1. "Chủ mưu" chịu khung hình phạt tối đa và khía cạnh đạo đức
Xét xử vụ án là sự trừng phạt các đối tượng có tội vi phạm pháp luật của chế độ nhằm răn đe họ, nhưng trong vụ AIC (Công ty cổ phần Tiến bộ Quốc tế), là đại án thuộc diện Trung ương quản lý bởi tính chất nghiêm trọng, bị cáo Cựu chủ tịch công ty, bị coi là "chủ mưu", hiện vẫn đang bỏ trốn, và bị tuyên án tù nặng nề. Tuy nhiên, hơn cả một vụ án hình sự vụ AIC còn phản ánh khía cạnh đạo đức liên quan đến chuyển đổi thị trường và, sự thay đổi các chuẩn mực trong quá trình này bộc lộ những bất cập của thể chế hiện hành.
Cựu Chủ tịch Công ty cổ phần Tiến bộ Quốc tế (AIC) Nguyễn Thị Thanh Nhàn. Cổng thông tin điện tử Bắc Giang
Cuối tháng 5/2023 Tòa án tại Hà Nội đã xét xử phúc thẩm vụ án vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng, xảy ra tại Bệnh viện Đa khoa tỉnh Đồng Nai và AIC. Tại đây, Hội đồng xét xử phúc thẩm phán quyết không chấp nhận kháng cáo của 15/36 bị cáo có kháng cáo về do các luật sư đại diện cho bà Nguyễn Thị Thanh Nhàn, cựu Chủ tịch AIC và 7 bị cáo là cựu CEO của Công ty hiện đang còn bỏ trốn, rằng cơ quan tố tụng điều tra chưa đầy đủ. Về cơ bản, Tòa giữ y nguyên mức án đối với các bị cáo trên tại phiên tòa sơ thẩm vào hồi đầu năm. Trong đó, bị cáo bị coi là chủ mưu, bị tuyên phạt 30 năm tù vì hai tội danh vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng với khung hình phạt tối đa (16 năm) và đưa hối lộ (14 năm). Ngoài ra, trong nhóm bị cáo nguyên là lãnh đạo tỉnh Đồng Nai hai ông nguyên bí thư và nguyên chủ tịch UBND, bị tuyên chịu án phạt lần lượt là 11 và 9 năm tù. Trong phiên phúc thẩm duy nhất có Cựu Giám đốc Bệnh viện hầu tòa để xin giảm án.
"Chủ mưu"
Để có thể áp dụng khung hình phạt tối đa Tòa án đã quy kết bị cáo Nhàn là "chủ mưu", cho rằng với vai trò cựu Chủ tịch Công ty AIC phải chịu trách nhiệm trong việc bố trí ‘ma trận’ cài cắm nhà thầu hay 'quy trình 70 bước' gian lận thông thầu’. Hơn thế, bà Nhàn được cho là đã chỉ đạo các như là các phi vụ hối lộ cho các quan chức chính quyền tỉnh trong nhiều năm nhiều năm với số tiền "khủng". Cụ thể, đưa hối lộ 14 lần với số tiền hơn 43 tỉ, trong đó các nguyên bí thư và chủ tịch tỉnh và giám đốc Sở Y tế, mỗi người trên 14,5 tỉ đồng để chiếm đoạt khoảng 150 tỉ đồng.
Dư luận không mấy bất ngờ về bản án nghiêm khắc, nhưng kiểu những hành vi phạm tội, hơn thế xẩy ra với công ty AIC, gây "ngạc nhiên" cho chế độ. Cho đến khi AIC bị khởi tố hình sự cuối tháng 4/2022, dưới con mắt của chính quyền bà Nguyễn Thị Thanh Nhàn được coi là doanh nhân "tài năng" và AIC là doanh nghiệp tư nhân "thành công".
