav Gladkov đến tham gia một cuộc trao đổi tù nhân. Ngạc nhiên thay, ông đã đồng ý, nhưng sau đó lại không xuất hiện. Shebekino – một thị trấn của Nga cách biên giới khoảng 5 dặm, với dân số gần 40.000 người trước khi chiến tranh nổ ra – đã bị cảnh sát bao vây và đang tiến hành sơ tán gấp. Người dân địa phương phàn nàn gay gắt về sự thờ ơ của Moscow đối với hoàn cảnh của họ.
Phía Kyiv tuyên bố rằng họ không có quyền kiểm soát quân du kích Nga, lặp lại chính những tuyên bố mà người Nga từng đưa ra về các nhóm vũ trang đã chiếm vùng Donbas của Ukraine vào mùa xuân năm 2014. Như để xát muối vào vết thương của Nga, những người Ukraine dùng Twitter còn nhanh chóng viết về "Cộng hòa Nhân dân Bilhorod" – sử dụng tên gọi tiếng Ukraina của Belgorod. Một vài người trong nhóm này đùa rằng hơn 100% cư dân Nga trong khu vực đã bỏ phiếu trong một cuộc trưng cầu dân ý về việc thành lập nước cộng hòa, ám chỉ việc Nga thành lập hai quốc gia bù nhìn bất hợp pháp ở Donbas. Thậm chí, các hacker người Ukraine đã xâm nhập vào một số mạng cục bộ và phát đi một thông báo giả danh Putin, yêu cầu sơ tán, động viên quân sự, và áp đặt thiết quân luật ở Belgorod và các khu vực biên giới khác của Nga. Trong khi đó, hai nhóm chiến binh Nga đã phát hành một loạt video cho thấy họ đã tiến vào bên trong nước Nga và hứa với người Nga rằng họ sẽ được giải phóng khỏi những người ủng hộ Putin.
Kết hợp những sự kiện này với cuộc tấn công bằng máy bay không người lái vào Moscow, rõ ràng là chiến tranh đã vào đến đất Nga, và các lực lượng Nga dường như không thể chiếm Ukraine và bảo vệ nước Nga cùng một lúc. Các sự cố xảy ra vào thời điểm mà người Nga đang lo lắng tột độ, khi cuộc tấn công của họ ở Donbas bị đình trệ, còn Ukraine vừa mới bắt đầu một loạt các cuộc tấn công thăm dò ở miền đông và miền nam, đồng thời nã pháo vào các mục tiêu của Nga phía sau chiến tuyến bằng các loại tên lửa mới, tầm xa hơn của phương Tây. Ukraine cũng đã đẩy mạnh các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái vào các nhà máy lọc dầu, sân bay, và các địa điểm quan trọng khác nằm sâu bên trong nước Nga.
Dường như người Nga đang dần rơi vào hỗn loạn. Bằng chứng nổi bật là cuộc xung đột ngày càng gay gắt giữa người đứng đầu Tập đoàn Wagner, Yevgeny Prigozhin, và Bộ Quốc phòng Nga. Hôm Chủ nhật, Prigozhin đã công bố một đoạn video cho thấy hình ảnh một trung tá quân đội Nga – chỉ huy lữ đoàn cơ giới số 72 ở miền đông Ukraine –bị lính đánh thuê Wagner bắt giữ và thẩm vấn. Trước máy quay, vị chỉ huy thú nhận đã ra lệnh cho quân của mình nổ súng vào một đơn vị Wagner. Người Nga nã súng vào nhau, lính đánh thuê tư nhân bắt giữ một sĩ quan cấp cao của quân đội nước mình – tất cả đem lại cảm giác giống như một nhà nước đang dần tan rã.
Ngay cả khi đợt tấn công bằng máy bay không người lái vào Moscow và các cuộc xâm nhập xuyên biên giới không tác động gì nhiều đến diễn biến chung của cuộc chiến, thì tác động tâm lý của chúng lên nước Nga vẫn rất lớn. Tinh thần của các chương trình tuyên truyền của truyền hình nhà nước Nga, trước đây thường hoặc là yêu nước, hoặc là ủng hộ luận điệu diệt chủng, gần đây đã nghiêng về chủ nghĩa thất bại. Trên một chương trình phát sóng hàng ngày trên đài NTV do Điện Kremlin kiểm soát, Tổng biên tập đài RT (Russia Today) Margarita Simonyan đã nhắc đến bóng ma năm 1917, khi Quân đội Đế quốc Nga bị Đức và Áo đánh bại trong Thế chiến I, khiến binh lính nổi dậy và chế độ sụp đổ. Ngày 1/6, tại một diễn đàn công khai, một thành viên quốc hội cấp cao của Đảng Nước Nga Thống nhất của Putin, Konstantin Zatulin, đã bày tỏ sự nghi ngờ về tiến trình của cuộc chiến một cách thẳng thắn khác thường, gọi các mục tiêu chiến tranh là "không thực tế". Đảng của ông nhanh chóng thông báo rằng họ đang điều tra phát ngôn của ông để cân nhắc việc kỷ luật.