Bà Nhàn được đào tạo bài bản, được tôn vinh, được Liên Bang Nga phong danh hiệu Viện sĩ, Tiến sĩ (năm 2015), được tặng Huân chương Mặt trời mọc (năm 2018) của Nhật Bản dành cho những cá nhân trong nước và người nước ngoài có những đóng góp quan trọng, được tạp chí Forbes Việt Nam xếp trong danh sách 50 phụ nữ có ảnh hưởng nhất Việt Nam (năm 2017). Ngoài ra, Bà Nhàn và AIC cũng đã được nhận nhiều giải thưởng và nhiều bằng khen của Thủ tướng, huân, huy chương, nhiều bằng khen của các Bộ, ban, ngành và địa phương trong cả nước.
Trên thương trường bà ấy có công đưa Công ty Xây dựng và Thương mại Traenco (thuộc Bộ Giao thông vận tải) khi cổ phần hoá trở thành Công ty cổ phần Tiến bộ Quốc tế (AIC), tại đây bà là Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Tổng giám đốc. Dưới sự lãnh đạo của bà Nhàn, sau hơn 10 năm AIC trở thành doanh nghiệp được xếp vào nhóm 500 doanh nghiệp lớn nhất cả nước, có vốn điều lệ là 1.350 tỉ đồng tính đến đầu năm 2021 và doanh thu đạt hơn 10.000 tỉ đồng. AIC tiên phong trong nhiều lĩnh vực kinh doanh như Y tế, giáo dục, đào tạo nhân lực, bất động sản, năng lượng, khoa học công nghệ, với 29 công ty thành viên, hàng ngàn cán bộ nhân viên và hàng trăm đối tác lớn trên toàn cầu. Trong hơn 10 năm AIC Group đã trúng nhiều gói thầu "khủng" trong các lĩnh vực y tế, giáo dục, cơ sở hạ tầng và trang thiết bị… ở nhiều tỉnh thành trong cả nước.
"Khía cạnh đạo đức"
Đảng đã ‘tự hào’ về điều này. Trong một dịp có liên quan, vị nguyên Trưởng ban Đối ngoại trung ương khi đó đã phát biểu : "Với những đóng góp quan trọng cho ngành khoa học công nghệ Việt Nam trong thời kỳ hội nhập kinh tế thế giới, Tiến sĩ, Viện sĩ Nguyễn Thị Thanh Nhàn là tấm gương cho doanh nhân Việt Nam, cho những người làm khoa học Việt Nam. Đây là vinh dự chung của người Việt Nam, là niềm tự hào của đất nước !". Hơn thế, chế độ tin tưởng rằng với những doanh nhân như bà Nhàn, doanh nghiệp như AIC chính sách tự do hoá kinh tế sẽ thành công.
Tuy nhiên, như đã thấy, khi vụ việc ‘vỡ lở’ chế độ dường như đã bị bất ngờ, bị ‘phản bội’ khi ‘niềm tin bị đánh cắp’, bởi vậy khung hình phạt tối đa được tuyên đối với bị cáo "chủ mưu" phần nào chứa đựng khía cạnh đạo đức, và sự trừng phạt nghiêm khắc này có thể coi như một phản ứng từ cơn thịnh nộ của quyền lực tuyệt đối. Hơn thế bà cựu Chủ tịch và bảy CEO của AIC đã kịp bỏ trốn trước khi bị bắt giam. Người ta đồn rằng họ có quan hệ ‘rộng và cao’ với giới lãnh đạo chính trị và đã được cảnh báo trước khi bị khởi tố. Thế lực nào đứng sau vụ việc vẫn là một bí ẩn đối với chế độ !
"Câu hỏi lớn với cải cách"
Ngoài ra, trong vụ việc AIC truyền thông nhà nước đã khai thác khía cạnh đạo đức kiểu như bà Nhàn là người "tham lam" khi đặt vấn đề vì sao bà ấy có khối tài sản ‘khủng’ và, điều họ không thể nói, như một quy tắc, rằng qua vụ việc này những bất cập thể chế bị phơi bày và rằng, sự suy thoái đạo đức là hiện tượng không tránh khỏi trong kinh tế thị trường từ lâu đã được cảnh báo, về nguyên lý và thực tế, trong các nước phát triển và các thể chế cũng chú ý được thiết lập, cải thiện trong quá trình phát triển.
Thời gian gần đây các hiện tượng tiêu cực, các vụ việc lừa đảo, trục lợi, tranh chấp, khiếu kiện… bùng phát ngày càng nhiều gây ra cảm giác lo ngại rằng xã hội đang rối loạn và, hơn thế, sự suy thoái đạo đức, tha hoá quyền lực, nhận hối lộ và chiếm đoạt trắng trợn tài sản công… của quan chức nghiêm trọng dường như vượt tầm kiểm soát của chế độ. Những dấu hiệu quay lại chế độ toàn trị kiểu cũ, dù để chống tham nhũng, có thể làm tổn hại chuyển đổi thị trường, gây lo ngại cho cải cách thể chế. Sự trừng phạt, thể hiện thứ quyền lực bậc thấp, đòi hỏi chi phí cao và gây phản ứng ngược, dù có khốc liệt đến đâu cũng chỉ là giải pháp tình thế, và hiện nay câu hỏi lớn với chế độ là đồng thời với việc chống tham nhũng thì việc tiếp tục cải cách thể chế sẽ thế nào để chính sách tự do hoá kinh tế, chuyển đổi sang thị trường.
Rõ ràng, câu trả lời nghiêm túc đòi hỏi thay đổi đột phá từ tư duy đến hành động. Và vấn đề mấu chốt ở chỗ mâu thuẫn mang tính bản chất giữa thị trường và chế độ tập quyền để toàn trị cần phải được giải quyết, trong đó liên quan tới chủ đề bài viết có vấn đề đạo đức đang thay đổi thế nào trong chuyển đổi kinh tế sang thị trường cần được tiếp tục làm sáng tỏ.
2. "Quan hệ tư bản thân hữu" trong đại án AIC
Việc vận hành phương thức sản xuất tư bản để tăng trưởng kinh tế, một mặt để đảm bảo tính chính danh cho Đảng cộng sản, nhưng mặt khác, đã biến chế độ thành "nhà nước tư bản thân hữu". Việc xét xử các đại án tham nhũng, trong đó có Vụ án AIC như một điển hình, cho thấy vấn đề chưa được nhận diện và lý giải thoả đáng.
Từ trái qua : Cựu Bí thư Đồng Nai - Trần Đình Thành, cựu Giám đốc Bệnh viện Đồng Nai - Phan Huy Anh Vũ, cựu Chủ tịch AIC - Nguyễn Thị Thanh Nhàn. VOV
Phần trên trình bày về việc xét xử phúc thẩm vụ án Công ty cổ phần Tiến bộ Quốc tế (AIC) vào cuối tháng 5 vừa qua. Về hình thức, bản án đã tuyên là nghiêm khắc để chứng tỏ thái độ của chính quyền đối với các hành vi sai trái về luật pháp và đạo đức của các cựu CEO của AIC và cựu lãnh đạo chính quyền tỉnh Đồng Nai. Họ đã "đưa và nhận hối lộ", "vi phạm quy định pháp luật về đấu thầu" để chiếm đoạt tài sản nhà nước tại dự án Bệnh viện Đa khoa của tỉnh và gây hậu quả rất nghiêm trọng Trong đó, tòa án nhấn mạnh vai trò "chủ mưu" của bà Nguyễn Thị Thanh Nhàn, với tư cách là chủ tịch Hội đồng Quản trị kiêm tổng giám đốc AIC. Tuy nhiên, bài học lớn nhất từ vụ án này nói riêng và các vụ án tham nhũng nói chung, theo tôi, cần đúc rút ở đây là việc nhận diện và giải pháp phòng ngừa "mối quan hệ tư bản thân hữu" - sự liên kết giữa doanh nghiệp tư nhân và quan chức trong bộ máy chính quyền.