Giữa cảnh hoảng loạn, một số thành viên của phe dân tộc chủ nghĩa cực đoan ở Nga không còn bằng lòng với việc chỉ trích Bộ trưởng Quốc phòng Sergei Shoigu, Tham mưu trưởng Valery Gerasimov, và các quan chức cấp cao khác. Giờ đây, họ đã bắt đầu tấn công thẳng vào Putin vì sự do dự của ông. Igor "Strelkov" Girkin, một cựu lính đánh thuê có liên hệ với các cơ quan an ninh Nga, người đã bị một tòa án Hà Lan kết án vắng mặt vì tội ác chiến tranh, đã chế nhạo Putin hàng ngày là thiếu khả năng lãnh đạo – trên kênh Telegram có hơn 800.000 người theo dõi. Câu lạc bộ Những người yêu nước giận dữ, một nhóm cựu binh theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan do Girkin đồng sáng lập, được cho là đang bị điều tra vì tội "làm mất uy tín của quân đội" theo một đạo luật được giới thiệu vào tháng 3/2022, nhằm bịt miệng và đặt ngoài vòng pháp luật bất kỳ tiếng nói độc lập nào còn sót lại. Các nhà chức trách Nga đang gặp khó khăn : Nếu họ không truy tố những người chỉ trích giới lãnh đạo Nga mạnh mẽ nhất, họ sẽ bị xem là mềm yếu, và có thể mở đường cho những bất mãn khác, lớn hơn. Nhưng nếu họ tiến hành truy tố, nguy cơ sẽ là khiến những người theo chủ nghĩa dân tộc cánh hữu nổi giận, những người này thậm chí còn quan tâm tới cuộc chiến nhiều hơn cả Điện Kremlin. Mọi chuyện xảy ra ngay ở thời điểm các lực lượng bán quân sự như Wagner đã có xung đột kéo dài với các phe phái quân sự khác và công khai thách thức các chỉ huy hàng đầu của Nga.
Putin ở đâu trong lúc người Nga rơi vào hỗn loạn ? Vào ngày xảy ra cuộc tấn công bằng máy bay không người lái ở Moscow, ban đầu ông đã chọn cách im lặng. Ông không có bài phát biểu khẩn cấp nào trước người dân, và chỉ đề cập đến vụ tấn công vào cuối ngày, trong một cuộc phỏng vấn được dàn dựng vội vàng bên lề hội nghị các ngành công nghiệp sáng tạo mà ông đang tham dự. Như dự đoán, ông đã dành gần bảy phút để lảm nhảm về cuộc đụng độ giữa các nền văn minh, sự bao vây của NATO, và những điều vẫn luôn làm ông khó chịu, nhưng chỉ nói rất ngắn gọn về cuộc tấn công của máy bay không người lái, bằng cách ca ngợi những nỗ lực của lực lượng phòng không Moscow khi đẩy lùi chúng. Ngày hôm sau, khi người dân Belgorod chờ đợi trong vô vọng để được nhà lãnh đạo quốc gia xoa dịu sự hoảng loạn, Putin tiếp tục lan man khi trả lời các câu hỏi về tình hình ngủ nghỉ của ông và về ông già Noel Nga trong một cuộc gặp mặt trực tuyến với các gia đình. Cả ông lẫn người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov – vốn bị những người quá khích ủng hộ chiến tranh ghét bỏ vì kiểu nói chuyện mơ hồ – đều không đưa ra bình luận thực chất nào về bất kỳ diễn biến đáng chú ý nào ở tiền tuyến.
Theo quan điểm của Putin về cuộc chiến mà người Nga không được phép gọi là chiến tranh, không có chỗ cho những thất bại. Quan điểm đó cũng chưa bao giờ bao gồm khả năng chiến tranh kéo dài, việc bị Ukraine đáp trả, việc máy bay không người lái tấn công Moscow, và việc lính du kích Nga tuyên bố giải phóng lãnh thổ Nga. Trong cuộc khủng hoảng chưa từng có, do chính Putin tạo ra, bàn tay sắt của ông dường như đang bị phá vỡ.
Alexey Kovalev
Nguyên tác : "Russians Are Unraveling Before Our Eyes", Foreign Policy, 06/06/2023
Nguyễn Thị Kim Phụng biên dịch
Nguồn : Nghiên cứu quốc tế, 08/06/2023
Alexey Kovalev là phóng viên điều tra tại trang Meduza.