Bà Nhàn, là chủ doanh nghiệp tư nhân, có lý lịch khả tín và được chính quyền tin tưởng, tiến hành xứ mệnh kinh doanh theo đuổi lợi nhuận, khẳng định vai trò cá nhân trong sự phát triển của AIC. Ngoài các kỹ năng điều hành, quản trị doanh nghiệp, ‘tài năng’ của bà cựu chủ tịch AIC ở chỗ đã thành công trong việc gây dựng, nuôi dưỡng "các mối quan hệ thân hữu", "cùng có lợi" và rộng khắp với các quan chức chính quyền ở trung ương và nhiều địa phương để nhận được ‘đặc ân’. Số các dự án mà AIC đã trúng thầu nói lên điều đó. Đối với dự án Bệnh viện Đa khoa Tỉnh Đồng Nai, hành vi "đưa và nhận hối lộ" đã có từ nhiều năm trước khi vụ việc bị khởi tố, và, theo lời khai từ chính các quan chức phạm tội, diễn ra không dưới 10 lần dưới nhiều hình thức với số tiền lớn. Tuy nhiên, nếu phán xét về nghĩa vụ và trách nhiệm thực thi công vụ thì bà Nhàn ‘đáng trách một’ thì các cựu quan chức tỉnh Đồng Nai ‘đáng trách mười".
Phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, về bản chất, đã có khởi đầu tốt đẹp. Câu chuyện sau đây về "khoán chui" của những người nông dân tỉnh Vĩnh Phúc và ông cựu bí thư tỉnh uỷ với bí danh Kim Ngọc đã đặt nền móng cho chính sách Đổi mới từ năm 1986. Phương thức sản xuất này đã cứu chế độ xã hội chủ nghĩa Việt Nam khỏi sụp đổ. Những người nông dân cần cù ở tỉnh Vĩnh Phúc đã dũng cảm thực hiện ‘khoán chui’ trong nông nghiệp, họ nhận một mức khoán sản lượng từ hợp tác xã và tự canh tác trên đồng ruộng thuộc sở hữu chung, có được sản phẩm thặng dư khi thu hoạch vụ mùa và khấu trừ theo mức nhận khoán… Họ là những nông dân bình thường, các cá nhân ‘nhỏ bé’, có tên tuổi và nơi cư ngụ cụ thể, đã tự cứu mình thoát khỏi nghèo đói và, hơn thế, hành động của họ ‘vô tình’ đã mang ý nghĩa lớn, đó là sẵn sàng đương đầu với khó khăn, thoát khỏi ràng buộc, vươn lên tự quyết định vận mệnh của chính mình. Về thực chất, những người nông dân này đã bắt đầu tiến hành "phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa" trong nông nghiệp trong lòng "chế độ xã hội chủ nghĩa" và mang trong mình những phẩm chất của doanh nhân can đảm, "dám nghĩ, dám làm", vượt khó hướng đến cuộc sống tốt đẹp hơn.
Trong câu chuyện này không thể không kể thêm về vai trò của cố bí thư Tỉnh uỷ Vĩnh Phúc. Ông Kim Ngọc (1917-1979), từng giữ chức Bí thư tỉnh uỷ khi đó, đã ‘bật đèn xanh" cho ‘khoán chui’. Ông ấy quan niệm : "xã viên không coi ruộng đất là của mình nên họ chẳng thiết tha gì với đồng ruộng, phải để nông dân làm chủ mảnh đất của mình". Tuy nhiên, vì trái với đường lối của Đảng cộng sản về phát triển hợp tác xã, và ông ấy đã bị kỷ luật đảng về điều này. Tuy nhiên, sau Đổi mới 1986 khoảng 10 năm sau khi ông ấy mất, ông Kim Ngọc được phục hồi danh dự, hơn thế, thậm chí được đánh giá lại là 'cha đẻ’ của chính sách ‘khoán 10' (chính sách khoán ruộng năm 1988), là người lãnh đạo có tư duy "táo bạo và thương dân". Nếu nhìn nhận từ cách đánh giá cán bộ lãnh đạo trong bối cảnh hiện nay, ông ấy có lẽ đã bị quy là "tự diễn biến, tự chuyển hoá", suy thoái về tư tưởng theo quan điểm tư bản chủ nghĩa… Và trong chiến dịch "đốt lò", chống tham nhũng "không vùng cấm" bộ máy quan chức đang ‘lịm đi’, ‘sợ sai, đùn đẩy trách nhiệm’, chờ thời… Mặc dù Đảng gây ‘áp lực’ thuyên chuyển, loại khỏi bộ máy, kêu gọi "đột phá" dám nghĩ, dám làm…, hứa hẹn chế độ đãi ngộ thoả đáng, nhưng liệu Đảng có tạo ra ‘phép màu’ để các ‘hậu duệ’ của cố bí thư Kim Ngọc để vượt qua cái gọi là "lỗi hệ thống" hiện nay khi niềm tin vào lý tưởng cộng sản đã bị bào mòn và đạo đức lối sống chịu ràng buộc bởi các mối quan hệ xã hội và vật chất phức tạp.
Tuy nhiên, trong thời kỳ "bất ổn kinh tế vĩ mô và thể chế", kể từ cuối những năm 1990s, các hiện tượng được dán nhãn như "lợi ích nhóm", "nhóm lợi ích", "sân sau", "thế lực chống lưng", "ăn chia", "bôi trơn", trục lợi, tham nhũng… bùng phát dưới các hình thức khác nhau. Tuy nhiên, chúng đã không được nhận diện đầy đủ và lý giải bản chất cho đến khi nhà nghiên cứu kinh tế chính trị Minxin Pei, người Mỹ gốc Hoa, định danh là "chủ nghĩa tư bản thân hữu" (tiếng Anh là crony capitalism) trong cuốn "Tư bản thân hữu Trung Quốc" được ấn hành năm 2016 (đã được dịch sang tiếng Việt và xuất bản ở Việt Nam năm 2018). Theo ông ấy, các mối quan hệ tư bản thân hữu phổ biến và nghiêm trọng đến mức biến cả chế độ Đảng cộng sản Trung Quốc toàn trị thành "nhà nước tư bản thân hữu". Tuy nhiên, trong công trình này giải pháp chính sách cho vấn đề vẫn để ngỏ. Ở Việt Nam thực trạng mối quan hệ tư bản thân hữu đang phơi bày những bất cập thể chế mang tính hệ thống, trong đó, như trình bày ở trên, đại án AIC là một trường hợp điển hình.
Sau hơn 30 năm Đổi mới sự vận hành phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (nhạy cảm với chế độ nên chính quyền gọi là thị trường), từ sáng kiến và sự dũng cảm của những người nông dân ‘khoán chui’ đến sự phát triển nhanh chóng các doanh nghiệp tư nhân, đã huy động các nguồn lực để thúc đẩy tăng trưởng, tạo công ăn việc làm, góp phần xóa đói giảm nghèo, nâng cao mức sống… Được coi là một động lực tăng trưởng quan trọng thành phần kinh tế tư nhân đã phát triển nhanh, đóng góp hơn 30% tổng sản phẩm quốc nội GDP và thay đổi diện mạo đất nước. Tuy nhiên, sự "thành công" này, một mặt, đảm bảo cho tính chính danh của Đảng cộng sản, nhưng mặt khác, nó đang biến chế độ thành "nhà nước tư bản thân hữu". Rơi vào thế lưỡng nan, Đảng có thể sự trấn áp tư bản bành trướng vô trật tự trong chiến dịch "đốt lò" nhưng không thể xóa bỏ phương thức sản xuất này và, cũng đồng thời không thể chỉ coi phát triển thành phần kinh tế tư nhân như ‘sách lược’ tiến lên xã hội chủ nghĩa. Chống tham nhũng đang là quyết sách của Đảng cho tình hình chủ nghĩa tư bản thân hữu, nhưng liệu đó có phải là chính sách căn cơ ?
Phạm Quý Thọ
Nguồn : RFA, 18/06/2023